Jump to content

నాగా ప్రజలు

వికీపీడియా నుండి
అనలు నాగాప్రజలు
Total population
3 మిలియన్
ముఖ్యమైన జనాభా కలిగిన ప్రాంతాలు
భారత దేశం2,700,000+ [1][2]
          నాగాలాండ్1,700,000
          మణిపూర్700,000
          అరుణాచల్ ప్రదేశ్200,000
          అస్సాం50,000
మయన్మార్300,000[3]
సాగింగ్ డివిజన్120,000+[4]
కాచిన్ రాష్ట్రం10,000
భాషలు
నాగ భాష , ఉత్తర నాగ భాష , నాగమీస్ క్రియోల్ , ఇంగ్లీష్
మతం
క్రైస్తవ బౌద్ధమతం

అనలు ఈశాన్య భారతదేశంలోని మణిపూరు రాష్ట్రానికి చెందిన ఒక నాగ తెగ. అలాగే మయన్మారులో భాగంగా ఉన్నారు. షెడ్యూల్డు కులాలు, షెడ్యూల్డు తెగల ఉత్తర్వులు (సవరణ) చట్టం 1976 భారత రాజ్యాంగం ఆధారంగా వారు షెడ్యూల్డు తెగగా జాబితా చేయబడ్డారు.[5][6] నాగ పూర్వీకుల మాతృభూమిలోని 'అరవై ఆరు నాగ తెగలలో' అనలు తెగ ఒకటి.[7] ఈ తెగ సభ్యులు భారతదేశం, మయన్మార్లలో కనిపిస్తారు. భారతదేశంలో వారు మణిపూరు, నాగాలాండు రాష్ట్రాలలో (కాని వీరు ఎక్కువగా పూర్వం కేంద్రీకృతమై ఉన్నారు) ఉన్నారు. మణిపూరు రాష్ట్రంలో, అనలు నాగా జనాభా చందేలులో కేంద్రీకృతమై ఉన్నారు.[8] కొన్ని అనలు గ్రామాలు దాని పొరుగు జిల్లాల్లో ఉన్నాయి. చురాచంద్పూరు జిల్లాలో మూడు గ్రామాలు ఉన్నాయి. తౌబలు జిల్లాలో ఒకటి లేదా రెండు గ్రామాలు ఉన్నాయి.[9]

మయన్మారులోని అనలు నాగాప్రజలు సాగింగు ఉపవిభాగంలో నివసిస్తున్నారు. ఈ భాగంలో అనలు జనాభా తగ్గిపోతోంది. ప్రస్తుతం మూడు అనలు గ్రామాలు ఉన్నాయి. 'న్గా కాలా, నాపలును, హైకా'. గతంలో అనలు నాగాప్రజలకు మయన్మారులోని అనలు ప్రాంతాలను తరలివెళ్ళడానికి లేదా సందర్శించడానికి సమస్య ఉండేది కాదు.[10] ఏదేమైనా సరిహద్దునిర్ణయించడంతో అవి రెండు విభిన్న యూనిట్ల పరిధిలోకి వచ్చాయి. పర్యవసానంగా రెండు వైపుల ప్రజల కదలికల మీద విధించిన పరిమితి, అనలు ప్రజల మధ్య ఇటువంటి స్వేచ్ఛా కదలికను ఆపవలసి వచ్చింది. పర్యవసానంగా రెండు వేర్వేరు దేశాల క్రింద ఉన్న ఒకే తెగ సభ్యుల మధ్య ఎటువంటి పరస్పర చర్య జరగలేదు. మణిపూరు రాష్ట్రంలోని కొండ ప్రాంతాల ఆదిమ నివాసులలో అనలు సంఘం ఒకటి. చక్పికారోంగు వద్ద ఉన్న పురావస్తు పరిశోధనలు కూడా దీనిని సూచిస్తున్నాయి. అయినప్పటికీ అనలు ప్రజలు సంఖ్య తక్కువగా ఉంటుంది. భారత జనాభా లెక్కల ఆధారంగా అనాలు ప్రజల జనసంఖ్య 21,242. 1991 జనాభా లెక్కలలో జనసంఖ్య 10,642 గా ఉంది.[11]

అనలు నాగాప్రజలు 1951 నుండి మణిపూరులో ఒక తెగగా గుర్తించబడింది. 1951 లో ఢిల్లీలో ప్రధానమంత్రి జవహర్లాలు నెహ్రూను కలిసిన రోచుంగా పుడైటు[12] చర్యతో అనలు నాగాప్రజలకు తెగకు గుర్తింపు లభించింది. ఈశాన్య భారతదేశంలో సాంప్రదాయ హమరు వేషధారణ అనుసరించే హమరు తెగకు షెడ్యూల్డు తెగ గుర్తింపు ఇవ్వమని కోరింది. ఈ జాబితాలో చేర్చని ఇతర తెగల ఉనికి గురించి తనకు తెలుసా అని ప్రధాని అడిగారు. రోచుంగా అనలు, కోం, పైటు, వైఫీ, రాల్టే, చోథే, ఇతరుల తెగలను పేర్కొన్నాడు. తద్వారా వారి గుర్తింపుకు మార్గం సుగమం అయ్యింది. ఏదేమైనా 1956 లో షెడ్యూల్డు తెగల పునర్వ్యవస్థీకరణ తరువాత మాత్రమే పైన పేర్కొన్న తెగలన్నింటినీ మణిపూరు ప్రభుత్వం గుర్తించింది. అందువలన మణిపూరు లోని 33 తెగలలో అనలు నాగా ఒకటి.[13] అనలు భాష టిబెటో-బర్మా భాషల కుటుంబానికి చెందినది.[14] మణిపూరు "నాగ" తెగలలో ఒకటిగా సూచించబడింది. మణిపూరు రాష్ట్ర ప్రభుత్వం నాగ తెగల జాబితాలో భాగంగా గుర్తించబడింది.[15]

చరిత్ర

[మార్చు]

ఈశాన్య భారతదేశంలోని మణిపూరు రాష్ట్రంలోని ఆదిమ దేశీయ తెగలలో అనలు తెగ ఒకటి.[16] చక్పికారోంగు అనలు ప్రజల భూమి. మొట్టమొదటి స్థిరనివాసులు కొండ దేశమైన మణిపూరును ఆక్రమించినప్పటి నుండి. అనలు ప్రజలు భారతదేశం, మయన్మార్లలో స్థిరపడ్డారు. వారి స్థావరాలు ఇండో-మయన్మారు సరిహద్దును దాటాయి. భారతదేశంలో తెగ సభ్యులు మణిపూరు రాష్ట్రంలో ప్రధానంగా చందేలు జిల్లాలో, చురాచంద్పూరు జిల్లా, తౌబలు జిల్లాలోని కొన్ని గ్రామాలలో కనిపిస్తారు. చందేలు జిల్లాలో నూట నలభై ఒకటి గ్రామాలు ఉన్నాయి. పొరుగు జిల్లాలు చురాచన్పూరు జిల్లాలో కోలెను, డుటేజోలు, వర్ఖు అనే మూడు అనలు గ్రామాలు ఉన్నాయి. తౌబలు జిల్లాలో ఒక అనలు గ్రామం- మొయిరాంఖోం ఉన్నాయి. మయన్మారు అడ్మినిస్ట్రేటివు యూనిటు క్రింద, మూడు అనలు గ్రామాలు ఉన్నాయి. అవి న్గకాలా, నాపలీను, హైకా. 2001 జనాభా లెక్కల ఆధారంగా భారతదేశంలో మొత్తం అనలు జనాభా 21,242. మయన్మారులోని అనలు జనాభా తెలియదు ఎందుకంటే వారిలో చాలామంది ప్రధాన సమాజానికి అనుగుణంగా ఉన్నారు. వాస్తవానికి అనలు ప్రజలు గతంలో అనిమిస్టులుగా ఉన్నప్పటికీ కానీ ఇప్పుడు ఎక్కువగా క్రైస్తవులుగా మారారు.[17] ఏదేమైనా భారతదేశం స్వాతంత్ర్యం పొందిన తరువాత మాత్రమే క్రైస్తవ మతాన్ని అనలు ప్రజలు ఆచరించే మతాలలో ఒక మతంగా మారింది. ప్రస్తుతం అనలు ప్రజలలో 95% పైగా క్రైస్తవులు ఉన్నారు. వీరు మణిపూరు లోని చందేలులో కేంద్రీకృతమై ఉన్నారు.[18] అనలు ప్రజలలో క్రైస్తవ మతం సానుకూల ప్రభావాలలో ఒకటి విద్య.[ఆధారం చూపాలి]

మణిపూరు దేశస్థులలో అనలు ప్రజలు ఉన్నారు. మొయిరాంగు (ఒక మైటీ రాజ్యం), అనలు సాంప్రదాయ పాటలు, కథల చరిత్ర సా.శ. 1 వ శతాబ్దం ప్రారంభం నుండి లేదా అంతకు ముందు జనావాస ప్రాంతాల ఉనికిని దీనిని సూచిస్తుంది.[16] మీటీ సోదరులతో అనలు ప్రజలు సాంస్కృతిక, సాంప్రదాయిక సంబంధం సా.శ. 33 నాటిది.[ఆధారం చూపాలి] మీటీ కింగు వాంగుబరెలు (పఖంగ్బా) అనలు ఖుల్లెను వాంగ్లం వంశానికి చెందిన ఒక అనలు మహిళను వివాహం చేసుకున్నాడు.[ఆధారం చూపాలి]

జానపద కళలు

[మార్చు]

‘నాగా పాలిటీ’లో హోరం.[19] మాటలలో నాగాలు మొదట రాతి గుహలలో లేదా భూగర్భంలో నివసిస్తున్నారని చెప్పవచ్చు.[20] రోలాండు షెమ్మి కూడా ఇలా వ్రాశాడు. [ఆధారం చూపాలి] "అంగమి, లోథా, రెంగం ప్రజలు తాము భూమి రంధ్రం నుండి బయటకు వచ్చారని విశ్వసిస్తారు. తంగ్ఖులు నాగ హుండుంగు ప్రాంతం లోని భూమి రంధ్రం నుండి బయటకు వచ్చారని విశ్వసిస్తారు. భూగర్భ గుహ నుండి బయటకు వచ్చిన వారిలో వారు మొదటివారని అయో తెగ విశ్వసిస్తుంది". అందువలన గుహ సిద్ధాంతం వారి మూలానికి కేంద్రంగా ఉంది. చాలా గిరిజనులలో ఇది సాధారణం. నాగల తెగ అందరూ ఈ సిద్ధాంతాన్ని పంచుకున్నారు. అనలు, ఇతర పకాను తెగలతో కలిసి మంగోలియాలో ఉద్భవించిందని అనలు పురాణం చెబుతోంది.[ఆధారం చూపాలి] మానవభక్షిణి పులి కాపలా ఉన్న ఒక గుహలో నివసించారు. హన్షు, హంత అనే ఇద్దరు అనలు పులిని ఆకాశం నుండి పక్షుల సహాయంతో చంపారు. పులి మరణం తరువాత గిరిజనులు మణిపూరరులో స్థిరపడటానికి ముందు చైనా, టిబెట్టు, అనేక ఇతర ప్రాంతాల గుండా ప్రయాణించి గుహను విడిచిపెట్టారు.[21]: 1515–6  అనలు నాగప్రజలు రెండు సమూహాలుగా విభజించబడ్డారు. వారు హన్షు, హంత నుండి వచ్చారని వారు విశ్వసించారు.[22]: 119–120 

పేరు వెనుక చరిత్ర

[మార్చు]

అనలు పేరు ఆవిర్భావం గురించి స్పష్టమైన ఏకాభిప్రాయం లేదు. పరికల్పన ఏమిటంటే సమూహం పేరు ఆర్.డి. ఆంగ్నాలు ఇంటిపేరు నుండి వచ్చింది. మరొక సూచించిన వివరణ ఏమిటంటే, ఈ పేరు అనను అనే మీటీ పదం నుండి ఉద్భవించింది. దీని అర్థం "శుభ్రమైనది". ఈ బృందం పరిశుభ్రతకు ఖ్యాతిని కలిగి ఉందని సూచిస్తుంది. అనను సాధారణంగా తమను పకాను అని పేర్కొంటారు. [21]: 1515 

సంప్రదాయ గుర్తింపు

[మార్చు]

బ్రిటీషు వలసవాదం ప్రారంభమైనప్పటి నుండి బ్రిటీషు అనంతర కాలం వరకు నాగులు, కుకీల మధ్య రాజకీయ సంబంధం ఎప్పుడూ ఒకరినొకరు వ్యతిరేకించే దిశలోనే సాగాయి. వారు ఎప్పుడూ కుకీలతో యుద్ధంలో ఉన్నారని అనలు మౌఖిక చరిత్ర చెబుతోంది. చక్పికారోంగు (ది అనలు కుకి నివాసం) లో అంవేషణలో రాతియుగం కాలంనాటి సంస్కృతిలో అనలు సంస్కృతి ఉనికిని కనుగొనబడింది.[23] ఇది మణిపూరు రాష్ట్రంలోని పురాతన తెగలలో అనలు కుకి తెగ ఒకటి అని చూపిస్తుంది. 1917 కుకీ తిరుగుబాటు సమయంలో అనలు ప్రజలు కుకీలచే అణచివేయబడ్డారని అనలు ప్రజల మౌఖిక చరిత్ర చెబుతుంది.[23]

గణాంకాలు

[మార్చు]

ఉత్తరాన ఇంఫాలు లోయ, పశ్చిమాన చురాచంద్పూరు జిల్లా, దక్షిణాన చిను పర్వతాలు, తూర్పున కబావు లోయ ఉన్నాయి. ఈ ప్రాంతం చాలా కొండల మయంగా, దట్టమైన అరణ్యాలు, అనేక అడవి జంతువులతో ఉంది. 2001 జనాభా లెక్కల ప్రకారం మణిపూరులో సుమారు 21,242 అనలు ప్రజలు ఉన్నారు.[24] 1981 లో వారు 45 గ్రామాలలో నివసిస్తున్నారని అంచనా వేయబడింది.[22]: 120  1981 గణాంకాలు వారు 45 గ్రామాలలో నివసిస్తున్నారని విచరించాయి.[25][26]

అక్షరాస్యత

[మార్చు]

2001 సంవత్సరంలో గణాంకాల ఆధారంగా మణిపూరులో షెడ్యూల్డు ట్రైబు (ఎస్టీ) జనాభా 65.9 శాతం అక్షరాస్యతను నమోదు చేసింది. ఇది ఎస్టీలకు (47.1%) జాతీయ సగటు కంటే ఎక్కువగా ఉంది. పదమూడు ప్రధాన ఎస్టీలలో అనలు అక్షరాస్యత నాల్గవ అత్యధిక రేటు 73.9% కాగా, హమరు అత్యధిక అక్షరాస్యత 79.8% నమోదైంది. తరువాత పైటు (79%), ఏదైనా మిజో తెగలు (74%) టాంగ్ఖులు (72.7%) ఉన్నాయి.[11]

సాంఘిక జీవితం

[మార్చు]

సామాజిక పద్ధతులలో వాటిలో చాలా ప్రత్యేకమైనవి. సాంఘిక లక్షణాల ఆధారంగా అనలు నాగాప్రజల తెగ వంశాలను 'మోసుం', 'ముర్చలు' అనే రెండు విభిన్న సమూహాలుగా విభజించారు. ఈ రెండు బ్లాకుల సభ్యుల మధ్య వివాహం వంటివి జరగవచ్చు. అయినప్పటికీ అంతర-వివాహం ప్రబలంగా ఉంటే అది సంబంధిత జంట బహిష్కరణకు దారితీస్తుంది. అనలు ఆర్థిక వ్యవస్థ ప్రధానంగా ముడి వ్యవసాయం మీద ఆధారపడి ఉంటుంది.[9]

అనలు రాజకీయ వ్యవస్థ ప్రాచీన కాలం నుండి ప్రజాస్వామ్య స్వభావంగా ఆచరణలో ఉంది. గ్రామ అధికారం ఎన్నిక ద్వారా ఇది స్పష్టంగా తెలుస్తుంది: అధిపతి, అతని సహచరులు మూజువాణి ఓటు ద్వారా లేదా చేయి ఎత్తడం ద్వారా ఎన్నుకోబడతారు.[9][27]

అనలు సాంప్రదాయకంగా కిటికీలేని చెక్క ఇళ్ళలో కప్పబడిన పైకప్పులతో నివసిస్తారు. ఇవి భూస్థాయికి పైన నిర్మించబడ్డాయి. ఇళ్ళు వేర్వేరు పరిమాణాల రెండు తలుపులు, రెండు గదులు, ఒక పడకగది, స్టోర్ రూము ఉంటాయి. (మూస:Lang-anm).[21]: 1516 

అనలు పురుషులు సాంప్రదాయకంగా లుంగీ (ధోతి మాదిరిగానే), పకాను లంగం అని పిలువబడే సాధారణ చొక్కా ధరిస్తారు; వారు దావో ఇతర ఉపకరణాలను తీసుకువెళ్ళడానికి ఒక బుట్టపై (పట్టీ: లాంగు-అన్ము) కూడా పట్టీ వేస్తారు. వారు ఒక బుట్టను కూడా తీసుకువెళతారు (అనలు: బౌలు).[21]: 1516–7 మహిళలు లోదుస్తులు, లంగా, జాకెట్టు, శాలువాలు ధరిస్తారు. ఇవి తలల నుండి మోకాళ్ల వరకు కప్పబడి ఉంటాయి; వారు ఒక బుట్టను కూడా తీసుకువెళతారు (అనలు: బౌలు).[21]: 1516–7  స్త్రీ పురుషులిద్దరూ ఆభరణాలు ధరిస్తారు. వీటిలో ఉంగరాలు, హారాలు, బ్రాస్లెట్లు, కీటకాల రెక్కలతో తయారు చేసిన చెవిపోగులు ఉంటాయి.[21]: 1517 సంప్రదాయం దుస్తులను మహిళలు అధికంగా తయారు చేస్తారు.[21]: 1517 

అనలు నాగాప్రజలు సాంప్రదాయకంగా ఏకస్వామ్యవాదులు అయినప్పటికీ బహుభార్యాత్వ కేసులు నివేదించబడ్డాయి. వివాహం చేసుకోవటానికి ఒక అనలు వరుడు వధువు కన్యాశుల్కం చెల్లించాలి (ఒక: లాంగ్-అన్) ; వివాహం తరువాత భార్య భర్త ఇంటికి వెళుతుంది. అనల మధ్య విడాకులు (లాంగ్: ఎన్ఎమ్) అనుమతించబడతాయి. అయినప్పటికీ ఇందుకు జరిమానా విధించవచ్చు.[22]: 122 

అనలు సాంప్రదాయకంగా బహుళదేవతారాధకులుగా ఉన్నారు. అసపావనును సుప్రీం సృష్టికర్తగా, అలాగే వాంగుపారెలు ద్వితీయ దేవతగా, అనేక ఆత్మలను విశ్వసిస్తారు. అతిపెద్ద అనాలు కర్మను అకాం అని పిలుస్తారు. దీనిని ఆరు దశలుగా (జుడాంగు, భూతావ్సింగు, హ్ని, సాపియా, అకాపిడం, దతు) విభజించారు. ఇది పూర్తి కావడానికి ఆరు సంవత్సరాలు పడుతుంది. అకాం సమయంలో అనలు నాగప్రజలు మిథును, పందులను బలి ఇచ్చి సమాజానికి విందును అందిస్తుంది. కొందరు అనలు ప్రజలు క్రైస్తవ మతంలోకి మారారు.[21]: 1517 

సాంప్రదాయకంగా అనలు పురుషులు వడ్రంగిగా పనిచేస్తారు. ముఖ్యంగా వెదురు ఫర్నిచరు తయారీ, బుట్టలు అల్లకంలో. మహిళలు సాంప్రదాయకంగా పత్తిదుస్తులను నేయడం, దారం తయారీ చేయడం, పత్తిని స్థానికంగా పండిస్తారు. ఫ్యాక్టరీ-ఉత్పత్తి చేసిన వస్తువుల నుండి ఆధునికీకరణ, పోటీ కారణంగా అనేక సాంప్రదాయ పద్ధతులు వదలివేయబడ్డాయి.[21]: 1517–8  వారు రైతులుగా బియ్యం, మొక్కజొన్న, సోయాబీన్స్, గుమ్మడికాయలు, టమోటాలు, పొట్లకాయలను పండిస్తారు.[22]: 125 

ఖువాంగు (డ్రం), సనాంబ (మూడు-తీగల ఫిడేలు), డోల్ఖువాంగు (గాంగు), పెంగ్ఖులు (ట్రంపెటు), తోటి (ఫ్లేజియోలెటు), రాసేం (పైపు వాయిద్యం), డియెంగుడాంగు (జిలోఫోను [21] వారు మంచి నృత్యకారులు, వారి సాంప్రదాయ నృత్యాలలో ఆకాం పండుగ కోసం యువకులు ప్రదర్శించే కామ్డాం, విజయవంతమైన తలవేట జరుపుకునే లుడాం ఉన్నాయి.[28]

అనలు నాగాప్రజలు సర్వభక్షకులు, చేపలు, గుడ్లు, గొడ్డు మాంసం, పంది మాంసం, ఇతర రకాల మాంసంతో పాటు పండ్లు, కూరగాయలు తింటారు.[22] సాంప్రదాయకంగా వారు పాలు తాగనప్పటికీ కొన్ని కుటుంబాలు ఇప్పుడు టీతో తాగుతాయి. జుపారు (జుహ్రిను) అని పిలువబడే ఒక విధమైన బియ్యం మద్యం ఒక రూపం కూడా తాగుతారు.[22]: 121 

ఇవికూడా చూడండి

[మార్చు]

మూలాలు

[మార్చు]
  1. ↑ http://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/ST.html
  2. ↑ http://www.censusindia.gov.in/2011census/C-16.html
  3. ↑ "Naga ethnic group Myanmar".
  4. ↑ "Naga tribes of Myanmar".
  5. ↑ "1THE CONSTITUTION (SCHEDULED TRIBES)". Archived from the original on 2017-09-20. Retrieved 2016-07-31.
  6. ↑ "ఆర్కైవ్ నకలు" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-10-11. Retrieved 2019-12-20.
  7. ↑ http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/67748/9/09_chapter%203.pdf
  8. ↑ "ఆర్కైవ్ నకలు" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-08-22. Retrieved 2019-12-20.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 "A brief narration of Anal Naga tribe". e-pao.net. Archived from the original on 2019-08-10. Retrieved 2019-12-20.
  10. ↑ "Nagas In Myanmar (Burma)". Archived from the original on 2019-02-17. Retrieved 2019-12-20.
  11. ↑ 11.0 11.1 http://censusindia.gov.in/Tables_Published/SCST/dh_st_manipur.pdf
  12. ↑ "ఆర్కైవ్ నకలు". Archived from the original on 2019-12-20. Retrieved 2019-12-20.
  13. ↑ "Archived copy". Archived from the original on 20 August 2016. Retrieved 3 August 2016.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  14. ↑ "Language Education - Government of India, Ministry of Human Resource Development".
  15. ↑ Hodson, T. C. (Thomas Callan) (1 January 1911). "The Naga tribes of Manipur". London : Macmillan and Co., limited – via Internet Archive.
  16. ↑ 16.0 16.1 "ఆర్కైవ్ నకలు" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-10-11. Retrieved 2019-12-20.
  17. ↑ "Chandel District Religion Data - Census 2011".
  18. ↑ "[Updated 2011 data] Manipur's population by religious community, 2001". Archived from the original on 2016-08-19. Retrieved 2019-05-24.
  19. ↑ Horam, M (1975), Naga polity, B.R. Pub. Corp, retrieved 4 August 2016
  20. ↑ Shimmi, Yanao Lungharnao Roland (1 January 1988). Comparative history of the Nagas, from ancient period till 1826. Inter-India Publications. ISBN 9788121002103 – via Google Books.
  21. ↑ 21.00 21.01 21.02 21.03 21.04 21.05 21.06 21.07 21.08 21.09 Prakash, Col Ved (2007). Encyclopaedia of North-East India. New Delhi: Atlantic. ISBN 978-81-269-0708-3. Retrieved 12 July 2011.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 Bareh, Hamlet (2007). Encyclopaedia of North-East India: Manipur. Vol. III. New Delhi: Mittai. ISBN 978-81-7099-790-0. Retrieved 12 July 2011.
  23. ↑ 23.0 23.1 http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/21873/8/08_chapter%202.pdf
  24. ↑ "Manipur Data Highlights: The Scheduled Tribes" (PDF). Census of India. 2001. Retrieved 12 July 2011.
  25. ↑ "Marchang Reimeingam Ningshen: Scheduled Tribes Population in Numbers, Manipur". Archived from the original on 2018-03-11. Retrieved 2019-12-20.
  26. ↑ "ఆర్కైవ్ నకలు" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2020-10-01. Retrieved 2019-12-20.
  27. ↑ "A Cultural Snapshot: Naga People- Anal tribe".
  28. ↑ Ghosh, G. K. Ghosh; Ghosh, Shukla (1997), Women of Manipur, APH Publishing, ISBN 978-81-7024-897-2

మూస:Hill tribes of Northeast India

"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=నాగా_ప్రజలు&oldid=4279223" నుండి వెలికితీశారు