యమకాలంకారము

యమకము లేదా యమకాలంకారము : రెండు లేక అంతకంటే ఎక్కువ అర్థభేదముగల అక్షరముల సమూహమును మరల మరల ప్రయోగింపబడినచో దానిని యమకాలంకారము అంటారు.

లక్షణం: "పౌనరుక్త్యేన ద్వయో ర్వ్యంజన యుగ్మాయోః"

ఛేకాను ప్రాసమునకు - యమకమునకు, భేదమేమనగా, యమకమున అక్షరముల సమూహము మరల మరల వచ్చుటలో వ్యవధానముండ వచ్చును. ఛేకాను ప్రాసమున నట్టి వ్యవధానము పనికిరాదు.

యమకం అంటే సంస్కృతంలో "జత" అని అర్థం. అదే అక్షరసమూహాన్ని రెండుసార్లు (లేక అంతకంటే ఎక్కువసార్లు) వాడుతున్నారు కాబట్టి యమకాలంకారం అయ్యింది. క్రింద కొన్ని ఉదాహరణలు

• ప్రతి వారికి ఒక ప్రతి ఉచితం.
• యమనియమం.
• రంగా దయాపరంగా.
• పరీక్షిత్తును నేనీరోజు పరీక్షిత్తును
• ముందు ఆ వెయ్యి నా చేతిలో వెయ్యి
• నెయ్యి ఈ పొయ్యిలో పొయ్యి
• టిఫిన్‌లో అట్లే ఉన్నాయా....? సరే అట్లే కానీయ్ (శ్రీశ్రీ)
• నాటిక వ్రాయమంటావా...? సరే ఏ నాటికయినా వ్రాస్తాను. (శ్రీశ్రీ)
• ఆ రుద్ర భూములన్నియూ ఆరుద్రవే... (ఆరుద్ర)
• పోలేరమ్మా..! మీ వారు ఇంకెక్కడికీ పోలేరమ్మా...!
• అరేయ్ కోటీ..! నాకింకో టీ...
• నా మెడకొక నెక్లెస్ చేయిస్తావా లేక చేయిస్తావా...?
• రైతులకి రాయితీ ఇవ్వకపొతే... వాళ్ళే రాయితీస్తారు
• మన రెస్టారెంటు అందరికీ ఇస్టారెంటుగా ఉండాలి (బాబాయి హోటల్, జంధ్యాల సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి (దర్శకుడు))
• ఈ చెమ్మ ఇగిరే లోపు... నా కళ్ళు చెమ్మగిల్లుతాయేమో (వివాహ భోజనంబు, జంధ్యాల సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి (దర్శకుడు))
• నువ్వు మీ ఆవిడ పాటకి తాళమేసుకు చావు... నేను గేటు బయట తాళమేసుకు చస్తాను.. (శ్రీవారికి ప్రేమలేఖ, జంధ్యాల సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి (దర్శకుడు))
• “మీ బాణాల్ని మీరు విడవకండి; వాటిని ఎడాపెడా విడవకండి”, “పట్టపగలు ఈ పగలు తెలుసుకోలేని షరీఫ్ పగలబడి నవ్వాడు.” (రాబిన్‌హుడ్, వేటూరి సుందరరామ్మూర్తి)
• పాఱజూచిన పరసేన పాఱజూచి
• ఆ తోరణము శత్రువులతో రణమునకు కారణమయ్యెను
• రామయ్యా! మేము అక్కడికి రామయ్యా..
• శెక్కెర ధర జూడంగనే శెక్కెర వొచ్చి పడిపోతిని
• రాజుగాడు పండు ఇస్తనని పండుమనె దొరో....
• ఏల రావె ఎల్లమ్మా... నన్నేల రావె ఎల్లమ్మా!
• ఈ మాటు మాత్రం మాటు వేసి మరీ బిందెలకు మాటు వేసేవాడిని తీసుకొస్తాను.

సినిమా పాటలలో యమకం

1. సీతాకోక చిలుక సినిమాలో వేటూరి సుందరరామమూర్తి రాసిన పాట లోని ఒక చరణంలో "ఓ చుక్కా, నవ్వవే! నావకు చుక్కానవ్వవే" అని రాసాడు. ఇందులో "చుక్కా నవ్వవే" అనగా ఓ నక్షత్రమా నవ్వవే అని. అలాగే రెండవసారి ఉపయోగించిన "చుక్కానవ్వవే" అనగా నావకు చుక్కాని అవ్వవే అని. ఇందులో ఒకే పదాల సమూహాన్ని వేర్వేరు అర్థాలలో ఉపయోగించడం జరిగింది. ఇది యమకం.
2. శుభలేఖ సినిమాలో వేటూరి రాసిన ఒక పాటలో "నీ జడకుచ్చులు నా మెడకుచ్చులు కనుక" అని రాసాడు. ఇందులో మొదట ఉపయోగించిన జడ-కుచ్చులు అంటే స్త్రీలు జడలోని అల్లిక. రెండవసారి ఉపయోగించిన మెడకుచ్చులు (మెడకు+ఉచ్చులు) అనగా మెడకు వేసిన ఉచ్చులు అనిర్థం. అనగా అమ్మాయి జడలోని కుచ్చులు అబ్బాయి మెడను బంధిస్తున్నాయి. ఇక్కడ "కుచ్చులు" అనే పదం రెండు అర్థాలలో ఉపయోగించడం యమకం అవుతుంది.
3. చెంగుమనే చెంగునిలా చేపట్టరో (లారీ డ్రైవర్, సిరివెన్నెల సీతారామశాస్త్రి)
4. గాజువాకలోన కొన్న గాజులింక వెయ్యలేదే (దొంగ-దొంగ, ఇందుకూరి రామకృష్ణంరాజు (రాజశ్రీ))
5. ఓ మైనా వదలనిక ఏమైనా (తపస్సు (సినిమా), వెన్నెలకంటి రాజేశ్వర ప్రసాద్ (వెన్నెలకంటి))
6. ఓ రంగీ, కురంగీ (జింక), తురంగీ (గుఱ్ఱము), సారంగీ (ఏనుఁగు; తుమ్మెద; వానకోయిల, చాతకము) ఓ రంగా, కురంగా, తురంగా, సారంగా, సురంగ (ఇంగువ; సొరంగము, మంచి రంగడు) (ఏడంతస్తుల మేడ, సింగిరెడ్డి నారాయణరెడ్డి (సినారె))

శ్రీమదాంధ్ర మహాభాగవతంలో యమకం

బమ్మెర పోతన రాసిన శ్రీమదాంధ్ర మహాభాగవతంలో "నరకాసుర వధ" ఘట్టంలో రాసిన పద్యం

లేమా! దనుజుల గెలువగ
లేమా? నీవేల కడగి లేచితి? విటురా;
లే మాను మానవేనిన్,
లే! మా విల్లందుకొనుము లీలం గేలన్

ఈ పద్యంలో "లేమా" అనే పదం నాలుగు పాదాలలో నాలుగు అర్థాలలో వాడబడింది.

అదే విధంగా "గోపికా వస్త్రాపహరణం" ఘట్టంలోని ఒక పద్యంలో

మా, మా వలువలు ముట్టకు
మామా! కొనిపోకు పోకు మన్నింపు తగన్
మా మానమేల కొనియెదు
మా మానసహరణ మేల మానుము కృష్ణా!

ఈ పద్యంలో మా, మా అనే పదాన్ని నాలుగు పాదాలలోనాలుగు విధాలుగా ఉపయోగించాడు.

వేటూరి సుందరరామ్మూర్తి గారి పాటల్లో యమకం

వేటూరి గారు చాలా గీతాల్లో యమకాలంకారాన్ని ఉపయోగించారు. అందులో కొన్ని పంక్తులు

• ఆబాల గోపాల మాబాల గోపాలుని (సప్తపది)
• అచ్చెరువున అచ్చెరువున విచ్చిన కన్నుల చూడ (సప్తపది)
• ఆ రాధ ఆరాధనా గీతి పలికించి (సప్తపది)

• ఏ కులమూ నీదంటే గోకులమూ నవ్విందీ (సప్తపది)

• బజ్జోరా నా కన్నా లాలిజో, ఎవరయ్యా నీకన్నా లాలిజో (మూడు ముళ్ళు)
• శంకర గళ నిగళము (శంకరాభరణం)
• పరవశాన శిరసూగంగా, ధరకు జారెనా శివగంగా (శంకరాభరణం)
• దొరలనీకు కనులనీరు దొరలదీలోకం మగదొరలదీలోకం (నాలుగు స్తంభాలాట (సినిమా))
• పెదవులలో మధుపాత్ర వెదకడమే నీ పాత్ర (కలికీ చిలకరా; (నాలుగు స్తంభాలాట (సినిమా))
• మైనా క్షణమైనా పలికిందే పాట (సుందరకాండ (1992 సినిమా))
• మా రేడు నీవని ఏరేరి తేనా, మారేడు దళములు నీ పూజకు (భక్త కన్నప్ప (సినిమా))
• అటో అందమూ, ఇటో అందమూ, అసలే అందమంటుండగా (యముడికి మొగుడు)
• కలవో లేవో...  కలవో శిలవో, కల ఇక...కలయిక...మనకికలేదులే (టాక్సీ డ్రైవర్)
• వేలునిచ్చి తన వేలును విడిచి వేలుపుగా ఇల వెలిగాడు (అడవి రాముడు)
• ఆ రాణి పాదాల పారాణి జిలుగులో(సిరిసిరిమువ్వ)
• ధరణీపతియే ధరకు అల్లుడై (శ్రీరామదాసు (సినిమా))
• ఆ కళ్ళకున్న ఆకళ్ళలోనా అందాల విందమ్మ నువ్వూ (దేవత (1982 సినిమా))
• పొగడలేని ప్రేమకి, పొన్నచెట్టు నీడకి, పొగడ దండలల్లుకోనా? (ముద్ద మందారం (సినిమా))
• ఏ వంకలేని వంకజాబిల్లి, నా వంక రావే నడిచే జాజిమల్లి (మల్లెపందిరి (1982 సినిమా))
• ఆ విందా, ఈ విందా, నా ముద్దూ గోవిందా (ప్రేమించు పెళ్ళాడు)
• ఆగాలి ఆగాలి ఈ గాలి జోరు (కుమారరాజా)
• ఆగాలి ఈ గాలి జోరింక తగ్గాలి ముప్పొద్దులా (కోకిల (సినిమా))
• కాస్తందుకో, దరఖాస్తందుకో, ప్రేమ దరఖాస్తందుకో(రెండు రెళ్ళు ఆరు)
• దేవి.. లావాదేవి నీతోనే (ముఠా మేస్త్రి)
• తిరకాసు పెట్టొద్దే తిరగలి బుల్లో (ముఠా మేస్త్రి)
• ఏ పగా చాలదూ ఆపగా ప్రేమపాశం (సంసారం ఒక చదరంగం)
• కాచుకో భర్తనే కంటి పాపాయిగా...నేర్చుకో ప్రేమనే చంటి పాపాయిగా (సంసారం ఒక చదరంగం)
• కట్టుకో ఆకట్టుకో ఆ తేనెల జల్లుల్లో, పెట్టుకో ముడిపెట్టుకో నా వన్నెల సందళ్ళో (వేట (సినిమా))
• నీ ఎత్తు ఎదగాలంటే.. ఎత్తులు.. జిత్తులు.. వెయ్యరా... (సొమ్మొకడిది సోకొకడిది)
• లేడి చుక్క లాడమంటడు.. నాకు చుక్కలేడి మక్కువంటడు.. (గజదొంగ)
• హారాలకే అగ్రహారాలు రాసిస్తా..(గజదొంగ)
• నా రతి నీవని.. వలపుల హారతి (సీతాకోకచిలుక (సినిమా))
• సన్నజాజులే రువ్వు.. కనుసన్న జాజులే రువ్వు.. (కల్పన (సినిమా))
• కౌబాయివో లవ్‌బాయివో, ప్లేబాయికే బాబాయివో (అల్లుడా మజాకా)
• వయసు వయసంతా.. వలపు గిలి సంతా (రంగూన్ రౌడీ (సినిమా))
• అంటూనే ఛీ పాడు అందంతో రాపాడు (కొదమ సింహం)
• నీ లయా ఎదకేలయా?, నీ దయా చెలి నీదయా (బలరామకృష్ణులు)
• పుడుతూనే పాలకేడ్చి...  పుట్టీ జంపాలకేడ్చి (ప్రతిఘటన)
• డో రే మీ రాగాల జోరేమీ (ఇంద్రుడు చంద్రుడు (1989 సినిమా))