సుభాషిత త్రిశతి

రచయిత భర్తృహరి

సుభాషిత త్రిశతి రచయిత భర్తృహరి. ఇది సంస్కృత లఘుకావ్యం. ఇందు నీతి, శృంగార, వైరాగ్యాలనే మూడు భాగాలు ఉన్నాయి. భర్తృహరి సుభాషితాలను అనువాదం చేసిన వారిలో ఎలకూచి బాలసరస్వతి, పుష్పగిరి తిమ్మన, ఏనుగు లక్ష్మణ కవి ముఖ్యులు. వీటిలో ఏనుగు లక్ష్మణకవి రచించిన పద్యాలు బాగా ప్రసిద్ధి చెందాయి. ఈయన 18వ శతాబ్దికి చెందిన కవి.

కవి పరిచయం

సుభాషిత త్రిశతి యను పేరుగల ఈ నీతి గ్రంథమును భర్తృహరి యను పేరు గల యోగీశ్వరుడు రచించెనని ప్రతీతి ఉంది. ఈ భర్తృహరి యెక్కడివాడో యెప్పటివాడో స్పష్టముగా చెప్పుట సాధ్యముకాదు. కాళిదాసు వంటి కవులను పోషించిన విక్రమార్కునకు భర్తృహరి యను సోదరుడొకడు కలడని విక్రమార్క కథలందు వినబడుచున్నది. పాణినీయ వ్యాకరణమున త్రిపాదికి వివరణమును, వాక్యపదీయము రచియించిన భర్తృహరి యొకడు కలడు. భర్తృహరి నిర్వేద నాటకమున ప్రస్తుతుండగు భర్తృహరి యొకడు కలడు. వీరందరు వేర్వేరు పురుషులో లేక యొక్కడో తెలియదు. విక్రమార్కుని సోదరుడే యీ కృతి కర్త యగునేని ఈతడు క్రీ.పూ. ప్రథమ శతాబ్దినాటివాడగును. మొదటి విక్రమార్కుని గూర్చియే పలు తగవులున్నవి. కొందరు శూద్రకునికే విక్రమార్కుడని నామాంతర మనుచున్నారు.

భర్తృహరి ఈ త్రిశతికి సంధాత మాత్రమే కాని రచయిత కాడని కొందరనుచున్నారు. ఈ త్రిశతి లోని శ్లోకములు ఎక్కువగా భాసుని నాటకాదులందు గాన వచ్చుచున్నవి. కావున నట్లనుట యుక్తముగా దోచుచున్నది. కొన్ని శ్లోకములను ఇతర గ్రంథముల నుండి సంధానించి మరికొన్నింటిని నాతడు రచియించి యీ త్రిశతిని గూర్చి యుండవచ్చును.

ఇందలి శ్లోకములన్నియు అనుభవజ్ఞానముతో చెప్పినట్లు పాఠకుల హృదయాలలోనికి సూటిగా పోయి వారిని సంస్కరించుటకు అనుకూలములై యున్నవి. నీతి శతకము కామందకీయాది నీతి గ్రంథముల సారమన దగి యున్నది. శృంగార శతకము అమరుకాది శృంగార గ్రంథములకు దీసిపోవనిది. వైరాగ్య శతకము శాంతరస జ్వాలలను గ్రక్కుచు సంసారాంధకారమున గొట్టుకొను చుండువారికి వెలుగు నొసగుచున్నది. శృంగార రసము చిప్పిలునట్లు శృంగార శతకమును రచియించినవాడే సంసారుల నందరను సన్యాసులుగా జేయజాలునంత శక్తి గల వైరాగ్య శతకమును గూడ రచించినవాడగుట యబ్బురమే యగును.!

గీ.యతి విటుఁడు కాక పోవు టె ట్లస్మదీయ
కావ్య వైరాగ్య వర్ణనా కర్ణనమున
విటుఁడు యతి గాక పోరాదు వెస మదీయ
కావ్య శృంగార వర్ణనా కర్ణనమున.

అను సంకుసాల నృసింహ కవి పద్యమిప్పట్టున స్మరింప దగినదిగా నున్నది. ఇంతకును ఈ త్రిశతి సంధాన గ్రంథమను వాదమొకటి కలదు గదా!

ఏ తద్గ్రంథ గౌరవమును దెలుపుటకు ఈశ్లోకమొకటి చాలును

శ్లో. న ద్యాతం పద మీశ్వరస్య విధి వత్సంసార విచ్ఛిత్తయే
స్వ్ర్గ స్వారకవాట పాటనపటుర్ద ర్మో౽పి నోపార్జితః
నారీపీనపయోధరోరుయుగళీస్వాప్నే ౽ పి నాలింగితా
మాతుః కేవలమేవ యౌ వనవనచ్ఛేదే కుఠారావయమ్

తెలుగు అనువాదము

నానా దేశములందు నానా భాషల లోనికి ఈ త్రిశతి అనువదింపబడింది. తెలుగునను దీనిని బలువురు పరివర్తించిరి. అందు ముఖ్యులు ముగ్గురు. మహామహోపాథ్యాయ బిరుదాంకుడగు ఎలకూచి బాల సరస్వతి, ఏనుగు లక్ష్మణ కవి, పుష్పగిరి తిమ్మకవి. ఎలకూచి బాలసరస్వతి జటప్రోలు సంస్థానాధీశ్వరుడగు సురభి మల్ల భూపాలునకు అంకితముగా మల్ల భూపాలీయ మను పేర దీని దెనిఁగించెను. "సురభిమల్లా నీతి వాచస్పతీ, సురభిమల్లా మానినీ మన్మథా" అని ప్రతి పద్యము చివరను కృతి పతి సంబోధనము చేర్చుటచే నాతడు చిన్ని శ్లోకమును దెనిగించుటలో సరిపోదగిన వృత్తములో గడపటి చరణమును గోల్పోవలసి వచ్చుట యను నసౌకర్యమునకు బాల్పడెను. కావున నాతని తెనిగింపు కొన్ని పట్టుల లక్ష్మణకవి కృతికి వెనకబడుచున్నది. ప్రశస్త తరముగా నీ త్రిశతిని దెలిగించిన లక్ష్మణకవి రామేశ్వరమాహాత్మ్యాదులగు నితర కృతుల గూడ గొన్నింటిని రచించాడు గాని వానిలో కవిత బాలసరస్వతి చంద్రికా పరిణయాది కృతులలోని కవితకు మిక్కిలి దీసిపోవునదిగానే యున్నది. లక్ష్మణ కవి కృతులలో నీ త్రిశతి తెనిగింపే మిక్కిలి ఇంపయినదై సుప్రఖ్యాతమయి యున్నది. పుష్పగిరి తిమ్మ కవియు నీ సుభాషిత త్రిశతిని దెలిగించినాడట.

భర్తృహరి సుభాషితాల లో వివిధ భాగములు

నీతి శతకం

• మూర్ఖ పద్ధతి
• दिक्कालाद्यनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूतर्यये । स्वानुभूत्येकमानाय नमः शान्ताय तेजसे ।।
• దిక్కాలాద్యనవచ్ఛిన్నానన్త మూర్తయే / స్వానుభూత్యేకమానాయ నమ శాన్తాయ తేజసే //
• పదార్థః - దిక్ = Direction, కాల = time (past, Present& Future, ఆది = etc, అనవచ్ఛిన్న = can not be measured, అనన్త = endless, చిన్మాత్రమూర్తయే = Who is permeated by consciousness, స్వానుభూత్యేకమానాయ = can be known only with experience, శాన్తాయ = embodiment of light, తేజసే నమః = salutation
• Meaning : Salutation to that embodiment of shining which is beyond the divisions of the direction and time etc, which is eternal, permeated by consiousness and composed one and to be understood only through the self-realisation.
• संस्कृततात्पर्यम्—पूर्वादिदिग्भिः भूतािदकालै अवस्थारूपादिभिः च उपाधिभिः अपरिच्छिन्नाय अनन्तचैतन्यस्वरूपिणे स्वानुभवैकवेद्याय तेजोमूर्तये (परमात्मने) नमः अस्तु ।।
• हिन्दी ः पूर्व आदि दशिदशा, काल, अवस्था आदि उपाधियों से रहित, अनन्त एवं चैतन्यस्वरूप, अपने अनुभव मात्र से जाने जा सकने योग्य, शान्त, तेजस्वरूप परब्रह्म को नस्कार है ।
• విద్వత్పద్దతి
• మాన శౌర్య పద్ధతి
• అర్థ పద్ధతి
• దుర్జన పద్ధతి
• సుజన పద్ధతి
• పరోపకార పద్ధతి
• ధైర్య పద్ధతి
• దైవ పద్ధతి
• కర్మ పద్ధతి

శృంగార శతకం

శృంగార శతకం భర్తృహరి రచించిన ప్రస్తుతికావ్యం. సుభాషిత త్రిశతిలో ఇది ఒకటి. ఇక్కడ శృంగారం మానవ జీవితానికి ప్రత్యేక సాధనగా వర్ణించబడింది. ఈ శతకంలో, అతను స్త్రీ సౌందర్యం, శృంగారం, ప్రణయలీల, పురుష హృదయ వశీకరణం వంటి అనుభవాల గురించి రాశాడు. ఈ శతకానికి అనేక టీకాలు ఉన్నాయి. ఈ శతకంలో వందకు పైగా శ్లోకాలు ఉన్నాయి. ఇందులో పద్యాలు కవి శైలీ రమణీయతను చక్కగా సూచిస్తాయి, ఇందలి ప్రతి పద్యమూ సంపూర్ణంగా గోచరిస్తుంది. ఇందులో కవి భాష, భావోద్వేగాల మృదువైన కలయిక స్పష్టముగా కనబడుతుంది. ఇందులో భాగములు:

• స్త్రీ ప్రశంసా
• సంభోగ వర్ణనము
• కామినీ గర్హణము
• సువిరక్త పద్ధతి
• దుర్విరక్త పద్ధతి
• ఋతు వర్ణన పద్ధతి

ఉదాహరణలు

किङ्कुमपङ्ककलङ्कितनेत्रा
गौरपयोधरकम्पितहारा ।
नूपुरहंसरणत्पदपद्मा
कं न वशीकुरुते भुवि रामा ॥
కళ్ళు కుంకుమపువ్వుతో తడిసినవి
ఎర్రని వక్షస్థలము కలవాడు।
అందెలతో హంస తామర పాదాలు కలిగిన
రాముడు భూమిపై రణరంగములో ఎవరిని లొంగదీసుకోడు?

मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यम्
आर्याः समर्यादमिदं वदन्तु ।
सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणाम्
उत स्मरस्मेर विलासिनीनाम् ॥
అసూయ విడిచి జాగ్రత్తగా ఆలోచించండి
మహానుభావులు దీనిని గౌరవంగా చెప్పనివ్వండి.
పర్వతాల వంటి పిరుదుల గురించి
లేదా విలాసవంతమైన మహిళల చిరునవ్వు గురించి ఏమని చెప్పాలి?

सदा शुभ्रं धाम स्फुरदमलरश्मिः शशधरः
प्रियावक्त्राम्भोजं मलयजरजश्चातिसुरभिः ।
स्रजो हृद्यामोदास्तदिदमखिलं रागिणि जने
करोत्यन्तःक्षोभं न तु विषयसंसर्गविमुखे ॥
ఎప్పుడూ తెల్లని నివాసం, ఇంద్రధనస్సు యొక్క మెరిసే స్వచ్ఛమైన కిరణాలు కలిగి ఉన్నాడు చంద్రుడు.
ఆమె ప్రియమైన ముఖ కమలం మలయా ధూళితో చాలా సువాసనగా ఉంది.
పూల దండ అనేది ఆమె హృదయానికి ఆనందం కలిగిస్తూఉంది , ఇది ఉద్వేగభరితమైన స్త్రీలలో ఉంటుంది.
ఇవి రెండూ అత్యంత శోభను కలిగిస్తాయి, విషవిముఖులైనప్పుడూ మాత్రము కాదు.

వైరాగ్య శతకం

ఇందులో100 శ్లోకాలు వైరాగ్యానికి సంబంధించినవి కలవు.

• తృష్ణా దూషణము
• విషయ పరిత్యాగ విడంబనము
• యాచ్ఞా దైన్య దూషణము
• భోగా స్థైర్యవర్ణనము
• కాలమహిమాను వర్ణనము
• యతినృపతి సంవాద వర్ణనము
• మనస్సంబోధన నియమనము
• నిత్యానిత్య వస్తు విచారము
• శివార్చనము
• అవధూత చర్య

కొన్ని ఉదాహరణములు:

भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्ताः तपो न तप्तं वयमेव तप्ताः ।।
कालो न यातो वयमेव याताः तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः ।

మనం భోగభాగ్యాలు అనుభవించలేదు, భోగభాగ్యాలే మనల్ని అనుభవించాయి. తపస్సు చేయలేదు, మనమే తపస్సు చేశాం. కాలం ఎక్కడికీ వెళ్ళలేదు కానీ మేమే వెళ్ళాము. ఇంత జరిగినా, ఏదైనా పొందాలనే నా కోరిక తీరలేదు (వృద్ధాప్యం కాలేదు) మనమే ముసలివాళ్లం.

भोगे रोगभयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद्भभयं
मौने दैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे जरायाभयम् ।
शास्त्रे वादिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद्भयं
सर्वं वस्तु भयान्वितं भुवि नृणां वैराग्यमेवाभयम् ।।

భోజనం చేస్తే రోగ భయం, ఉన్నత వంశంలో పుడితే అపకీర్తి, ఎక్కువ సంపద ఉంటే రాజ భయం, మౌనంగా ఉంటే పేదల భయం, బలవంతుడైతే శత్రువుల భయం, అందంగా ఉంటే వృద్ధాప్య భయం, గ్రంధాలు ప్రావీణ్యం ఉంటే చర్చ భయం ఉంటుంది, మంచి శరీరం ఉంటే చెడ్డవారి భయం ఉంటుంది, ఈ ప్రపంచంలోని అన్ని విషయాలు త్యజించడం వల్ల మాత్రమే ప్రజలలో భయాన్ని సృష్టిస్తాయి. నిర్భయతను పొందగలడు.

वलिभिर्मुख माक्रान्तम् पलितै रन्गितं शिरः।
गात्राणि सिधिलायन्ते तृश्णैका तरुणायते।

మొగమెల్ల ముడుతలు పడినవి. తలయంతయు నెరసినది. అవయములెల్ల బిగి తప్పినవి. అయినను తృష్ణ యొకటిమాత్రము పరువంపుదానివలె బలీయముగా ఉన్నది.

आधिव्याधिशतै र्जनस्य विविधै रारोग्य मुन्मूल्यते
लक्श्मी र्यत्र पतन्ति तत्र विवृतद्वारा इव व्यापदः।
जातम् जात मवश्य माशु विवशं मृत्युः करोत्यात्मसा
त्तत्किं नाम निरंकुशेन विधिना यन्निर्मित्तं सुस्थिरम्।

నానా విధములైన మనోవ్యధలచేతను శరీరరోగముల చేతను ఆరోగ్యము నిర్మూల్యమగుచున్నది. ఐశ్వర్యమున్నచోట నిరాతంకముగా నాపదలు పెక్కువిధములు కలుగుచున్నవి. పుట్టినప్రాణియెల్ల మృత్యువుపట్టుకొని రూపుమాపుచున్నది. విధి నిర్మించినదేదియు సుస్థిరముకాదు. కాన దాని వ్యాపారములకు అడ్డుతగులుట యెవరితరము.

व्याघ्रीव तिष्टिति जरा परितर्जयन्ती
रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम्।
आयुः प्रैस्रवति छिन्नघटा दिवाम्बो
लोक स्तथा प्रहित माचरतीति चित्रम्।

ముసలితనం ఒక ఆడపులివలె బెదురుచూపుచూచుచున్నది. రోగములు పగవారివలె దేహమును పీడించుచున్నవి. ఆయువు నీటికుండలో నీరువలె తీసిపోవుచున్నది. ఇట్లయ్యను మనుష్యుడు తనకు హితము కానిదానినే ఆచరించుటను చూడ చిత్రముగా ఉన్నది.