కాకతీదేవి

వరంగల్ జిల్లా సర్వస్వంలో కాకతిశిల్పం ఫోటో ఒకటి కనపడుతుంది. కాకతి దేవత చాముండి వలెనె వుంటుంది. వాహనం నక్క లేదా ముంగిస వుండాలి అని చరిత్రకారులు కాకతిప్రతిమాలక్షణాలను నిర్వచించారు.

వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రి సేకరించిన విగ్రహం, దోర్నాలలో బయటపడ్డ శిల్పం అవే ప్రతిమాలక్షణాలు కలిగివున్నాయి. రెండింటిలో వాహనం నక్క. మా క్షేత్రపర్యటనల్లో మూటకోడూరు(యాదాద్రి జిల్లా)లో, రామునిపట్ల (సిద్ధిపేట)లో, కొడవటూరు(జనగామ జిల్లా)లో, నల్గొండ జిల్లా పానుగల్ మ్యూజియం, స్టేట్ మ్యూజియం (హైద్రాబాద్)లలో, కారేపల్లి కోట- రొట్టమాకురేవు (ఖమ్మం జిల్లా)లో, షారాజిపేట(యాదాద్రి జిల్లా), కడవెరుగు (జనగాం జిల్లా)లలో నక్క, ముంగిసలు వాహనాలుగా వున్న చాముండేశ్వరి విగ్రహాలను చూసాం. ఇవన్నీ చరిత్రకారులు నిర్వచించిన ప్రతిమాలక్షణాలు కలిగినవే. కాకతి దేవత కాకతీయుల కులదేవత. ఇది నిర్వివాదాంశం. అయితే ఇందరు కాకతిదేవతలుండగలరా? అమ్మదేవతలు విరివిగా వున్న తెలంగాణాలో నక్క లేదా ముంగిస వాహనంగా వున్న చాముండేశ్వరి దేవతలు కొల్లలుగా వున్నారు. వీరిలో కాకతీయుల కులదేవతగా ఎవరిని చెప్పగలం?

విద్యానాథుని ప్రతాపరుద్రీయంలో,కుమారస్వామి సోమపీథి రత్నాపణవ్యాఖ్యలో కాకతిదేవతను హిందూదేవతగా చెప్పిన వ్యాఖ్యానాలు వున్నాయి. దొండపాడులోని కాకతమ్మబీడులో తవ్వించి దొరికిన అమ్మదేవతల నుంచి వేటూరి ప్రభాకరశాస్త్రి చాముండ(సప్తమాతృకలలో సౌమ్యంగా వుండే దేవత)నే కాకతిగా నిర్ధారించాడు. కాని, ఏ దేవీపురాణాల్లో కాని, దేవీనామాల్లో కాని కాకతిపదం కనిపించదు.

         కాకర్త్య పదోత్పత్తికి సంబంధించి అనేక చర్చలు జరిగాయి. కాకర్త్య పదమే కాకతిగా పరిణమించిందని ఎక్కువమంది చరిత్రకారులు అంగీకరించారు. కాకతి, కాకత్య, కకెత అనేవి కాకతిదేవతనామ రూపాంతరాలు. కాకతీయులు మొదట జైనులు. అందులోను వారు దిగంబరజైన పంథాను అనుసరించేవారు. కాకర్త్య గుండన వరకు వారికి కాకతీయులనే వంశనామం లేదని తెలుస్తున్నది.గుండన ఇంటిపేరు ‘కాకర్త్య’ నుండి వచ్చిన రూపాంతర నామాలే కాకత, కాకతి, కాకెతి, కాకిత లనేవి.

అయితే కాకతి అనే మాటకు గుమ్మడితీగ అని అర్థముందని, గుమ్మడి పదానికి ‘కూష్మాండం’ సంస్కృతీకరణమని అందరు చెప్పారు. జైనయక్షిణులలో కూష్మాండిని అంబికాదేవికి పర్యాయనామం. అంబిక జైనయక్షిణులలో 22వ తీర్థంకరుడు నేమినాథుని శాసనదేవత. ఈ దేవతారూపం దిగంబర, శ్వేతాంబర జైనభేదాలతో వుంటుంది. దిగంబరులు కూష్మాండిని అని, శ్వేతాంబరులు అంబిక అని పిలుచుకుంటారు. ఎక్కువమట్టుకు ప్రతిమాలక్షణం ప్రకారం దేవత కుడిచేతిలో మామిడిపండ్లు, ఎడమచేతిలో నిమ్మ(జాతి)పండు, లేదా ఒడిలో ఎడమచేతితో పట్టుకున్న శిశువు ఒకరు లేదా ఇద్దరుంటారు. లలితాసనంలో మామిడిచెట్టునీడలో కూర్చుని వుంటుంది. ఇట్లాంటి రూపలక్షణాలతో వున్న అంబిక లేదా కూష్మాండిని శిల్పం జనగామ జిల్లా సిద్దెంకి గ్రామంలో వున్న గుట్టకు దక్షిణంవైపు చెక్కిన జైనశిల్పాలు పార్శ్వనాథుడు, మహావీరులతో పాటు చెక్కబడి వున్నది. ఎడమవైపున మామిడిచెట్టు కింద సుఖాసనంలో కూర్చున్న ఈ దేవతతో పాటు ఆమెకిరుపక్కలవున్న ఇద్దరు పుత్రులలో ఒకడు ఎదురుగా సింహంపై కూర్చునివున్నాడు. దేవత కుడిచేతిలో కాడవున్న ఫలం(ఆమ్రం), ఎడమచేతిలో నిమ్మజాతి పెద్దఫలం వున్నాయి.

         మనదేశంలో 5వ శతాబ్దం నుంచి కనిపించే అంబికాదేవి గురించి జైనపురాణాల్లో చెప్పబడింది. జైనంలోనే ఎక్కువగా ఆరాధించబడింది. జినప్రభసూరి సంకలించిన గ్రంథం ‘అంబికాదేవి కల్ప’లో అంబికాదేవి Kohandi(కూష్మాండి, కూష్మాండినీ) ‘కోహండవిమానమ’నే స్వర్గంలో వుండే దేవత. ఇది శ్వేతాంబర జైనం కథ. సాధారణంగా జైన Iconography ప్రకారం ఇద్దరు శిశువులు(సిద్ధ,బుద్ధ), మామిడిపండ్లగుత్తి, పాశంతో అంబిక శిల్పం వుంటుంది. లభిస్తున్న అంబికరూపాలను బట్టి రెండుచేతులతో, నాలుగుచేతులతో, నాలుగు కంటె ఎక్కువ చేతులతో దిగంబర, శ్వేతాంబర భేదాలతో అంబిక రూపాలుంటాయి. జైనదేవత అంబిక పుట్టుక గురించి పరిశోధకుడు ఉమాకాంత్ పి షా ‘Iconography of the Jaina Goddess Ambika’- Journal of the University of Bombay,Vol.IX,part-2, Sept 1940,pp.147-169’లో  రాసాడు.

         జినప్రభసూరి ‘ఊర్జయంతస్తవ’ (V.13)లో అంబిక సింహవాహిని,ఇద్దరుపుత్రులు సిద్ధ,బుద్ధులతో చేతిలో మామిడిపండ్లగుత్తితో జైనసంఘాన్ని కాపాడుగాక’ అనివుంది. అంబిక ప్రస్తావన ‘జినభద్రగాని క్షమాశ్రమణ ‘ విశేషావశ్యక మహాభాష్య’లో అంబా కూష్మాండవిద్య అని,హరిభద్రసూరి ‘ఆవశ్యకనిర్యుక్తి’లో, లలితవిస్తార వ్యాఖ్యలో అంబా-కూష్మాండివిద్య అని, ‘భైరవ పద్మావతికల్ప’లో ‘ఆమ్ర కూష్మాండిని’ అని, దిగంబర తాంత్రికగ్రంథం ‘విద్యాశాసన’లో 8చేతుల ‘ఆమ్రకూష్మాండిని’ అని వుంది.  వస్తుపాల జైనమంత్రి అంబిక ప్రార్థనలో ‘కూష్మాండిని పద్మాలయ’ అనివుంది. అందువల్లనే కావచ్చు పద్మాక్షిగుట్టమీద నిర్మించిన జైనబసది ‘కడలాలయ బసది’గా పిలువబడ్డది. కాయోత్సర్గభంగిమలో వున్న తీర్థంకరునికి, ఇరుపక్కల యక్షి అంబిక, యక్షుడు ‘సర్వంహా’ జినభద్రవచనాచార్య చేత అంకితం చేయబడ్డారు.

         ‘అనుయోగద్వారసూత్ర’ అనే గ్రంథంలో  ‘‘....తేయసా జలంతే ఇందస్సా ఖాండస్సావా రుద్దస్సావా సివస్సావా వేసమనస్సావా దేవస్సావా నాగస్సావా జక్కస్సావా భూయస్సావా ముగుందస్సావా అజ్జేవా దుగ్గేవా కొత్తాకిరియేవా ఉవాలేవసమ్మజ్జనా సణవరి సణధువ పుప్పగంధమాల్లైయం దువ్వావస్సాయైం కరేంతి’’ అని వుంది.

దీనిని వ్యాఖ్యానించిన హరిభద్రసూరి ‘జినదాస మహత్తర’లో ‘‘దుర్గాయా పూర్వరూపం ఆమ్రకూష్మాండివత్ తధా థితా అజ్జా భన్నతి శైవ మహిష వ్యాపాదానకళాప్రభృతి తద్రూపస్థిత కొత్తవ్యా(కొత్తాకిరియ) భన్నతి’’  అని వివరించాడు.హరిభద్రసూరి ‘కొత్తాకిరియ’ను కొత్తాకురియ, కొత్తవి అన్నాడు. ‘కొత్తాకిరియ’నే కాకరితియ, కాకర్త్యగా పరిణమించివుంటుంది.దక్షిణభారతదేశంలో కూష్మాండిని కొత్తావి, కొఱ్ఱివై (అంటే వనదుర్గ, విజయప్రదాత)గా పూజింపబడుతున్నది.

         పై ఆధారాలను బట్టి కొత్తాకిరియకు కాకరితయ(కాకర్త్య)కు పదసంబంధముందని తెలుస్తున్నది. కొత్తాకిరియ కొత్తకురియ,కొత్తవి,కొఱ్ఱివైగా పరిణమించడం అర్థం చేసుకోవచ్చు. అంబిక లేదా కూష్మాండినియే కాకతి అని, దిగంబర జైనపంథాను అనుసరించినందువల్లే గుండన కాకర్త్య(కాకతి) ఆరాధకుడుగా కాకర్త్యగుండన అని పిలువబడ్డాడు. అట్లే నేటి కొఱవే కాకతిపట్టణం అయే అవకాశముంది. కాకతీయుల పాలన ప్రారంభమయింది కొఱవినుండేకదా.

         ‘ప్రస్తుతం శైవదేవతగా పూజలందుకుంటున్న అనుమకొండ సమీపంలోని గుట్టమీద పద్మాక్షిదేవి నిస్సందేహంగా జైనదేవతే. జైన తీర్థంకరుల బొమ్మల నడుమ ఉన్న దేవీవిగ్రహం శైవదేవత కావడానికి వీల్లేదు. మొదట ఉన్న జైనదేవత విగ్రహం తరువాతి కాకతీయుల శైవమతావలంబనకు అనుగుణంగా శైవదేవత రూపాన్ని సంతరించుకుంది. ముందు చెప్పిన జైనగాథ శైవగాథగా మారిపోయింది ........అన్మకొండ గుట్టమీద జైనదేవతను గరుడబేతరాజు లేదా మొదటి బేతరాజు ప్రతిష్టించి ‘కాకతి’ అని పేరు పెట్టాడని ఊహించడం అసమంజసం కాదు’ అని ‘‘కాకతీయులు’’లో పివి పరబ్రహ్మశాస్త్రి రాసారు.

పద్మాక్షిగుట్టలోని దేవాలయంలో ప్రవేశించగానే కనబడే ‘సర్వంహా’ (కుబేరుడు?)అనబడే యక్షుడు, కాయోత్సర్గభంగిమలో తలపై త్రిస్తరఛత్రంతో 22వ జైనతీర్థంకరుడు నేమినాథుడు, అవతల కూష్మాండిని లేదా అంబిక, ద్విభుజిగా, రెండుచేతుల్లోను ఫలాలతో కాకతీయుల కులదేవత కాకతి వుంది. వీటికి కొంచెం పక్కగా వినాయకుడు, లలితాసనంలో చాముండేశ్వరి,ఆమె పాదాలకింద అంబిక శిల్పం, వాటి వెనక పూర్తిగా చెక్కకుండ నిలిచిపోయిన 24వ జైన తీర్థంకరుడు మహావీరుని 7 అడుగుల ఎత్తైన శిల్పం. దానిపక్కన జైనపాదాలు, జైన చౌవిసస్తంభం, చౌవిస విగ్రహఫలకం వున్నాయి. ఇవన్నీ దిగంబర జైనప్రతిమలే.

ప్రతిమాలక్షణాలను బట్టి, జైనబసది ప్రాచీనతను బట్టి పద్మాక్షిగుట్టమీది పద్మాక్షిదేవతే కాకతిదేవత. 

ఆధార సూచికలుః

1.      కాకతీయులు- పరబ్రహ్మశాస్త్రి, డిసెంబర్, 2012- పే.246

2.      Jaina Rupamandana-Umakanth.P.sha

3.      Iconography of the Jaina Goddess Ambika’- Umakanth.P.sha,. Journal of the University of Bombay,Vol.IX,part-2, Sept 1940,pp.147-169

జైన దేవత గుమ్మడమ్మ (కుష్మాండిని) కి మరోపేరు కాకతి. కాకతీయుల ఆరాధ్య దైవం కాకతీదేవి. మొదట వారు కాకతి ఆరాధకులు కాబట్టి కాకతీయులయ్యారనీ, ఆ తర్వాత స్వయంభు లింగేశ్వరుని ఆరాధకులయ్యారనీ చారివూతక సమాచారం ఉంది.

కాకతిని జీవుల్ని అనారోగ్యం నుండి కాపాడే ఆరోగ్య దేవతగా జైనులు భావించేవారట. కాకలు తీరిన వీరులుగా కాకతీయులు కాకతిని యుద్ధదేవతగా కొలిచారు.

‘కాకతికి సైదోడు ఏకవీర’ అనే నానుడి ఆ రోజుల్లో ప్రచారంలో ఉండేది. ఏకవీరాదేవి ఆలయం ఓరుగల్లు సమీపంలోని మొగిలిచర్లలో ఉంది.

22వ జైన తీర్థంకరుడైన నేమినాధుడు కుష్మాండినిని తన ఆరాధ్య దైవంగా పేర్కొన్నాడు. రెండవ బేతరాజు ఈ దేవతను దుర్గాదేవి అవతారంగా భావించాడు. కాకతీదేవిని శైవమతదేవతగా ప్రచారం చేసినవాడు రామేశ్వర పండితుడు.

కాకతీయులు వేయించిన శాసనాలలో కాకతీయ అనే పదానికి పర్యాయ పదాలుగా కాకతి, కాకత్య, కాకెత, కాకర్త్య మొదలగు పదాలు కనిపిస్తుంటాయి.