అభినయ దర్పణం
Jump to navigation
Jump to search
అభినయ దర్పణం నందికేశ్వరుడు రచించిన సంస్కృత గ్రంథం. ఇందు ప్రధాన ఇతివృత్తం అభినయం.
దీనిని వావిళ్ల రామస్వామి శాస్త్రులు అండ్ సన్స్, చెన్నపురి వారు 1934 సంవత్సరంలో తాత్పర్యముతో ముద్రించారు.
ఇష్టదేవతా ప్రార్థన
[మార్చు]శ్లో. ఆజ్గికం భువనం యస్య వాచికం సర్వ వాఙ్మయమ్‌,
ఆహార్యం చన్ద్రతారాది తం వందే సాత్త్వికం శివమ్‌. 1
తాత్పర్యం: ఎవనికి భువనము అంగికాభినయమో, వాగ్రూపములైనవియెల్ల నెవనికి వాచికాభినయమో, చంద్రతారాదులు ఎవనికి ఆహార్యాభినయమో, అటువంటి సత్త్వప్రధానుఁడగు శివునికి నమస్కరించెదను.
విషయసూచిక
[మార్చు]- ఇష్టదేవతా ప్రార్థన
- సభాలక్షణమ్‌
- సభానాయకలక్షణమ్‌
- మంత్రిలక్షణమ్‌
- రంగలక్షణమ్‌
- పాత్రలక్షణమ్‌
- అపాత్రలక్షణమ్‌
- కింకిణీలక్షణమ్‌
- నటలక్షణమ్‌
- పాత్రబహిఃప్రాణాః
- పాత్రాంత్రఃప్రాణాః
- నీచనాట్యలక్షణమ్‌
- నాట్యక్రమః
- అభినయలక్షణమ్‌
- అభినయశబ్దవ్యుత్పత్తిః
- ఆంగికాభినయత్రైవిధ్యమ్‌
- అంగాని
- ప్రత్యంగాని
- ఉపాంగాని
- నవవిధశిరోభేధ లక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థశిరోభేదాః
- దృష్టిభేదాష్టక లక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థ దృష్టిభేద లక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థ భ్రూభేద లక్షణమ్‌
- చతుర్విధ గ్రీవాభేద లక్షణమ్‌
- ద్వాదశహస్తప్రాణలక్షణ నిరూపణమ్‌
- హస్తభేద నిరూపణమ్‌
- హస్తానామష్టావింశతివిధ నామ నిరూపణమ్‌
- 1. పతాక హస్తలక్షణమ్‌
- 2. త్రిపతాక హస్తలక్షణమ్‌
- 3. అర్థపతాక హస్తలక్షణమ్‌
- 4. కర్తరీముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 5. మయూర హస్తలక్షణమ్‌
- 6. అర్ధచంద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 7. అరాళ హస్తలక్షణమ్‌
- 8. శుకతుండ హస్తలక్షణమ్‌
- 9. ముష్టిహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- 10. శిఖర హస్తలక్షణమ్‌
- 11. కపిత్థ హస్తలక్షణమ్‌
- 12. కటకాముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 13. సూచీ హస్తలక్షణమ్‌
- 14. చంద్రకలా హస్తలక్షణమ్‌
- 15. పద్మకోశ హస్తలక్షణమ్‌
- 16. సర్పశీర్ష హస్తలక్షణమ్‌
- 17. మృగశీర్ష హస్తలక్షణమ్‌
- 18. సింహముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 19. లాంగూల హస్తలక్షణమ్‌
- 20. సోలపద్మ హస్తలక్షణమ్‌
- 21. చతుర హస్తలక్షణమ్‌
- 22. భ్రమర హస్తలక్షణమ్‌
- 23. హంసాస్య హస్తలక్షణమ్‌
- 24. హంసపక్ష హస్తలక్షణమ్‌
- 25. సందంశ హస్తలక్షణమ్‌
- 26. ముకుళ హస్తలక్షణమ్‌
- 27. తామ్రచూడ హస్తలక్షణమ్‌
- 28. త్రిశూల హస్తలక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థోర్ణనాభ హస్తలక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరబాణహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- అర్ధసూచిక హస్తలక్షణమ్‌
- హస్తానాం చతుర్వింశతినామ నిరూపణమ్‌.
- 1. అంజలి హస్తలక్షణమ్‌
- 2. కపోత హస్తలక్షణమ్‌
- 3. కర్కట హస్తలక్షణమ్‌
- 4. స్వస్తిక హస్తలక్షణమ్‌
- 5. డోలా హస్తలక్షణమ్‌
- 6. పుష్పపుట హస్తలక్షణమ్‌
- 7. ఉత్సంగ హస్తలక్షణమ్‌
- 8. శివలింగ హస్తలక్షణమ్‌
- 9. కటకావర్ధన హస్తలక్షణమ్‌
- 10. కర్తరీస్వస్తిక హస్తలక్షణమ్‌
- 11. శకట హస్తలక్షణమ్‌
- 12. శంఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 13. చక్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 14. సంపుట హస్తలక్షణమ్‌
- 15. పాశ హస్తలక్షణమ్‌
- 16. కీలక హస్తలక్షణమ్‌
- 17. మత్స్యహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- 18. కూర్మహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- 19. వరాహ హస్తలక్షణమ్‌
- 20. గరుడ హస్తలక్షణమ్‌
- 21. నాగబంధ హస్తలక్షణమ్‌
- 22. ఖట్వా హస్తలక్షణమ్‌
- 23. భేరుండ హస్తలక్షణమ్‌
- 24. అవహిత్థ హస్తలక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థ సంయుతహస్త లక్షణాని.
- 1. అవహిత్థ లక్షణమ్‌
- 2. జగదంత లక్షణమ్‌
- 3. చతురశ్ర లక్షణమ్‌
- 4. తలముఖ లక్షణమ్‌
- 5. స్వస్తికా హస్తలక్షణమ్‌
- 6. ఆవిద్ధవక్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 7. రేచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 8. నితంబ హస్తలక్షణమ్‌
- 9. లతాహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- 10. పక్షవంచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 11. ప్రక్షప్రద్యోత హస్తలక్షణమ్‌
- 12. గరుడపక్ష హస్తలక్షణమ్‌
- 13. నిషేధ హస్తలక్షణమ్‌
- 14. మకర హస్తలక్షణమ్‌
- 15. వర్ధమాన హస్తలక్షణమ్‌
- 16. ఉద్వృత్త హస్తలక్షణమ్‌
- 17. విప్రకీర్ణ హస్తలక్షణమ్‌
- 18. ఆరాళకటకాముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 19. సూచ్యాస్య హస్తలక్షణమ్‌
- 20. అర్ధరేచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 21. కేశబంధ హస్తలక్షణమ్‌
- 22. ముష్టిస్వస్తిక హస్తలక్షణమ్‌
- 23. నళినీపద్మకోశ హస్తలక్షణమ్‌
- 24. ఉద్వేష్టితాలపద్మ హస్తలక్షణమ్‌
- 25. ఉల్బణ హస్తలక్షణమ్‌
- 26. లాలిత హస్తలక్షణమ్‌
- గ్రంథాంతరస్థ విప్రకీర్ణాది హస్తలక్షణాని.
- 1. విప్రకీర్ణ హస్తలక్షణమ్‌
- 2. గజదంత హస్తలక్షణమ్‌
- 3. తాలముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 4. సూచీబద్ధ హస్తలక్షణమ్‌
- 5. పల్లవ హస్తలక్షణమ్‌
- 6. నితమ్బ హస్తలక్షణమ్‌
- 7. కేశబంధ హస్తలక్షణమ్‌
- 8. లతా హస్తలక్షణమ్‌
- 9. ద్విరద హస్తలక్షణమ్‌
- 10. ఉద్ధృత హస్తలక్షణమ్‌
- 11. సంయమ హస్తలక్షణమ్‌
- 12. ముద్రా హస్తలక్షణమ్‌
- 13. అజాముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 14. అర్ధముకుళ హస్తలక్షణమ్‌
- 15. రేచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 16. కుశల హస్తలక్షణమ్‌
- 17. పక్షవంచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 18. తిలక హస్తలక్షణమ్‌
- 19. ఉత్థానవంచిత హస్తలక్షణమ్‌
- 20. వర్ధమాన హస్తలక్షణమ్‌
- 21. జ్ఞాన హస్తలక్షణమ్‌
- 22. రేఖా హస్తలక్షణమ్‌
- 23. వైష్ణవ హస్తలక్షణమ్‌
- 24. బ్రహ్మోక్తశుకతుండ హస్తలక్షణమ్‌
- 25. ఖండచతుర హస్తలక్షణమ్‌
- 26. అర్ధచతుర హస్తలక్షణమ్‌
- 27. లీనముద్రా హస్తలక్షణమ్‌
- బాంధవ్య హస్తలక్షణాని.
- 1. దంపతీ హస్తలక్షణమ్‌
- 2. మాతృ హస్తలక్షణమ్‌
- 3. పితృ హస్తలక్షణమ్‌
- 4. శ్వశ్రూ హస్తలక్షణమ్‌
- 5. శ్వశుర హస్తలక్షణమ్‌
- 6. భర్తృభ్రాతృ హస్తలక్షణమ్‌
- 7. నవాందృ హస్తలక్షణమ్‌
- 8. జ్యేష్ఠకనిష్ఠభ్రాతృ హస్తలక్షణమ్‌
- 9. స్నుషా హస్తలక్షణమ్‌
- 10. భర్తృ హస్తలక్షణమ్‌
- 11. సపత్నీ హస్తలక్షణమ్‌
- బ్రహ్మాదిదేవతా హస్తలక్షణాని.
- 1. బ్రహ్మ హస్తలక్షణమ్‌
- 2. శంభు హస్తలక్షణమ్‌
- 3. విష్ణు హస్తలక్షణమ్‌
- 4. సరస్వతీ హస్తలక్షణమ్‌
- 5. పార్వతీ హస్తలక్షణమ్‌
- 6. లక్ష్మీ హస్తలక్షణమ్‌
- 7. విఘ్నేశ్వర హస్తలక్షణమ్‌
- 8. షణ్ముఖ హస్తలక్షణమ్‌
- 9. మన్మథ హస్తలక్షణమ్‌
- 10. ఇంద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 11. అగ్ని హస్తలక్షణమ్‌
- 12. యమ హస్తలక్షణమ్‌
- 13. నైరృతి హస్తలక్షణమ్‌
- 14. వరుణ హస్తలక్షణమ్‌
- 15. వాయు హస్తలక్షణమ్‌
- 16. కుబేర హస్తలక్షణమ్‌
- నవగ్రహ హస్తలక్షణాని.
- 1. సూర్య హస్తలక్షణమ్‌
- 2. చంద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 3. అంగారక హస్తలక్షణమ్‌
- 4. బుధ హస్తలక్షణమ్‌
- 5. బృహస్పతి హస్తలక్షణమ్‌
- 6. శుక్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 7. శనైశ్చర హస్తలక్షణమ్‌
- 8. రాహు హస్తలక్షణమ్‌
- 9. కేతు హస్తలక్షణమ్‌
- దశావతార హస్తలక్షణాని.
- 1. మత్స్యావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 2. కూర్మావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 3. వరాహావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 4. నృసింహావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 5. వామనావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 6. పరశురామావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 7. రఘురామావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 8. బలరామావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 9. కృష్ణావతార హస్తలక్షణమ్‌
- 10. కల్క్యవతార హస్తలక్షణమ్‌
- 11. రాక్షసహస్త హస్తలక్షణమ్‌
- చతుర్వర్ణ హస్తలక్షణాని.
- 1. బ్రాహ్మణ హస్తలక్షణమ్‌
- 2. క్షత్రియ హస్తలక్షణమ్‌
- 3. వైశ్య హస్తలక్షణమ్‌
- 4. శూద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- గ్రంథాతరస్థ ప్రసిద్ధరాజ హస్తలక్షణాని.
- సప్తసముద్ర హస్తలక్షణాని.
- 1. లవణసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 2. ఇక్షుసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 3. సురాసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 4. సర్పిస్సముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 5. దధిసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 6. క్షీరసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 7. శుద్ధోదకసముద్ర హస్తలక్షణమ్‌
- ప్రసిద్ధనదీ హస్తలక్షణాని.
- గంగానదీ హస్తలక్షణాని
- 1. ఊర్ధ్వలోక హస్తలక్షణమ్‌
- 2. అధోలీక హస్తలక్షణమ్‌
- వృక్షభేదానాం హస్తలక్షణాని.
- అశ్వత్థ వృక్షహస్తః
- కదళీ వృక్షహస్తః
- నారంగలికుచ వృక్షహస్తౌ
- పనసబిల్వ వృక్షహస్తౌ
- పునాగ వృక్షహస్తః
- మందారవకుళ వృక్షహస్తౌ
- వటార్జున వృక్షహస్తౌ
- పాటలీహింతాల వృక్షహస్తౌ
- పూగ వృక్షహస్తః
- చమ్పక వృక్షహస్తః
- ఖదిర వృక్షహస్తః
- శమీ వృక్షహస్తః
- అశోక వృక్షహస్తః
- సిందువార వృక్షహస్తః
- ఆమలక వృక్షహస్తః
- కురవక వృక్షహస్తః
- కపిత్థ వృక్షహస్తః
- కేతకీ వృక్షహస్తః
- శింశుపా వృక్షహస్తః
- నిమ్బసాల వృక్షహస్తౌ
- పారిజాత వృక్షహస్తః
- తింత్రిణీజమ్బూ వృక్షహస్తౌ
- పాలాశరసాల వృక్షహస్తౌ
- అథ సింహాది మృగానాం హస్తలక్షణాని.
- 1. సింహ హస్తలక్షణమ్‌
- 2. వ్యాఘ్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 3. సూకర హస్తలక్షణమ్‌
- 4. కపి హస్తలక్షణమ్‌
- 5. భల్లూక హస్తలక్షణమ్‌
- 6. మార్జాల హస్తలక్షణమ్‌
- 7. చమరీమృగ హస్తలక్షణమ్‌
- 8. గోధా హస్తలక్షణమ్‌
- 9. శల్యమృగ హస్తలక్షణమ్‌
- 10. కురంగ హస్తలక్షణమ్‌
- 11. కృష్ణసార హస్తలక్షణమ్‌
- 12. గోకర్ణ హస్తలక్షణమ్‌
- 13. మూషిక హస్తలక్షణమ్‌
- 14. గిరికా హస్తలక్షణమ్‌
- 15. శశ హస్తలక్షణమ్‌
- 16. వృశ్చిక హస్తలక్షణమ్‌
- 17. శునక హస్తలక్షణమ్‌
- 18. ఉష్ట్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 19. అజ హస్తలక్షణమ్‌
- 20. గార్దభ హస్తలక్షణమ్‌
- 21. వృషభ హస్తలక్షణమ్‌
- 22. ధేను హస్తలక్షణమ్‌
- అథ పక్షి హస్తలక్షణాని.
- 1. పారావత హస్తలక్షణమ్‌
- 2. కపోత హస్తలక్షణమ్‌
- 3. శశాదన హస్తలక్షణమ్‌
- 4. ఉలూక హస్తలక్షణమ్‌
- 5. గండభేరుండ హస్తలక్షణమ్‌
- 6. చాతక హస్తలక్షణమ్‌
- 7. కుక్కుట హస్తలక్షణమ్‌
- 8. కోకిల హస్తలక్షణమ్‌
- 9. వాయస హస్తలక్షణమ్‌
- 10. కురర హస్తలక్షణమ్‌
- 11. శుక హస్తలక్షణమ్‌
- 12. సారస హస్తలక్షణమ్‌
- 13. బక హస్తలక్షణమ్‌
- 14. కౌఞచపక్షి హస్తలక్షణమ్‌
- 15. ఖద్యోత హస్తలక్షణమ్‌
- 16. భ్రమర హస్తలక్షణమ్‌
- 17. మయూర హస్తలక్షణమ్‌
- 18. హంస హస్తలక్షణమ్‌
- 19. చక్రవాక హస్తలక్షణమ్‌
- 20. కోయష్టిక హస్తలక్షణమ్‌
- 21. వ్యాళీ హస్తలక్షణమ్‌
- అథ జలజన్తు హస్తలక్షణాని.
- 1. భేక హస్తలక్షణమ్‌
- 2. కుళీర హస్తలక్షణమ్‌
- 3. రక్తపాయి హస్తలక్షణమ్‌
- 4. నక్ర హస్తలక్షణమ్‌
- 5. డుణ్డుభ హస్తలక్షణమ్‌
చివరి శ్లోకం
[మార్చు]సరసాభినయాదీనా మాపాదన సుధీ జుషా,
వేంకటాచార్యవరేణ్య నీడామంగలవాసినా,
భరతాగమగ్రంథాది భావశాస్త్రేష్వనేకశః,
సంగృహ్యవిషయాన్సమ్యక్పూర్వకైస్సముదాహృతాన్,
గ్రథితో౽యం సమాలోచ్య నిరతాం విదుషాముదే,
ఏవమాలోక్యసుధియస్తుష్యేయురితిసాదరమ్,
దర్పణాఖ్యేనగ్రంథేనముద్రితో౽సౌయథామతి.
తాత్పర్యం: సరసాభినయాదులను జెప్పుటయందు సమర్థుడైన నీడామంగలం తిరువేంకటాచార్యులచే భరతశాస్త్రాదులవలననుండి అనేకవిషయములు సంగ్రహింపపబడి అభిజ్ఞఉల సంతోషము కొరకు అభినయదర్పణము అను గ్రంథముతో జేర్చి అచ్చువేయింపబడెను.
