Jump to content

వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్

వికీపీడియా నుండి
వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్
సావర్కర్
సావర్కర్
జననం(1883-05-28)1883 మే 28
బాగూర్[1] నాసిక్ జిల్లా, మహారాష్ట్ర, బ్రిటిష్ ఇండియా
(ప్రస్తుత మహారాష్ట్ర, ఇండియా)
మరణం1966 ఫిబ్రవరి 26(1966-02-26) (వయసు: 82)
బొంబాయి, మహారాష్ట్ర, భారతదేశం
జాతీయతభారతీయుడు
వీటికి ప్రసిద్ధిహిందూ
రాజకీయ పార్టీహిందు మహాసభ
జీవిత భాగస్వామి
యమునాబాయి
​
​
(m. 1901; died 1963)​
[2]
బంధువులుగణేష్ దామోదర్ సావర్కర్ (సోదరుడు)
పూనే నగరంలో వీర సావర్కర్ విగ్రహం
సెల్యులార్ జైల్ ఆవరణలో వీర సావర్కర్ విగ్రహం

వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్ (1883 మే 28 - 1966 ఫిబ్రవరి 26) భారత రాజకీయ నాయకుడు, కార్యకర్త, రచయిత. ఈయన 1922 లో రత్నగిరి కారాగారంలో ఉండగా హిందూత్వ అనే రాజకీయ హిందూ జాతీయవాదాన్ని అభివృద్ధి చేశాడు. హిందు మహాసభ ఏర్పాటులో ఈయన కీలక సభ్యుడు. తన ఆత్మకథ రాసినప్పటి నుంచి ఆయన పేరు ముందు వీర్ అనే పదాన్ని వాడటం ప్రారంభించాడు.[3] హిందూ మహాసభలో చేరిన తర్వాత హిందువులనందరినీ భారతీయత పేరు మీదుగా ఏకతాటిపైకి తెచ్చేందుకు హిందూత్వ[4] అనే పదాన్ని వాడాడు.[5][6] సావర్కర్ నాస్తికుడు.[7]

సావర్కర్ ఉన్నత పాఠశాల విద్యార్థిగా ఉండగానే తన రాజకీయ కార్యకలాపాలు ప్రారంభించాడు. పుణె లోని ఫెర్గూసన్ కళాశాలలో కూడా వీటిని కొనసాగించాడు. ఇతను తన సోదరుడితో కలిసి రహస్యంగా అభినవ భారత్ సొసైటీ అనే సంస్థను స్థాపించాడు. తర్వాత తన న్యాయవిద్య కోసం యుకెకి వెళ్ళినపుడు అక్కడ ఇండియా హౌస్, ఫ్రీ ఇండియా సొసైటీ సంస్థ కార్యకలాపాల్లో పాల్గొనడం ప్రారంభించాడు. విప్లవం ద్వారా భారతదేశం సంపూర్ణ స్వాతంత్ర్యాన్ని పొందాలని పుస్తకాలు రాశాడు. 1857 ప్రథమ స్వాతంత్ర్య సంగ్రామాన్ని గురించి ఈయన రాసిన ది ఇండియన్ వార్ ఆఫ్ ఇండిపెండెన్స్ అనే పుస్తకాన్ని బ్రిటిష్ వారు నిషేధించారు.[8]

1910 లో విప్లవ సంస్థ ఇండియా హౌస్ తో సంబంధాలు కలిగి ఉన్నందున ఈయనను అరెస్ట్ చేసి భారత్ కు తరలించారు. భారత్ కు వచ్చే దారిలో ఫ్రాన్స్ లో తాను ప్రయాణించే ఓడ ఎస్ ఎస్ మర్సీలెస్ నుంచి నీళ్ళలో దూకి తప్పించుకోవడానికి ప్రయత్నించాడు. కానీ ఫ్రెంచి ఓడరేవు అధికారులు అతన్ని తిరిగి బ్రిటిష్ అధికారులకు అప్పగించారు. భారత్ కు రాగానే సావర్కర్ కు 50 ఏళ్ళ జైలు శిక్ష విధించిన బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఆయనను అండమాన్ దీవుల్లోకి సెల్యులార్ జైలుకు తరలించారు. తర్వాత ఆయన బ్రిటిష్ అధికారులకు ఎన్నో క్షమాపణ లేఖలు రాసిన తర్వాత 1924 లో ఆయన్ను విడుదల చేశారు.[9] జైలు నుంచి విడుదలైన తర్వాత బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని విమర్శించడం దాదాపు మానివేశాడు.[10]

1937 తర్వాత ఆయన విస్తృతంగా పర్యటించడం మొదలుపెట్టాడు. ఆ క్రమంలోనే వక్తగా, రచయితగా మారి హిందూ జాతీయవాదాన్ని, సమాజంలో ఏకత్వాన్ని సమర్ధించాడు. 1938 లో మరాఠీ సాహిత్య సమ్మేళన్ కు అధ్యక్షుడిగా ఉన్నాడు. హిందు మహాసభకు అధ్యక్షుడిగా భారతదేశాన్ని ఒక హిందూ రాష్ట్రమనే భావనను ఆమోదించాడు. ముస్లింలు ప్రత్యేక పాకిస్థాన్ ఏర్పాటు అనే కల నుంచి బయటపడితే సిక్కులతో కలిసి సిక్కిస్థాన్ ఏర్పాటు చేయవచ్చని సిక్కులకు భరోసా ఇచ్చాడు. సావర్కర్ హిందూ రాజ్యం గురించే కాకుండా పంజాబ్ లో సిక్కుల కోసం సిక్కిస్థాన్ ఏర్పాటు గురించి కూడా ఆలోచించాడు.[11][12][13]

అయితే 1939 సంవత్సరంలో ముస్లిం లీగ్, కాంగ్రెస్ నుంచి వేరు పడటం, సావర్కర్ ను కాంగ్రెస్ తనలో కలుపుకోకపోవడం వలన ముస్లిం లీగ్ తో అనుబంధం ఏర్పరుచుకున్నాడు. అంతే కాకుండా రెండు దేశాలుగా ఏర్పడటాన్ని సమర్ధించాడు. క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని వ్యతిరేకించి దాన్ని అధికారికంగా బహిష్కరించాడు.[14] స్టిక్ టు యువర్ పోస్ట్స్ అనే ఒక లేఖ కూడా రాసి, రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో బ్రిటిష్ సైన్యంలో చేరాడు.[15] 1948 లో సావర్కర్ ను మహాత్మా గాంధీ హత్యలో సహ కుట్రదారుగా చేర్చారు. అయితే ఆధారాలు లేకపోవడంతో కోర్టు అతన్ని విడుదల చేసింది.

జీవితం, వృత్తి

[మార్చు]

బాల్యం

[మార్చు]

ఈయన 1883 మే 28 న మహారాష్ట్ర, నాసిక్ నగరం సమీపంలోని భగూర్ గ్రామంలో ఒక మరాఠీ చిత్పవన బ్రాహ్మణ కుటుంబంలో జన్మించాడు. తండ్రి పేరు దామోదర్‌ సావర్కర్, తల్లి రాధాబాయి. ఈయనకు గణేష్, నారాయణ్ అనే ఇరువురు సోదరులు, మైనా అనే సోదరి ఉన్నారు. చిన్న వయస్సులోనే తల్లిదండ్రులను కోల్పోయాడు. తన చిన్న తనములో వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్ అన్నయ్య గణేష్ (బాబారావు) ప్రభావంతో ఆయన కూడా ఒక విప్లవాత్మక యువకుడు అయ్యాడు. 12 సంవత్సరాల వయస్సులో తమ గ్రామంలో జరిగిన హిందూ ముస్లిం గొడవల తర్వాత తన మిత్ర బృందాన్ని కూడదీసుకుని మసీదు మీద దాడి చేసి "మసీదును మాకు ఇష్టం వచ్చినట్లు ధ్వంసం చేశాము" అని పేర్కొన్నాడు."[16][17] 1903 లో ఈయన అన్న గణేష్ సావర్కర్ తో కలిసి మిత్రా మేళా అనే రహస్య యువ బృందాన్ని ఏర్పాటు చేశాడు. ఇది 1906 లో అభినవ్ భారత్ సొసైటీ గా మారింది.[18] బ్రిటిష్ ప్రభుత్వాన్ని కూలదోసి హిందువుల ఆత్మగౌరవాన్ని పునరుద్ధరించడం ఈ సంస్థ యొక్క ముఖ్య ఉద్దేశ్యం.[19]

విద్యార్థి నాయకుడు

[మార్చు]

పుణెలోని ఫెర్గూసన్ కళాశాలలో చేరిన తర్వాత కూడా సావర్కర్ తన రాజకీయ కార్యకలాపాలు కొనసాగించాడు. ర్యాడికల్ నేషనలిస్ట్ నాయకుడైన బాలగంగాధర్ తిలక్ నుంచి సావర్కర్ స్ఫూర్తి పొందాడు. ఆయన కూడా యువకుడైన సావర్కర్ చురుకుదనాన్ని కనిపెట్టి 1906 లో లండన్ లో న్యాయవిద్య చదవడం కోసం శివాజీ స్కాలర్షిప్ వచ్చేందుకు సహాయం చేశాడు.[20][21]

లండన్ లో చదువు

[మార్చు]

సావర్కర్ లండన్ లోని గ్రేస్ ఇన్ లా కాలేజీలో చేరాడు. ఇండియా హౌస్, ఫ్రీ ఇండియా సొసైటీ లాంటి సంస్థ కార్యక్రమాల్లో పాల్గొనడం ప్రారంభించాడు. అక్కడ తన తోటి భారతీయ విద్యార్థులను ప్రేరేపించి, స్వేచ్ఛ కోసం బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాడటానికి ఫ్రీ ఇండియా సొసైటీ అనే సంస్థను ఏర్పాటు చేశాడు. 1857 తిరుగుబాటు తరహాలో, వీర్ సావర్కర్ స్వాతంత్య్రం సాధించడానికి గెరిల్లా యుద్ధం గురించి ఆలోచించాడు. "భారత స్వాతంత్య్ర యుద్ధ చరిత్ర" పేరుతో ఒక పుస్తకం రాశాడు. ఇది స్వేచ్ఛ కోసం బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా పోరాడటానికి చాలా మంది భారతీయులను ప్రేరేపించింది. ఈ పుస్తకాన్ని బ్రిటిష్ వారు నిషేధించినప్పటికీ, [22] అనేక దేశాలలో ప్రజాదరణ పొందింది. వీర సావర్కర్ యువతను దేశభక్తులుగా తయారు చేసి సైన్యంగా చేసుకున్నాడు.

సావర్కర్ ఇటాలియన్ జాతీయ నాయకుడైన జసెప్పీ మజ్జిని జీవితం, అతని భావాలను చూసి స్ఫూర్తి పొందాడు. లండన్ లో ఉండగానే అతని జీవిత చరిత్రను మరాఠీలోకి అనువాదం చేశాడు.[23] మదన్‌లాల్ ధింగ్రా అనే సహవిద్యార్థి ఆలోచనలను ప్రభావితం చేశాడు. 1909 లో మదన్‌లాల్ కర్జన్ విల్లీ అనే బ్రిటిష్ భారత ఆర్మీ అధికారిని హత్య చేశాడు. అతను వాడిన తుపాకీ సావర్కర్ అతనికి సమకూర్చాడు అని జర్గన్స్‌మయర్ అనే ఆంగ్లేయుడు ఆరోపించాడు. ఇంకా మదన్‌లాల్ ధింగ్రా ఉరిశిక్షకు ముందు చివరి మాటలను కూడా సావర్కరే సరఫరా చేశాడని జర్గన్స్‌మయర్ అభిప్రాయపడ్డాడు. కర్జన్ విల్లీ హత్యకు కొద్ది రోజుల తర్వాత సావర్కర్ మొదటిసారిగా గాంధీని లండన్ లో కలుసుకున్నాడు. గాంధీ అక్కడ ఉన్నన్ని రోజులు వలస వాదులతో తీవ్రవాదం, గెరిల్లా యుద్ధంతో ఎదుర్కోవడం వ్యర్థమైన పని అని సావర్కర్, ఇంకా ఇతర జాతీయవాదులతో చర్చలు చేశాడు.[24]

అరెస్టు, భారతదేశానికి తరలింపు

[మార్చు]

భారతదేశంలో వీర్ సావర్కర్ అన్నయ్య గణేష్ సావర్కర్ మింటో-మార్లే సంస్కరణలు అని పిలువబడే ఇండియన్ కౌన్సిల్ యాక్ట్ 1909 కి వ్యతిరేకంగా సాయుధ విప్లవాన్ని నిర్వహించాడు. ఆయనను బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అండమాన్ జైలులో నిర్బంధించింది.[25][26] అదే సమయంలో వినాయక్ సావర్కర్ కొంతమంది బ్రిటిష్ అధికారులను చంపి భారతదేశంలో ఆంగ్లేయుల ప్రభుత్వాన్ని కూలదోయడానికి కుట్ర పన్నాడని ఆరోపణలు వచ్చాయి.[27] అరెస్టు నుండి తప్పించుకోవడానికి, వీర్ సావర్కర్ ప్యారిస్కి వెళ్ళి అక్కడ భికాజీ కామా ఇంట్లో ఆశ్రయం పొందాడు.[28] కానీ తర్వాత స్నేహితులు సలహా పెడచెవిన పెట్టి మళ్ళీ లండన్ వెళ్ళాడు. అక్కడ 1910 మార్చి 13 న అతన్ని బ్రిటిష్ పోలీసులు అక్రమంగా ఆయుధాలు సమకూర్చడం, రాజద్రోహం, రెచ్చగొట్టే ఉపన్యాసాలు చేయడం లాంటి వివిధ నేరాల కింద అరెస్టు చేశారు. అరెస్టు అయ్యేనాటికి ఆయన చేతిలో ఆయన స్వయంగా రచించిన, ప్రభుత్వం నిషేధించిన పుస్తకాలు ఉన్నాయి. అంతే కాకుండా ఆయన భారతదేశానికి 20 తుపాకులు దొంగరవాణా చేశాడనీ, అందులో ఒకటి వాడి అనంత్ లక్ష్మణ్ కానేర్ 1909 డిసెంబరులో నాసిక్ జిల్లా కలెక్టరు ఎ. ఎం. టి జాక్సన్ ను హత్య చేశాడని ఆధారాలు సంపాదించింది.[27] కానీ ప్యారిస్ లో వీర్ సావర్కర్‌ను అరెస్టు చేయడానికి బ్రిటిష్ అధికారులు తగిన చట్టపరమైన చర్యలను ప్రారంభించకపోవడంతో ఫ్రెంచ్ ప్రభుత్వం మండి పడింది. బ్రిటిష్ అధికారులు, ఫ్రెంచ్ ప్రభుత్వం మధ్య వివాదాన్ని శాశ్వత న్యాయస్థానం 1911 లో ఒక తీర్పు ఇచ్చింది. వీర్ సావర్కర్‌ జాక్సన్ హత్య కేసులో నిందితుణ్ణి ప్రేరేపించాడని అతనికి 50 సంవత్సరాల జైలు శిక్ష వేసారు. వీర సావర్కర్ ను బొంబాయికి పంపి, 1911 జూలై 11 న అండమాన్, నికోబార్ ద్వీపానికి తీసుకువెళ్లారు. అక్కడ, కాలా పానీగా ప్రసిద్ధి చెందిన సెల్యులార్ జైలులో నిర్బంధించి తీవ్రంగా హింసించారు. ఆయన ఆస్తులు జప్తు చేశారు.[29][30]

ఆయన నేరాలు బ్రిటన్‌లో, భారతదేశంలోనే జరిగినప్పటికీ, బ్రిటిష్ అధికారులు అతనిని భారతదేశంలోనే విచారించాలని నిర్ణయించుకున్నారు. తదనుగుణంగా అతన్ని భారతదేశానికి రవాణా చేయడానికి పోలీసు ఎస్కార్ట్‌తో వాణిజ్య నౌక మోరియాలో ఉంచారు. ఫ్రెంచ్ మధ్యధరా పోర్ట్ ఆఫ్ మార్సెయిల్‌లో ఓడ వచ్చినప్పుడు, సావర్కర్ ఓడ కిటికీ నుండి దూకి తప్పించుకుని ఫ్రెంచ్ ఒడ్డుకు ఈదుకుంటూ వచ్చి రాజకీయ ఆశ్రయం కోరాడు. ఫ్రెంచ్ ఓడరేవు అధికారులు అతని విన్నపాలను పట్టించుకోకుండా అతనిని బ్రిటిష్ బంధీలకు తిరిగి అప్పగించారు. ఫ్రెంచ్ ప్రభుత్వం ఈ సంఘటన గురించి తెలుసుకున్నప్పుడు, వారు సావర్కర్‌ను ఫ్రాన్స్‌కు తిరిగి తీసుకురావాలని కోరారు. శాశ్వత మధ్యవర్తిత్వ న్యాయస్థానంలో అప్పీలు చేశారు.[31][32][27]

శాశ్వత మధ్యవర్తిత్వ న్యాయస్థానంలో ఫ్రెంచ్ కేసు

[మార్చు]

మార్సెయిల్స్‌లో సావర్కర్‌ని అరెస్టు చేయడం వల్ల ఫ్రెంచ్ ప్రభుత్వం బ్రిటీష్ వారికి వ్యతిరేకంగా నిరసన తెలిపారు. బ్రిటిష్ వారు సావర్కర్‌ను తిరిగి పంపడానికి తగిన చట్టపరమైన చర్యలు తీసుకుంటే తప్ప అతన్ని తిరిగి పొందలేరని వాదించారు. ఈ వివాదం 1910లో అంతర్జాతీయ మధ్యవర్తిత్వ శాశ్వత న్యాయస్థానం ముందుకు వచ్చింది. అది 1911లో తన నిర్ణయాన్ని ఇచ్చింది. ఫ్రెంచ్ ప్రెస్ ద్వారా విస్తృతంగా నివేదించబడిన ఈ కేసు చాలా వివాదాన్ని రేకెత్తించింది. ఇది ఆశ్రయం పొందే హక్కుకు సంబంధించిన ఆసక్తికరమైన అంతర్జాతీయ ప్రశ్నగా పరిగణించబడుతుంది.[33]

బ్రిటన్ సావర్కర్‌ను ఫ్రాన్స్‌కు తిరిగి ఇవ్వాల్సిన అవసరం లేదని కోర్టు నిర్ణయించింది. ఎందుకంటే సావర్కర్ తప్పించుకునే అవకాశంపై బ్రిటన్, ఫ్రాన్స్ సహకరించాయి, బ్రిటన్ అతనిని తిరిగి పొందడానికి బలవంతం లేదా ఉపాయాన్ని ఉపయోగించలేదు. అయితే, సావర్కర్‌ను అరెస్టు చేసి బ్రిటిష్-ఇండియన్ మిలిటరీకి అప్పగించిన విధానం సక్రమంగా లేదని కోర్టు పేర్కొంది.[34]

విచారణ, శిక్ష

[మార్చు]
వీర సావర్కర్ ను నిర్బంధించిన సెల్యూలార్ జైలు

బొంబాయి చేరుకున్న సావర్కర్‌ను పూణెలోని ఎరవాడ సెంట్రల్ జైలుకు తరలించారు. 1910 సెప్టెంబరు 10 న ప్రత్యేక ట్రిబ్యునల్ ముందు విచారణ ప్రారంభమైంది.[35] నాసిక్ కలెక్టర్ ఎ. ఎం. టి. జాక్సన్ హత్యకు సహకరించడం సావర్కర్‌పై వచ్చిన అభియోగాలలో ఒకటి. రెండవది భారత శిక్షాస్మృతి 121-A ప్రకారం చక్రవర్తికి వ్యతిరేకంగా కుట్ర చేయడం.[36][37] రెండు సార్లు విచారణ జరిగిన తరువాత, అప్పటికి 28 ఏళ్ల వయస్సులో ఉన్న సావర్కర్‌కు 50 సంవత్సరాల జైలు శిక్ష విధించారు. 1911 జూలై 4న అండమాన్, నికోబార్ దీవులలోని దయనీయ స్థితికి పేరు గాంచిన సెల్యులార్ జైలుకు తరలించారు. బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం అతన్ని రాజకీయ ఖైదీగా పరిగణించింది.

అండమాన్ లో ఖైదీగా

[మార్చు]

క్షమాభిక్ష కోసం వినతులు

[మార్చు]
1911
[మార్చు]

సావర్కర్ తన శిక్షలకు కొంత మినహాయింపు ఇవ్వమని బొంబాయి ప్రభుత్వానికి దరఖాస్తు చేసుకున్నాడు. అయితే, 1911 ఏప్రిల్ 4 నాటి ప్రభుత్వ ఉత్తరం నం. 2022 ద్వారా, అతని దరఖాస్తును తిరస్కరించారు. అతను మొదటి శిక్షను పూర్తి చేసే వరకు అతని రెండవ జీవిత ఖైదును తగ్గించడం గురించి తాము నిర్ణయించుకోలేమని వారు అతనికి చెప్పారు.[38] అండమాన్ నికోబార్ దీవులలోని సెల్యులార్ జైలుకు చేరుకున్న ఒక నెల తర్వాత, సావర్కర్ 1911 ఆగస్టు 30న తన మొదటి క్షమాభిక్ష పిటిషన్‌ను సమర్పించాడు. ఈ పిటిషన్ 1911 సెప్టెంబరు 3న తిరస్కరించబడింది.[39]

1913
[మార్చు]

సావర్కర్ 1913 నవంబరు 14న తన తదుపరి క్షమాభిక్ష పిటిషన్‌ను వ్యక్తిగతంగా గవర్నర్ జనరల్ కౌన్సిల్, సర్ రెజినాల్డ్ క్రాడాక్‌కి సమర్పించాడు.[40] తన లేఖలో తనను తాను దారి తప్పిన కొడుకుగా అభివర్ణిస్తూ తనను ప్రభుత్వం తిరిగి అక్కున చేర్చుకోవాలని కోరుకుంటున్నట్లు రాశాడు.[a] అతను జైలు నుండి విడుదల అయితే బ్రిటిష్ పాలనపై చాలా మంది భారతీయుల విశ్వాసాన్ని పునరుద్ఘాటించినట్లు అవుతుందని చెప్పాడు. అంతేకాక ఆయన రాజ్యాంగ మార్గానికి మారడం వల్ల భారతదేశం, విదేశాలలో ఒకప్పుడు ఆయనను మార్గదర్శకంగా తీసుకుని, తప్పుదారి పట్టించిన యువకులందరినీ తిరిగి తీసుకువస్తానని చెప్పాడు. వారు ఇష్టపడే ఏ హోదాలో అయినా ప్రభుత్వానికి సేవ చేయడానికి నేను సిద్ధంగా ఉన్నానని చెప్పాడు. అన్నీ ఆలోచించి తాను మనను మార్చుకున్నానని నా భవిష్యత్ ప్రవర్తన ఇలాగే ఉంటుందని ఆశిస్తున్నానని చెప్పాడు. ఆయనను జైలులో ఉంచడం ద్వారా వారికి పెద్దగా ముందుగా చెప్పిన వాటితో పోలిస్తే ఒరిగేదేమీ ఉండదని పేర్కొన్నాడు.[42]

1917
[మార్చు]
సెల్యూలర్ జైల్ (అండమాన్) ప్రవేశ ద్వారం

1917లో సావర్కర్ మరొక క్షమాభిక్ష పిటిషన్‌ను సమర్పించాడు. ఈసారి తన కోసమే కాకుండా రాజకీయ ఖైదీలందరికీ సాధారణ క్షమాభిక్ష కోరాడు. ఈ పిటిషన్ ను 1918 ఫిబ్రవరి 1న ప్రభుత్వం ముందు ఉంచినట్లు సావర్కర్‌కు సమాచారం అందించారు.[43] 1919 డిసెంబరులో, ఐదవ కింగ్ జార్జ్ ద్వారా అధికారిక ప్రకటన వచ్చింది. ఈ ప్రకటనలోని 6వ పేరాలో రాజకీయ నేరస్థులకు క్షమాభిక్ష ప్రకటన ఉంది.[44] అధికారిక ప్రకటన దృష్ట్యా, సావర్కర్ తన నాల్గవ క్షమాపణ[45] పిటిషన్‌ను 1920 మార్చి 30న బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి సమర్పించారడు.[46] అందులో అతను ఇలా పేర్కొన్నాడు, "నేను హింసాత్మక, శాంతియుతమైన అరాచకవాదం రెండింటినీ తిరస్కరిస్తున్నాను. ఒకప్పుడు నేను విప్లవాత్మక దృక్పథాలను కలిగి ఉండేవాడిని. కానీ ప్రస్తుతం నేను రాజ్యాంగాన్ని అనుసరించడానికి కట్టుబడి ఉన్నాను. ఇటీవలి సంస్కరణలు, ప్రకటనలు క్రమబద్ధమైన, రాజ్యాంగపరమైన పురోగతిపై నా నమ్మకాన్ని బలపరిచాయి, నేను ప్రభుత్వానికి బహిరంగంగా మద్దతు ఇస్తున్నాను."[47]

ఈ పిటిషన్‌ను కూడా 1920 జూలై 12న బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం తిరస్కరించింది.[48] పిటిషన్‌ను పరిశీలించిన తరువాత, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం వినాయక్ సావర్కర్ అన్న గణేష్ సావర్కర్‌ను విడుదల చేయాలని ఆలోచించింది కానీ అతన్ని విడుదల చేయలేదు. అలా చేయడానికి గల హేతువు ఈ క్రింది విధంగా పేర్కొనబడింది[49]

గణేష్‌ని విడుదల చేసి, వినాయక్‌ను కస్టడీలో ఉంచినట్లయితే, గణేష్ దుష్ప్రవర్తన వల్ల భవిష్యత్తులో ఏదో ఒక తేదీలో తన సోదరుడు విడుదలయ్యే అవకాశాలను దెబ్బతీయకుండా చూసే ఆయన కొంత మేరకు చెప్పుచేతల్లో ఉంటాడు.

సావర్కర్ తన విచారణ, తీర్పు, బ్రిటీష్ చట్టాన్ని సమర్థిస్తూ, హింసను త్యజిస్తూ, స్వేచ్ఛ కోసం బేరం చేస్తూ ఒక ప్రకటనపై సంతకం చేశాడు.

రత్నగిరి కారాగారంలో కాస్త స్వేచ్ఛ

[మార్చు]
1921 మే 2న సావర్కర్ సోదరులను రత్నగిరిలోని జైలుకు తరలించారు. 1922లో రత్నగిరి జైలులో ఉన్న సమయంలో హిందుత్వ సిద్ధాంతాన్ని రూపొందించిన "ఎసెన్షియల్స్ ఆఫ్ హిందుత్వ" అనే పుస్తకం రాశాడు.[50] 1922లో అతని సోదరుడు, గణేష్ (బాబారావు) సావర్కర్ బేషరతుగా జైలు నుండి విడుదలయ్యాడు.[51] సావర్కర్ 1924 జనవరి 6న విడుదలైనాడు కానీ రత్నగిరి జిల్లాకే పరిమితమైనాడు. తర్వాత హిందూ సమాజం ఏకీకరణపై పని చేయడం ప్రారంభించాడు.[52] కలోనియల్ అధికారులు అతని కోసం ఒక బంగ్లాను ఇచ్చారు, సందర్శకులను అనుమతించారు.[53] అతని నిర్బంధ సమయంలో మహాత్మా గాంధీ, బి.ఆర్. అంబేద్కర్, తర్వాతి కాలంలో గాంధీని హత్య చేసిన వంటి నాథూరామ్ గాడ్సే కూడా 1929లో పందొమ్మిది సంవత్సరాల వయస్సులో సావర్కర్‌ను మొదటిసారిగా కలిశాడు.[54] రత్నగిరిలో నిర్బంధంలో ఉన్న సంవత్సరాలలో సావర్కర్ చేయి తిరిగిన రచయిత అయ్యాడు. అయినప్పటికీ, అతని ప్రచురణకర్తలు తమకు రాజకీయాలతో సంబంధం లేదని ప్రకటించాలి. సావర్కర్ 1937 వరకు రత్నగిరి జిల్లాకే పరిమితమయ్యారు. ఆ సమయంలో, బాంబే ప్రెసిడెన్సీలో కొత్తగా ఎన్నికైన ప్రభుత్వం ఆయనను బేషరతుగా విడుదల చేసింది.[55]

భారతదేశం స్వాతంత్య్రం సాధించబడుతుందని భావించి, సమాధిని సాధించాలనే కోరికను ప్రకటించాడు. అతను 1966 ఫిబ్రవరి 1 న నిరాహార దీక్షను ప్రారంభించాడు, 1966 ఫిబ్రవరి 26 న కన్నుమూశాడు [56] అండమాన్, నికోబార్ దీవుల ద్వీపసమూహం పోర్ట్ బ్లెయిర్‌లో ఏకైక అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయాన్ని కలిగి ఉంది. దీనికి వీర్ సావర్కర్ అంతర్జాతీయ విమానాశ్రయం (IXZ) అని పేరు పెట్టారు. పోర్ట్ బ్లెయిర్ అండమాన్, నికోబార్ దీవుల రాజధాని నగరం. భారతదేశంలో బ్రిటిష్ పాలనకు వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేయడంలో చురుకుగా పాల్గొన్న స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు వీర్ సావర్కర్ ( వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్ ) పేరు మీద ఈ విమానాశ్రయానికి పేరు పెట్టారు. ప్రసిద్ధ అండమాన్ సెల్యులార్ జైలులో ఏకాంత గదిలో పరిమితమైన రాజకీయ ఖైదీగా వీర్ సావర్కర్ 10 బాధాకరమైన సంవత్సరాలు గడిపాడు.[57]

హిందు మహాసభ నాయకుడు

[మార్చు]

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం సమయంలో హిందూ మహాసభ అధ్యక్షుడిగా సావర్కర్ "అన్ని రాజకీయాలను హిందూ మతం చేయండి, హిందూ మతాన్ని సైనికీకరించండి" అనే నినాదాన్ని ముందుకు తెచ్చాడు. హిందువులకు సైనిక శిక్షణ కోసం భారతదేశంలో బ్రిటిష్ యుద్ధ ప్రయత్నాలకు మద్దతు ఇవ్వాలని నిర్ణయించుకున్నాడు.[58] 1942లో కాంగ్రెస్ క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించినప్పుడు, సావర్కర్ దానిని విమర్శించాడు. హిందువులను యుద్ధ ప్రయత్నాలలో చురుకుగా ఉండాలనీ, ప్రభుత్వానికి అవిధేయత చూపవద్దని కోరాడు;[59] "యుద్ధకళలను నేర్చుకోవడానికి హిందువులను సాయుధ దళాలలో చేరమని ఆయన కోరాడు".[60]

సావర్కర్ నాయకత్వంలోని హిందూ మహాసభ హిందూ మిలిటరైజేషన్ బోర్డులను నిర్వహించింది. ఇది రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో బ్రిటిష్ వారికి సహాయం చేయడానికి సాయుధ దళాలను నియమించింది.[15]

అతను స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వడానికి బ్రిటిష్ ప్రణాళికను తీవ్రంగా వ్యతిరేకించాడు, ఎందుకంటే అది భారత జాతీయ కాంగ్రెస్, ముస్లిం వేర్పాటువాదుల నుండి డిమాండ్లకు లొంగిపోయింది. స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన వెంటనే, శ్యామ్ ప్రసాద్ ముఖర్జీ విభజనను ఎటూ రద్దు చేయలేము కాబట్టి అఖండ భారత్ అనేది సాధ్యం కాదని తెలిసి హిందూ మహాసభ ఉపాధ్యక్ష పదవికి రాజీనామా చేసి ఆ భావనకు దూరంగా జరిగాడు.[61]

క్విట్ ఇండియా ఉద్యమానికి వ్యతిరేకం

[మార్చు]

సావర్కర్ హయాంలో, హిందూ మహాసభ క్విట్ ఇండియా ఉద్యమానికి పిలుపునివ్వడాన్ని బహిరంగంగా వ్యతిరేకించింది. అధికారికంగా బహిష్కరించింది.[14] సావర్కర్ "మీ పదవులకు కట్టుబడి ఉండండి" అనే శీర్షికతో ఒక లేఖ రాసే స్థాయికి వెళ్ళాడు. అందులో అతను "మున్సిపాలిటీలు, స్థానిక సంస్థలు, శాసనసభల సభ్యులు లేదా సైన్యంలో పని చేస్తున్న హిందు సభ సభ్యులను వారికి కట్టుబడి ఉండాలని సూచించాడు. ఎట్టి పరిస్థితుల్లోనూ క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో చేరకూడదని సూచించాడు.[14]

ముస్లిం లీగ్ తో కలయిక

[మార్చు]

1937 భారత ప్రాంతీయ ఎన్నికలలో భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ ముస్లిం లీగ్, హిందూ మహాసభలను చిత్తుగా ఓడించి భారీ విజయాన్ని సాధించింది. అయితే, 1939లో, వైస్రాయ్ లార్డ్ లిన్‌లిత్‌గో భారత ప్రజలను సంప్రదించకుండానే రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో భారతదేశం పోరాడుతుందని ప్రకటించినందుకు నిరసనగా కాంగ్రెస్ మంత్రిత్వ శాఖలు రాజీనామా చేశాయి. దీంతో సావర్కర్ అధ్యక్షతన హిందూ మహాసభ కొన్ని ప్రావిన్సులలో ప్రభుత్వాలను ఏర్పాటు చేయడానికి ముస్లిం లీగ్, ఇతర పార్టీలతో చేతులు కలిపింది. సింధ్, NWFP, బెంగాల్‌లో ఇటువంటి సంకీర్ణ ప్రభుత్వాలు ఏర్పడ్డాయి.[54]

సింధ్‌లో, హిందూ మహాసభ సభ్యులు గులాం హుస్సేన్ హిదాయతుల్లా ముస్లిం లీగ్ ప్రభుత్వంలో చేరారు. సావర్కర్ మాటల్లో చెప్పాలంటే "సింద్‌లో ఇటీవలే, సింధ్-హిందూ-సభ ఆహ్వానం మేరకు సంకీర్ణ ప్రభుత్వాన్ని నడిపించడంలో లీగ్‌తో చేతులు కలిపే బాధ్యతను తీసుకుంది"[62][63][64]

నార్త్ వెస్ట్ ఫ్రాంటియర్ ప్రావిన్స్‌లో, హిందూ మహాసభ సభ్యులు 1943లో ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు ముస్లిం లీగ్‌కు చెందిన సర్దార్ ఔరంగజేబ్ ఖాన్‌తో చేతులు కలిపారు. మంత్రివర్గంలోని మహాసభ సభ్యుడు ఆర్థిక మంత్రి మెహర్ చంద్ ఖన్నా.[65][66]

బెంగాల్‌లో, హిందూ మహాసభ 1941 డిసెంబరులో ఫజ్లుల్ హక్ యొక్క క్రిషక్ ప్రజా పార్టీ నేతృత్వంలోని ప్రగతిశీల సంకీర్ణ మంత్రిత్వ శాఖలో చేరింది.[67] సంకీర్ణ ప్రభుత్వ విజయవంతమైన పనితీరును సావర్కర్ ప్రశంసించారు.[62][63]

మహాత్మా గాంధీ హత్య కేసులో అరెస్టు, విడుదల

[మార్చు]
1948 జనవరి 30 న గాంధీ హత్య తర్వాత, పోలీసులు హంతకుడు నాథూరామ్ గాడ్సే, అతని సహచరులు, కుట్రదారులను అరెస్టు చేశారు. గాడ్సే హిందూ మహాసభ, రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్ సభ్యుడు. గాడ్సే "ది హిందూ రాష్ట్ర ప్రకాశన్ లిమిటెడ్" (ది హిందూ నేషన్ పబ్లికేషన్స్) ద్వారా నిర్వహించబడుతున్న, పూణే నుండి వెలువడే అగ్రనీ – హిందూ రాష్ట్ర అనే ఒక మరాఠీ దినపత్రిక సంపాదకుడు. ఈ సంస్థకు గులాబ్‌చంద్ హీరాచంద్, భాల్జీ పెంధార్కర్, జుగల్‌కిషోర్ బిర్లా వంటి ప్రముఖుల సహకారం ఉంది. సావర్కర్ ఈ సంస్థలో ₹15000 పెట్టుబడి పెట్టాడు. హిందూ మహాసభ మాజీ అధ్యక్షుడు సావర్కర్, 1948 ఫిబ్రవరి 5న శివాజీ పార్క్‌లోని అతని ఇంటి నుండి అరెస్టు చేసి బొంబాయిలోని ఆర్థర్ రోడ్ జైలులో నిర్బంధించారు. సావర్కర్ పై హత్య, హత్యకు కుట్ర, హత్యకు ప్రేరేపించడం వంటి అభియోగాలు మోపారు. అతని అరెస్టుకు ఒక రోజు ముందు, సావర్కర్ ఒక బహిరంగ వ్రాతపూర్వక ప్రకటనలో, 1948 ఫిబ్రవరి 7 నాటి ది టైమ్స్ ఆఫ్ ఇండియా, బొంబాయిలో నివేదించబడింది. గాంధీ హత్యను సోదరహత్య నేరమనీ, ఇది ఒక నూతన దేశంగా భారతదేశం యొక్క ఉనికిని ప్రమాదంలో పడేస్తుందనీ పేర్కొన్నాడు.[68][69][70] అతని ఇంటి నుండి స్వాధీనం చేసుకున్న భారీ కాగితాలు గాంధీ హత్యతో రిమోట్‌గా సంబంధం కలిగి ఉన్న ఏదీ వెల్లడించలేదు.[71]: Chapter 12  సాక్ష్యాలు లేకపోవడంతో, సావర్కర్‌ని ప్రివెంటివ్ డిటెన్షన్ యాక్ట్ కింద అరెస్టు చేశారు.[71]: Chapter 11 

బాడ్గే సాక్ష్యం

[మార్చు]

గాంధీ హత్యకు ప్రణాళిక రూపొందించి, అమలు చేయడానికి గాడ్సే పూర్తి బాధ్యత వహించాడు. అయితే, మరో అపరాధి అయిన దిగంబర్ బాడ్గే ప్రకారం 1948 జనవరి 17న, నాథూరామ్ గాడ్సే గాంధీ హత్యకు ముందు బొంబాయిలో సావర్కర్‌ను చివరిసారి కలవడానికి వెళ్ళాడు. బాడ్గే, శంకర్ బయట వేచి ఉండగా, నాథూరాం, ఆప్టే లోపలికి వెళ్లారు. బయటకు రాగానే ఆప్టే బాడ్గేని సావర్కర్ విజయం సాధించి తిరిగి రండని ఆశీర్వదించాడు. గాంధీ నూరేళ్ళు నిండిపోయాయని, ఆ పని విజయవంతంగా పూర్తవుతుందనడంలో ఎలాంటి సందేహం లేదని సావర్కర్ అంచనా వేసినట్లు ఆప్టే చెప్పారు.[72][73] ఏది ఏమైనప్పటికీ, ఆమోదించేవారి సాక్ష్యంలో స్వతంత్ర ధ్రువీకరణ లేనందున బాడ్గే వాంగ్మూలం ఆమోదించబడలేదు. అందువల్ల సావర్కర్ నిర్దోషిగా ప్రకటించబడ్డాడు.

1974 ఆగస్టు చివరి వారంలో, మనోహర్ మల్గోంకర్ దిగంబర్ బాడ్గేని చాలాసార్లు కలిశాడు. ముఖ్యంగా అతను సావర్కర్‌కి వ్యతిరేకంగా ఇచ్చిన వాంగ్మూలం ఎంతవరకు నిజమో ప్రశ్నించాడు.[71]: Notes  గాంధీ హత్యకు వేసిన పథకం గురించి బాడ్గే తనకు తెలిసినంత వరకు పూర్తిగా చెప్పినా, సావర్కర్‌కు వ్యతిరేకంగా సాక్ష్యమివ్వడానికి అతను సాహసోపేతమైన పోరాటం చేసాడు".[71]: Chapter 12  అయినా సరే నాథూరామ్ గాడ్సే, ఆప్టేలను సావర్కర్ ని కలవడం చూశానననీ, సావర్కర్ వారి సాహసాన్ని ఆశీర్వదించాడని అంగీకరించాడు.[71]: Chapter 12 

కపూర్ కమీషన్

[మార్చు]
1964 నవంబరు 12న, గోపాల్ గాడ్సే, మదన్‌లాల్ పహ్వా, విష్ణు కర్కరే జైలు నుండి విడుదలైన సందర్భంగా పుణెలో నిర్వహించిన మతపరమైన కార్యక్రమానికి, బాల గంగాధర్ తిలక్ మనవడు, కేసరి పత్రిక మాజీ సంపాదకుడు, అప్పటి తరుణ్ భారత్ పత్రిక సంపాదకుడు జి. వి. కేట్కర్[74] అధ్యక్షత వహించాడు. ఆ సమావేశంలో గాంధీని చంపడానికి కుట్ర పన్నినట్లు సమాచారం ఇచ్చాడు. దాని గురించి ఆరు నెలల ముందే తెలుసని ప్రకటించాడు. దీని ఆధారంగా కేట్కర్‌ను అరెస్టు చేశారు. మహారాష్ట్ర లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీ, భారత పార్లమెంటు ఉభయ సభల లోపలా బయటా ప్రజల్లో ఆగ్రవేశాలు చెలరేగాయి. 29 మంది పార్లమెంటు సభ్యుల ఒత్తిడి, ప్రజాభిప్రాయంతో అప్పటి కేంద్ర హోం మంత్రి గుల్జారీలాల్ నందా గాంధీ హత్య కుట్రపై తిరిగి దర్యాప్తు చేసేందుకు గోపాల్ స్వరూప్ పాఠక్, భారత సుప్రీంకోర్టు సీనియర్ న్యాయవాదిని విచారణ కమిషన్‌గా నియమించాడు. మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వంతో సంప్రదింపులు జరిపి పాత రికార్డుల సహాయంతో సమగ్ర విచారణ చేపట్టాలని కేంద్ర ప్రభుత్వం భావించింది. పాఠక్ తన విచారణను నిర్వహించడానికి మూడు నెలల సమయం ఇచ్చారు; తదనంతరం భారత సుప్రీం కోర్ట్ రిటైర్డ్ న్యాయమూర్తి జీవన్‌లాల్ కపూర్ కమిషన్ ఛైర్మన్‌గా నియమితులయ్యాడు.[75]

గాంధీని చంపడానికి ముందు సావర్కర్ గాడ్సే, ఆప్టేలను కలిశారని సావర్కర్ సెక్రటరీ, అంగరక్షకుడు సాక్ష్యమిచ్చారని కమిషన్ పునఃపరిశోధన చూసింది.[76]

కమిషన్ కోర్టులో అంతకు మునుపు సమర్పించబడని సాక్ష్యాలను అందించింది; ముఖ్యంగా సావర్కర్ ఇద్దరు సన్నిహితులు అతని అంగరక్షకుడు అప్ప రామచంద్ర కాసర్, అతని కార్యదర్శి గజానన్ విష్ణు దామ్లే.[77] కాసర్, దామ్లేల వాంగ్మూలం 1948 మార్చి 4 నాటికే బొంబాయి పోలీసులు నమోదు చేశారు.[78]: 317  కానీ ఈ సాక్ష్యాలను విచారణ సమయంలో న్యాయస్థానానికి సమర్పించలేదు. ఈ సాక్ష్యాలలో, గాడ్సే, ఆప్టే సావర్కర్‌ను వారు బాంబు సంఘటన తర్వాత ఢిల్లీ నుండి తిరిగి వచ్చినప్పుడు జనవరి 23 లేదా 24న లేదా దాదాపు 24 జనవరిలో సందర్శించారని చెప్పబడింది, [78]: 317  గాడ్సే, ఆప్టే జనవరి మధ్యలో సావర్కర్‌ను చూశారని, అతనితో (సావర్కర్) అతని తోటలో కూర్చున్నారని దామ్లే నిలదీశారు. C. I. D. బొంబాయి 1948 జనవరి 21 నుండి 30 వరకు సావర్కర్‌పై నిఘా ఉంచారు.[78]: 291–294  C. I. D. నుండి వచ్చిన క్రైమ్ రిపోర్ట్ ఈ సమయంలో సావర్కర్‌ని గాడ్సే లేదా ఆప్టే కలిసిన ప్రస్తావన లేదు.[78]: 291–294 

జస్టిస్ కపూర్ ఇలా ముగించారు: "ఈ వాస్తవాలన్నీ కలిసి సావర్కర్, అతని బృందం చేసిన కుట్ర తప్ప గాంధీ హత్యకు మరే కుట్రా లేదని తీసిపుచ్చింది."[77][79][80]

సావర్కర్ అరెస్టు ప్రధానంగా ఆమోదించిన దిగంబర్ బాడ్గే సాక్ష్యం ఆధారంగా జరిగింది. కమిషన్ దిగంబర్ బాడ్గేని తిరిగి ఇంటర్వ్యూ చేయలేదు.[78] కమిషన్ విచారణ సమయంలో, బాడ్గే బొంబాయిలో పనిచేస్తున్నాడు.

తర్వాతి సంవత్సరాలు

[మార్చు]

గాంధీ హత్య తర్వాత బాంబేలో దాదర్ లోని సావర్కర్ ఇంటిపై కోపోద్రిక్తులైన అల్లరి మూకలు దాడి చేశారు. గాంధీ హత్య కేసులో విడుదలైన తర్వాత హిందూ జాతీయవాదంపై జనాలను రెచ్చగొట్టే ఉపన్యాసాలు ఇస్తున్నాడని ప్రభుత్వం మళ్ళీ అరెస్టు చేసింది. ఆయన రాజకీయ కార్యకలాపాలు ఆపేస్తానని చెప్పిన తర్వాత ప్రభుత్వం విడిచిపెట్టింది. కానీ సాంఘిక, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలను మాత్రం ఆపలేదు. రాజకీయ కార్యకలాపాల మీద నిషేధం ఎత్తివేసిన తర్వాత మళ్ళీ తన కార్యక్రమాలు కొనసాగించాడు కానీ తన మరణం చేరువ అయ్యేసరికి వాటి జోరు తగ్గింది.

1956లో, ఆయన బి.ఆర్. అంబేద్కర్ బౌద్ధ మతంలోకి మారడాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ, దానిని "పనికిరాని చర్య"గా అభివర్ణించాడు. దానికి అంబేద్కర్ ప్రతిస్పందిస్తూ సావర్కర్ పేరు ముందు వీర్ అనే పదం ఎందుకు ఉంది బహిరంగంగా ప్రశ్నించాడు.[81] 

1957 నవంబరు 22న, వీర్ సావర్కర్, బరీంద్ర కుమార్ ఘోష్, భూపేంద్రనాథ్ దత్తా వంటి వారు దేశానికి చేసిన సేవలు గుర్తించేందుకు రాజ మహేంద్ర ప్రతాప్ లోక్‌సభలో బిల్లును ప్రవేశపెట్టారు. అయితే బిల్లుకు అనుకూలంగా 48 ఓట్లు రాగా, వ్యతిరేకంగా 75 ఓట్లు వచ్చాయి. ఈ బిల్లును ఎ. కె. గోపాలన్ వంటి కమ్యూనిస్టు నాయకుడు కూడా సమర్థించాడు.[82][83]

మరణం

[మార్చు]
1963 నవంబరు 8 సావర్కర్ భార్య యమునాబాయి మరణించింది. 1966 ఫిబ్రవరి 1 న ఆయన ప్రాయోపవేశం పేరుతో మందులు, ఆహారం, నీళ్ళు మొదలైనవన్నీ విడిచిపెట్టేశాడు. మరణానికి ముందే ఆత్మహత్య కాదు ఆత్మార్పణం అని ఒక వ్యాసం రాశాడు. ఆ వ్యాసంలో ఒకరి జీవిత లక్ష్యం పూర్తవగానే, అతని చేయవల్సిన పనులు ఇంక ఏవీ లేవని తెలిసిన తర్వాత మరణం కోసం ఎదురు చూడకుండా మరణాన్ని ఆహ్వానించడమే సరైనది అని పేర్కొన్నాడు. 1966 ఫిబ్రవరి 26 లో బాంబేలోని ఆయన నివాసంలో మరణించే ముందు ఆయన పరిస్థితి చాలా విషమంగా ఉందని, ఊపిరి తీసుకోవడం కష్టంగా ఉందని, మెరుగు పరచడానికి తాము చేసిన ఏ ప్రయత్నాలూ ఫలించలేదని వైద్యులు చెప్పారు. ఉదయం 11 గంటలకు ఆయన మరణించినట్లుగా పేర్కొన్నారు. మరణించక ముందు తన బంధువులతో తనకు కేవలం అంతిమ సంస్కారాలు మాత్రమే చేయమనీ, హిందూ సంప్రదాయాల ప్రకారం చేసి దశదిన కర్మలు ఏమీ చేయవద్దని చెప్పాడు.

మతపరమైన, రాజకీయ ధృక్పథం

[మార్చు]

హిందూత్వ వాదం

[మార్చు]

దయానంద సరస్వతి, స్వామి వివేకానంద, శ్రీ అరబిందో లాగా సమాజంలో సంస్కరణలు తీసుకువచ్చి హిందూమతాన్ని ప్రపంచ పటంలో నిలబెట్టడం కాకుండా సావర్కర్ మతాన్ని, రాజకీయాల్ని కలగలిపి తీవ్రమయిన హిందూ జాతీయవాదాన్ని లేవదీశాడు.[84]

కారాగారంలో ఉన్నపుడు ఆయన ఆలోచనలు ఎక్కువగా హిందూ సంస్కృతి, జాతీయవాద రాజకీయాలవైపు మళ్ళాయి. ఆయన తరువాతి జీవితం అంతా ఆ భావజాలాన్ని వ్యాప్తి చేయడానికి అంకితం చేశాడు.[85] రత్నగిరి కారాగారంలో ఉన్న కొద్ది రోజుల్లో ఆయన భావజాలాన్ని హు ఈజ్ ఎ హిందు అనే పుస్తక రూపంలో రాసి 1923లో ప్రచురించాడు.[86]

ముస్లింలు

[మార్చు]

జైలులో ఉన్నప్పటి నుండి, సావర్కర్ ముస్లిం వ్యతిరేక రచనలకు ప్రసిద్ధి చెందాడు.[87][88] రాచెల్ మెక్‌డెర్మాట్, లియోనార్డ్ ఎ. గోర్డాన్, ఐన్స్లీ ఎంబ్రీ, ఫ్రాన్సిస్ ప్రిట్చెట్, డెన్నిస్ డాల్టన్‌లతో సహా పలువురు చరిత్రకారులు సావర్కర్ ముస్లిం వ్యతిరేక హిందూ జాతీయవాదాన్ని ప్రోత్సహించారని పేర్కొన్నారు.[89]

సావర్కర్ భారత పోలీసు, సైన్యంలోని ముస్లింలను "అవకాశవాద ద్రోహులుగా" చూశాడు. అతను భారతదేశం సైనిక, పోలీసు, ప్రజా సేవలో ముస్లింల సంఖ్యను తగ్గించాలని, ఆయుధాల కర్మాగారాలను కలిగి ఉండకుండా లేదా పని చేయకుండా ముస్లింలను నిషేధించాలని వాదించాడు.[90] భారతీయ ముస్లింల పట్ల గాంధీ ఆందోళన చెందుతున్నారని సావర్కర్ విమర్శించారు.

తన 1963 పుస్తకం సిక్స్ గ్లోరియస్ ఎపోక్స్ ఆఫ్ ఇండియన్ హిస్టరీలో, ముస్లింలు, క్రైస్తవులు హిందూ మతాన్ని "నాశనం" చేయాలని కోరుకుంటున్నారని సావర్కర్ చెప్పారు.[88]

మహిళలు

[మార్చు]

చరిత్రకారుడు వినాయక్ చతుర్వేది 1937 ప్రసంగంలో సావర్కర్ వంట చేయడం, పిల్లలను చూసుకోవడమే మహిళల ప్రధాన విధులు అని చెప్పారని, వారు ఆరోగ్యవంతమైన పిల్లలను కలిగి ఉండాలని సూచించాడు. తిలక్ పేర్కొన్నట్లు స్త్రీలు చదువును "అనైతికం", "అధర్మం" చేసే అవకాశం ఉన్నందున విద్యను అస్సలు అనుమతించకూడదనే తీవ్రమైన అభిప్రాయం కాకుండా సావర్కర్ తక్కువ తీవ్రమైన అభిప్రాయాన్ని కలిగి ఉన్నాడు. సావర్కర్ స్త్రీల విద్యను వ్యతిరేకించలేదు, అయితే విద్యలో వారు మంచి తల్లులుగా ఎలా ఉండవచ్చో, దేశభక్తి గల పిల్లల తరాన్ని ఎలా సృష్టించవచ్చనే దానిపై దృష్టి పెట్టాలని సూచించారు. "మహిళల అందం, కర్తవ్యం" అనే వ్యాసంలో, ఒక మహిళ యొక్క ప్రధాన కర్తవ్యం తన పిల్లలు, ఇల్లు, దేశం అని పేర్కొన్నాడు. సావర్కర్ ప్రకారం, ఏ స్త్రీ అయినా తన గృహ విధుల నుండి తప్పుకుంటే "నైతికంగా విశ్వాస ఉల్లంఘనకు పాల్పడింది" అని అర్థం.[91]

తన 1963 పుస్తకం సిక్స్ గ్లోరియస్ ఎపోక్స్ ఆఫ్ ఇండియన్ హిస్టరీలో, సావర్కర్ అత్యాచారాన్ని రాజకీయ సాధనంగా ఉపయోగించాలని సూచించారు.[92] హిందూ మహిళలపై ముస్లిం పురుషుల అఘాయిత్యాలకు ముస్లిం మహిళలు చురుకుగా మద్దతు ఇస్తున్నారని ఆరోపించాడు. ముస్లిం పాలకుడు టిప్పు సుల్తాన్ హిందూ బాలికలను తన సైనిక యీధులకు పంపిణీ చేశాడని, యువతులు, అందమైన ముస్లిం బాలికలను పట్టుకుని, మతం మార్చి వారి మరాఠా యోధులకు బహుకరించాలని సావర్కర్ రాశాడు.[93]

కులవ్యవస్థ

[మార్చు]

సావర్కర్ కుల వ్యవస్థను, అస్పృశ్యతను విమర్శించాడు. కుల వ్యవస్థ హిందూ సమాజాన్ని నిందించదగినదిగా ఉన్నదని సావర్కర్ గమనించాడు. కాలా పానీ జైలు శిక్ష నుండి తిరిగి వచ్చిన తరువాత, సావర్కర్ కులాంతర భోజనాన్ని నిర్వహించడం ప్రారంభించాడు.[94] 1930 సంవత్సరములో సావర్కర్ మొదటి పాన్-హిందూ గణేష్ చతుర్థిని ప్రారంభించాడు, ఈ ఉత్సవాలకు అస్పృశ్యులు అని పిలవబడే వారు అనువదించిన కీర్తనలతో ఉంటాయి. ఉన్నత కులాలకు చెందిన వారు ఈ భక్తి గీతాలను అందించిన వారికి పూలమాలలు వేస్తారని చెప్పారు. మహిళలు బహిరంగంగా ఉపన్యాసాలు ఇవ్వడం, కులాంతర భోజనాలు ఈ ఉత్సవాలలో ప్రత్యేక లక్షణాలు.[95] 1931లో రత్నగిరిలో పతిత్ పవన్ ఆలయం స్థాపించబడింది.[96] ఈ ఆలయం అన్ని కులాల నుండి ప్రాతినిధ్యం కలిగి ఉంది. వీటిలో మునుపటి అస్పృశ్యులకు చెందినవారు కూడా ఉన్నారు. 1933 మే 1న సావర్కర్ అన్ని కులాల హిందువుల కోసం ఒక హోటల్ ప్రారంభించాడు. మహార్ కులానికి చెందిన ఒక వ్యక్తి అక్కడ ఆహారాన్ని వడ్డిస్తారు.[97] వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్ ఆంగ్ల, హిందీ భాషలలో కొన్ని రచనలు చేసాడు.[97]

రచనలు

[మార్చు]

ఆంగ్ల రచనలు

[మార్చు]
  • హు ఈజ్ ఎ హిందు?
  • సమగ్ర సావర్కర్ వాఙ్మయ
  • ఇండియన్ వార్ ఆఫ్ ఇండిపెండెన్స్ 1857
  • మై ట్రాన్స్‌పోర్టేషన్ ఫర్ లైఫ్

హిందీ రచనలు

[మార్చు]
  • ఆజనమ్ కారవాస్ అర్ధత్ అండమాన్ కా 'ప్రియ ప్రవాస్'
  • సావర్కర్ సమగ్ర సావర్కర్,
  • కాలా పానీ సావర్కర్,
  • మేరా అజేవాన్ కరావాస్ సావర్కర్,
  • 1857 కా స్వాతంత్ర్య సమర్ సావర్కర్,
  • మైజినీ చరిత్ర సావర్కర్

గమనికలు

[మార్చు]
  1. ↑ He met Savarkar, who is said to have submitted a clemency plea in which he described himself as the "prodigal son" eager to return "to the parental doors of the Government"[41]

మూలాలు

[మార్చు]
  1. ↑ https://www.britannica.com/biography/Vinayak-Damodar-Savarkar
  2. ↑ "Yamunabai Vinayak (Mai) Savarkar". Archived from the original on 2023-04-05. Retrieved 2023-10-19.
  3. ↑ Salam 2018, p. 32.
  4. ↑ "Hindutva is not the same as Hinduism said Savarkar". www.telegraphindia.com. Archived from the original on 20 April 2020. Retrieved 8 June 2020.
  5. ↑ Wolf 2010.
  6. ↑ Misra 1999, pp. 142–184.
  7. ↑ Nandy, Ashis (2 January 2014). "A disowned father of the nation in India: Vinayak Damodar Savarkar and the demonic and the seductive in Indian nationalism". Inter-Asia Cultural Studies. 15 (1): 91–112. doi:10.1080/14649373.2014.882087. ISSN 1464-9373. S2CID 144912079. Archived from the original on 16 April 2021. Retrieved 28 August 2020. Savarkar, a hardboiled atheist who did not believe in sacred geographies, was even less embarrassed to claim the whole of India for the Hindus on the ground of sacred geography
  8. ↑ Visana, Vikram (5 November 2020). "Savarkar before Hindutva: Sovereignty, Republicanism, and Populism in India, c.1900–1920". Modern Intellectual History (in ఇంగ్లీష్). 18 (4): 1106–1129. doi:10.1017/S1479244320000384. ISSN 1479-2443. S2CID 224983230. Archived from the original on 30 September 2021. Retrieved 25 July 2021.
  9. ↑ Jha, D.K. (2022). Gandhi's Assassin: The Making of Nathuram Godse and His Idea of India. Penguin Random House India Private Limited. p. 25. ISBN 978-93-5492-168-1. Retrieved 2022-11-18.
  10. ↑ Devare, A. (2013). History and the Making of a Modern Hindu Self. Taylor & Francis. p. 168. ISBN 978-1-136-19708-6.
  11. ↑ Savarkar, VD; Sadashiv, Bhide Anant (1941). Whirl-Wind Propaganda. pp. 340, 341.
  12. ↑ Bhide, A.S. (1825). "Whirl-wind Propaganda".
  13. ↑ Ahmad, Jamiluddin. Some Recent Speeches and Writings of Mr. Jinnah - Jamiluddin Ahmad. p. 252.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Prabhu Bapu (2013). Hindu Mahasabha in Colonial North India, 1915–1930: Constructing Nation and History. Routledge. pp. 103–. ISBN 978-0-415-67165-1. Archived from the original on 3 January 2016. Retrieved 13 February 2016.
  15. ↑ 15.0 15.1 McKean 1996, p. 72.
  16. ↑ Jyotirmaya Sharma 2011, p. 128.
  17. ↑ "Savarkar, Modi's mentor: The man who thought Gandhi a sissy". The Economist. 20 December 2014. Archived from the original on 6 February 2016. Retrieved 22 December 2014.
  18. ↑ Tejani, Shabnum (2021-01-05). Indian Secularism: A Social and Intellectual History, 1890-1950 (in ఇంగ్లీష్). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-05832-4.
  19. ↑ Bapu, Prabhu (2013). Hindu Mahasabha in Colonial North India, 1915-1930: Constructing Nation and History (in ఇంగ్లీష్). Routledge. ISBN 978-0-415-67165-1.
  20. ↑ Jaffrelot 2017, pp. 127–182.
  21. ↑ Kumar, M. (2006). History and Gender in Savarkar's Nationalist Writings. Social Scientist, 34(11/12), 33–50. http://www.jstor.org/stable/27644182
  22. ↑ Visana, Vikram (5 November 2020). "Savarkar before Hindutva: Sovereignty, Republicanism, and Populism in India, c. 1900–1920". Modern Intellectual History (in ఇంగ్లీష్). 18 (4): 1106–1129. doi:10.1017/S1479244320000384. ISSN 1479-2443. S2CID 224983230. Archived from the original on 30 September 2021. Retrieved 25 July 2021.
  23. ↑ Kumar, M. (2006). History and Gender in Savarkar's Nationalist Writings. Social Scientist, 34(11/12), pp 33–50.
  24. ↑ Juergensmeyer, Mark. "Gandhi vs. Terrorism." Daedalus, vol. 136, no. 1, 2007, pp. 30–39. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/20028087. Accessed 17 Aug. 2022.
  25. ↑ Babli Sinha 2014, p. 129.
  26. ↑ Pandey, B. N. (1979). The Indian nationalist movement, 1885-1947: select documents. (No Title).|pages-=23-24 [1] Archived 18 అక్టోబరు 2023 at the Wayback Machine
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 Chaturvedi 2022, p. 114.
  28. ↑ Trehan 1991, p. 23.
  29. ↑ "सावररांनी..." BBC News मराठी. Archived from the original on 30 January 2024. Retrieved 6 September 2023.
  30. ↑ "Nasik Conspiracy Case 1910". Bombay High court. Archived from the original on 9 April 2009. Retrieved 6 September 2023.
  31. ↑ "The Savarkar Case". American Journal of International Law (in ఇంగ్లీష్). 5 (1): 208–210. 1911. doi:10.2307/2186778. ISSN 0002-9300.
  32. ↑ Hamilton, P. ed., 1999. The permanent court of arbitration: international arbitration and dispute resolution. Kluwer Law International BV.[2] Archived 5 ఏప్రిల్ 2023 at the Wayback Machine
  33. ↑ Sampath 2019, p. 276.
  34. ↑ Goldie 1972.
  35. ↑ Palande 1958, p. 456.
  36. ↑ Anderson 2003.
  37. ↑ Wagner 2010, p. 14.
  38. ↑ Palande 1958, p. 467.
  39. ↑ Palande 1958, p. 478.
  40. ↑ Majumdar 1975, pp. 211–213.
  41. ↑ Takle 2016.
  42. ↑ "Savarkar had begged the British for mercy". The Times of India. 3 May 2002. Archived from the original on 31 May 2015. Retrieved 29 May 2015.
  43. ↑ Palande 1958, p. 480.
  44. ↑ Palande 1958, p. 469.
  45. ↑ Sampath, Vikram (18 October 2019o). "Rahul Gandhi must reflect on why grandmother Indira called Savarkar a patriot". The Print. Archived from the original on 23 January 2021. Retrieved 28 February 2021.
  46. ↑ Palande 1958, pp. 472–476.
  47. ↑ Noorani 2005.
  48. ↑ Palande 1958, p. 477.
  49. ↑ Palande 1958, p. 472.
  50. ↑ McKean 1996, pp. 73, 79, 85.
  51. ↑ Jha, D. (2023). Gandhi's Assassin: The Making of Nathuram Godse and His Idea of India. Verso Books.Page=23
  52. ↑ Keer 1971, p. 54.
  53. ↑ Malgonkar, M.; Kapoor, P. (2008). The Men Who Killed Gandhi. Roli Books. p. 41. ISBN 978-93-5194-083-8. Archived from the original on 25 March 2023. Retrieved 25 March 2023.
  54. ↑ 54.0 54.1 Andersen 1972, pp. 673–682.
  55. ↑ Malgonkar 2008, p. 13.
  56. ↑ "10 Interesting facts about VD Savarkar". Deccan Herald. 2019-10-19. Retrieved 2020-09-28.
  57. ↑ admin. "Veer Savarkar International Airport | Airport in Andaman Island". Andaman Tourism. Retrieved 2020-09-28.
  58. ↑ Gyanendra Pandey (2006). Routine violence: nations, fragments, histories. Stanford University Press. pp. 127–. ISBN 978-0-8047-5264-0. Retrieved 3 March 2012.
  59. ↑ Amberish Diwanji (23 August 2004). "Who was Veer Savarkar?" (PHP). Archived from the original on 13 May 2006. Retrieved 28 July 2006.
  60. ↑ Stephen N Hay, William Theodore De Bary; William Theodore De Bary (May 1988). Sources of Indian Tradition. Motilal Banarsidass Publishers. pp. 880–. ISBN 978-81-208-0467-8. Archived from the original on 1 January 2014. Retrieved 3 March 2012.
  61. ↑ G.S. Bhargava. "Apotheosis of Jinnah?". The Tribune, Chandigarh. Archived from the original on 28 January 2010. Retrieved 23 February 2010.
  62. ↑ 62.0 62.1 Vinayak Damodar Savarkar (1963). Collected Works of V.d. Savarkar. Maharashtra Prantik Hindusabha. pp. 479–480.
  63. ↑ 63.0 63.1 Shamsul Islam (2006). Religious Dimensions of Indian Nationalism: A Study of RSS. Media House. pp. 213–. ISBN 978-81-7495-236-3.
  64. ↑ Mani Shankar Aiyar (1 January 2009). A Time of Transition: Rajiv Gandhi to the 21st Century. Penguin Books India. pp. 75–. ISBN 978-0-670-08275-9.
  65. ↑ Shamsul Islam (2006). Religious Dimensions of Indian Nationalism: A Study of RSS. Media House. pp. 313–. ISBN 978-81-7495-236-3.
  66. ↑ Craig Baxter (1969). The jan Sangh: A biography of an Indian Political Party. University of Pennsylvania Press. p. 20. ISBN 9780812275834.
  67. ↑ Sumit Sarkar (2014). Modern India 1886–1947. Pearson Education India. pp. 349–. ISBN 978-93-325-4085-9.
  68. ↑ "Charges Framed against Savarkar and other accused". savarkar.org. Archived from the original on 17 October 2010. Retrieved 2 September 2010.
  69. ↑ "Written Statement of Savarkar". savarkar.org. Archived from the original on 14 October 2010. Retrieved 2 September 2010.
  70. ↑ Manohar Malgaokar. "AUTHOR'S NOTE TO THE FIRST EDITION". indiaclub.com. Archived from the original on 21 March 2012. Retrieved 2 September 2010.
  71. ↑ 71.0 71.1 71.2 71.3 71.4 Manohar Malgonkar (2008). The Men Who Killed Gandhi. New Delhi: Lotus (Roli Books). p. 354. ISBN 978-81-7436-617-7.
  72. ↑ Abdul Gafoor Abdul Majeed Noorani (2002) Savarkar and Hindutva: the Godse connection LeftWord Books, ISBN 81-87496-28-2, ISBN 978-81-87496-28-1 p. 4 & 114
  73. ↑ Mahatma Gandhi—the last phase, Volume 2 Navajivan Pub. House, 1958 p.752
  74. ↑ "Interview: K. Ketkar". University of Cambridge, Centre of South Asian Studies. Archived from the original on 2 December 2013. Retrieved 29 August 2009.
  75. ↑ Jagdishchandra Jain (1987). Gandhi the forgotten Mahatma. New Delhi: Mittal Publications. ISBN 978-81-7099-037-6.
  76. ↑ Sitapati, V. (2020). Jugalbandi: The BJP Before Modi. Penguin Random House India Private Limited. p. 46. ISBN 978-93-5305-989-7. Archived from the original on 19 November 2022. Retrieved 19 November 2022.
  77. ↑ 77.0 77.1 A. G. Noorani (15–28 March 2003). "Savarkar and Gandhi". Frontline. Vol. 20, no. 6. Archived from the original on 22 August 2009. Retrieved 29 August 2009.
  78. ↑ 78.0 78.1 78.2 78.3 78.4 J. L. Kapur (1969). Report of Commission of Inquiry into Conspiracy to Murder Mahatma. Government of India. Archived from the original on 9 September 2016. Retrieved 30 October 2018.
  79. ↑ Rajesh Ramchandran (6 September 2004). "The Mastermind?". Outlook Magazine. Archived from the original on 25 October 2010.
  80. ↑ Badri Raina (29 August 2004). "RSS and the Gandhi murder". People's democracy. Communist Party of India (Marxist). Archived from the original on 12 August 2009. Retrieved 1 October 2009.
  81. ↑ "RSS and Ambedkar: A Camaraderie That Never Existed". The Wire. 2018-04-14. Archived from the original on 13 November 2022. Retrieved 2022-11-18.
  82. ↑ Yadav, Shyamlal (2023-04-01). "Divided over Savarkar: Once upon a time, CPI MPs, Feroze Gandhi spoke up for him". The Indian Express (in ఇంగ్లీష్). Archived from the original on 2 April 2023. Retrieved 2023-04-02.
  83. ↑ Gandhi, Feroze; Gopalan, Ayillath Kuttieri; Pai, Bapu Nath; Tyagi, Mahavir; Chaudhuri, Tridib; Datar, Balwantrao Nageshrao; Tahir, Mohammad; Sen, Ashok Kumar; Narasimhan, C. R.; Singh (Patiala), Hukum; Pratap, Mahendra (18 July 2022). "Recognition (of Services to the country) Bill". Lok Sabha Digital Library. Archived from the original on 2 April 2023. Retrieved 2 April 2023.
  84. ↑ Jyotirmaya Sharma 2011, p. 127.
  85. ↑ Vinay Lal (22 October 2006). "Veer Savarkar – Ideologue of Hindutva". Archived from the original (PHP) on 9 September 2006. Retrieved 22 October 2006.
  86. ↑ Representative, Our. "Savarkar in Ahmedabad 'declared' two-nation theory in 1937, Jinnah followed 3 years later". Counterview.
  87. ↑ Vinayak Chaturvedi (2003). "Vinayak & me: Hindutva and the politics of naming". Social History. 28 (2): 155–173. doi:10.1080/0307102032000082525. S2CID 143605490. Savarkar had acquired an important public reputation throughout India, especially within the Hindu Mahasabha, for his nationalist and anti-Muslim writings, for his patriotic actions in India and Britain, and for having spent the bulk of his adult life as a political prisoner.
  88. ↑ 88.0 88.1 Vinayak Chaturvedi (2010). "Rethinking knowledge with action: V. D. Savarkar, the Bhagavad Gita, and histories of warfare". Modern Intellectual History. 7 (2): 417–435 [420]. doi:10.1017/S1479244310000144. S2CID 145318807. As one of the intellectual founders of Hindu nationalism, Savarkar has emerged as the most controversial Indian political thinker of the last century, gaining notoriety for his program to "Hinduize Politics and Militarize Hindudom", for his anti-Muslim and anti-Christian politics, and for his advocacy of violence in everyday life.
  89. ↑ Rachel Fell McDermott; Leonard A. Gordon; Ainslie T. Embree; Frances W. Pritchett; Dennis Dalton, eds. (2014). Sources of Indian Traditions: Modern India, Pakistan, and Bangladesh. Cambridge University Press. p. 483. ISBN 978-0-231-13830-7.
  90. ↑ McKean 1996, p. 89.
  91. ↑ Vinayak Chaturvedi (4 October 2010). Elleke Boehmer; Professor of World Literature in English Elleke Boehmer; Rosinka Chaudhuri (eds.). The Indian Postcolonial: A Critical Reader. Routledge. pp. 147–148. ISBN 978-1-136-81957-5. Archived from the original on 9 October 2022. Retrieved 9 October 2022.
  92. ↑ Wendy Doniger, Martha Craven Nussbaum (2015). Pluralism and Democracy in India: Debating the Hindu Right. Oxford University Press. p. 292. ISBN 978-0-19-539553-2. Archived from the original on 19 November 2022. Retrieved 19 November 2022.
  93. ↑ Megha Kumar (2006). "History and Gender in Savarkar's Nationalist Writings". Social Scientist. 34 (11–12): 43–44. JSTOR 27644182.
  94. ↑ DHANANJAY, KEER, (1966). VEER SAVARKAR ED.2ND. BOMBAY: POPULAR PRAKASHAN, BOMBAY.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  95. ↑ "Veer Savarkar crusade against caste discrimination remains under-appreciated".
  96. ↑ "Veer Savarkar's crusade against caste discrimination remains under-appreciated". The Indian Express. 2019-05-29. Retrieved 2021-09-26.
  97. ↑ 97.0 97.1 https://indianexpress.com/article/opinion/columns/vinayak-damodar-savarkar-the-reformer-5753369/

వెలుపలి లంకెలు

[మార్చు]
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=వినాయక్_దామోదర్_సావర్కర్&oldid=4435680" నుండి వెలికితీశారు