సముద్ర గుప్తుడు

సముద్రగుప్తుడు
సముద్రగుప్తుడు
	గుప్త సామ్రాట్టు
	; సముద్రగుప్తుని నాణెము - గరుడ స్తంభంతో (బ్రిటిష్ మ్యూజియం).
పరిపాలన	c. 350 – 375
మకుటాలు	పరాక్రమాంక
ఇంతకు ముందున్నవారు	1వ చంద్రగుప్తుడు
తరువాతి వారు	2వ చంద్రగుప్తుడు
రాణి	దత్తదేవి
వంశము	గుప్తవంశము

సముద్రగుప్తుడు, భారతదేశాన్ని పాలించిన గుప్త వంశపు చక్రవర్తి. ఇతని పాలనా కాలం సుమారు సా.శ. 335 – 380 మధ్య కావచ్చును. భారతదేశ చరిత్రలో అత్యంత సమర్ధులైన యుద్ధనాయుకులలో ఇతనొకడని చరిత్రకారుడు వి.ఎ.స్మిత్ భావించాడు ^[1] ఇతనిని "భారత దేశపు నెపోలియన్" అని పాశ్చాత్య చరిత్రకారులు వర్ణించారు.

సముద్రగుప్తుని విజయయాత్రల వివరాలు అలహాబాదు ప్రశస్తి అనబడే శాసనంలో ఉన్నాయి. ఇది సముద్రగుప్తుని గురించి, అప్పటి ఇతర రాజ్యాల గురించి తెలిపే ఒక ముఖ్య చారిత్రికాధారం. సముద్రగుప్తుని ఆస్థానంలో కవి అయిన హరిసేనుడు వ్రాసిన ఈ శాసనం 4వ శతాబ్దంలో వివిధ ప్రాంతాలలో రాజుల గురించి ప్రస్తావిస్తున్నది.

రాజ్యాధికారం చేపట్టగానే సముద్రగుప్తుడు పొరుగురాజులైన అచ్యుత (అహిచ్చాత్ర రాజు), నాగసేనులను జయించాడు. తరువాత దక్షిణదేశ దండయాత్రలకు వెళ్ళాడు. ఇప్పటి మధ్య ప్రదేశ్, ఒడిషా, తీరాంధ్రం (కళింగ, వేంగి, వెల్లూరు రాజ్యాలు) జయించి కాంచీపురం వరకు జయించి అక్కడి రాజులను సామంతులుగా చేసుకొన్నాడు. వారి రాజ్యాలను హస్తగతం చేసుకొనలేదు. పశ్చిమ దేశాంతరాలలోని శక, కుషాణు రాజులు కూడా అతని సార్వభౌమత్వాన్ని అంగీకరించారు. సముద్రగుప్తునికి పెద్ద బలమైన సైన్యం, నౌకాదళం కూడా ఉండేవని తెలుస్తున్నది.

సముద్ర గుప్తుడు విడుదల చేసిన నాణేల వలన కొన్ని చారిత్రిక విషయాలు తెలుస్తున్నాయి. మొత్తం 8 రకాల పూర్తి బంగారు నాణేలు విడుదల చేశాడు.అతని కాలంలో హిందూమతం తిరిగి వైభవాన్ని సంతరించుకోసాగింది కాని అతడు అన్యమతస్తులను బాధించిన దాఖలాలు లేవు. సిలోన్ రాజుకు బోధిగయలో బౌద్ధారామం కట్టుకోవడానికి అనుమతి ఇచ్చాడు. సముద్ర గుప్తుని ఆస్తానంలో ఎందరో కవులు, పండితులు ఉండేవారు. సముద్రగుప్తుడు కళా, సాహిత్య పోషకుడు కూడాను. అతను వీణను వాయిస్తున్నట్లుగా కొన్ని నాణేలలో ఉంది.

సముద్రగుప్తుడు సా.శ. 380లో మరణించి ఉండవచ్చును. ఋతని తరువాత కొడుకులు రామగుప్తుడు, 2వ చంద్రగుప్తుడు రాజ్యం చేశారు.^[2] ^[3]

పాలనాకాలం

ఆధునిక చరిత్రకారులు సముద్రాగుప్తా పాలన ప్రారంభాన్ని వైవిధ్యంగా నిర్ణయించారు. సా.శ. 319 నుండి c.సా.శ. 350.^[4]

గుప్తయుగంలో గుప్తరాజుల శాసనాలు ఉన్నాయి. ఈ యుగం సాధారణంగా సి. సా.శ. 319 ప్రారంభం అయిందని భావించబడింది. అయినప్పటికీ యుగం స్థాపకుడి గుర్తింపు చర్చనీయాంశంగా ఉంది. చరిత్రకారులు దాని స్థాపనను మొదటి చంద్రగుప్తుడు లేదా సముద్రాగుప్తుడుగా వివిధ కారణాలను పేర్కొన్నారు.^[5]^[6] మొదటి చంద్రగుప్తుడు బహుశా సుదీర్ఘ పాలనను కలిగి ఉన్నాడు. అలహాబాదు స్తంభం శాసనం ఆధారంగా ఆయన తన కొడుకును తన వారసుడిగా నియమించాడని (బహుశా వృద్ధాప్యానికి చేరుకున్న తరువాత) అయినప్పటికీ ఆయన పాలన కచ్చితమైన కాలం అనిశ్చితం. ఈ కారణాల వలన సముద్రగుప్తుడి పాలన ప్రారంభం కూడా అనిశ్చితంగా ఉంది.^[4]

సముద్రాగుప్తుడిని గుప్తశకం స్థాపకుడిగా భావిస్తే ఆయన ఆరోహణను సా.శ. 319-320.^[7] మరోవైపు ఆయన తండ్రి మొదటి చంద్రగుప్తుడు గుప్తశకం స్థాపకుడిగా పరిగణించబడితే సముద్రగుప్తుడి అధిరోహణ తరువాత తేదీకి చెందినదై ఉంటుందని భావిస్తున్నారు. సముద్రగుప్తుడు అనురాధపుర రాజ్యానికి చెందిన మేఘవర్ణుడు రాజుకు సమకాలీనుడు. కాని ఈ రాజు రాజ్యపాలనా కాలం కూడా అనిశ్చితంగా ఉంది. బుద్ధుని మరణానికి శ్రీలంకలో అనుసరించిన సాంప్రదాయ లెక్కల ప్రకారం ఆయన సా.శ. 304-332లో పాలించాడు; విల్హెల్ము గీగరు వంటి ఆధునిక చరిత్రకారులు సవరించిన కాలక్రమం ఆయన పాలనను సా.శ. 352-379 వరకు ఉందని యమిస్తుంది. మునుపటి తేదీని అంగీకరించడం వల్ల సముద్రగుప్త అధిరోహణ c. సా.శ. 320; తరువాతి తేదీని అంగీకరించడం సి. సా.శ. 350 గా భావించబడుతుంది.^[6]

సముద్రగుప్త పాలన ముగింపు కూడా అనిశ్చితంగా ఉంది.^[6] సముద్రగుప్తుడి మనవరాలు ప్రభావతిగుప్త సముద్రగుప్తుడి కుమారుడు రెండవ చంద్రగుప్తుడు పాలనలో వివాహం చేసుకున్నట్లు తెలిసింది. సా.శ. 380 (సా.శ. 319 గుప్త శకం యుగంగా భావించబడింది). అందువలన సముద్రగుప్తుడి పాలన ముగింపు ఈ సంవత్సరానికి ముందు ఉంచవచ్చు. ^[8]

సముద్రగుప్తుడి పాలనా కాలం వివిధ అంచనాలు:

ఎ. ఎస్. అల్టేకరు: సి. సా.శ. 330-370.
ఎ. ఎల్. భాషం: సి. సా.శ.335-376.
ఎస్. ఆర్. గోయలు: సి. సా.శ. 350-375.
తేజ్ రాం శర్మ: సి. సా.శ. 353-373.

పట్టాభిషేకం

సముద్రాగుప్తుడు గుప్తరాజు మొదటి చంద్రగుప్తుడు రాణి కుమారదేవి కుమారుడు. వీరు లిచ్చావి కుటుంబం నుండి వచ్చారు.^[9] ఆయన "భక్తి, ధర్మబద్ధమైన ప్రవర్తన, శౌర్యం" కారణంగా ఆయన తండ్రి ఆయనను వారసుడిగా ఎన్నుకున్నారని ఆయన విచ్ఛిన్నమైన ఎరాన్ రాతి శాసనం పేర్కొంది. ఆయన అలహాబాదు స్తంభం శాసనం అదేవిధంగా చంద్రగుప్తుడు తనను సభికుల ముందు ఒక గొప్ప వ్యక్తి అని పేర్కొని "భూమిని రక్షించడానికి" ఎలా నియమించాడో వివరిస్తుంది. ఈ వర్ణనలు చంద్రగుప్తుడు తన వృద్ధాప్యంలో సింహాసనాన్ని త్యజించి తన కొడుకును తదుపరి రాజుగా నియమించాయని సూచిస్తున్నాయి.^[10]

అలహాబాదు స్థభం శాసనం ఆధారంగా చంద్రగుప్తుడు ఆయనను తదుపరి పాలకుడిగా నియమించిన సమయంలో "సమాన జన్మ" ఇతర వ్యక్తుల ముఖాలు "విచారకరమైన రూపాన్ని" కలిగి ఉన్నాయి.^[11] ఈ ఇతర వ్యక్తులు పొరుగున ఉన్న రాజులు అని ఒక వివరణ సూచిస్తుంది. సముదగుప్తుడి సింహాసనం అధిరోహణ అనియంత్రితంగా ఉంది.^[12] మరొక సిద్ధాంతం ఏమిటంటే ఈ ఇతర వ్యక్తులు సింహాసనం మీద ప్రత్యర్థి దావా వేసిన గుప్త రాకుమారులు అయి ఉండవచ్చని భావిస్తున్నారు.^[11]మొదటి చంద్రగుప్తుడుకి నిజంగా చాలా మంది కుమారులు ఉంటే లిచ్చావి యువరాణి కొడుకుగా ఉన్న సముద్రగుప్త నేపథ్యం ఆయనకు అనుకూలంగా పనిచేసింది. ^[13]కాచా అనే గుప్తపాలకుడి నాణేలు. దీని గుర్తింపు ఆధునిక చరిత్రకారులతో చర్చించబడింది, ఆయనను "అన్ని రాజుల నిర్మూలకుడి"గా అభివర్ణిస్తారు.^[14] ఈ నాణేలు సముద్రగుప్తుడు జారీ చేసిన నాణేలను దగ్గరగా ఉంటాయి.^[15] ఒక సిద్ధాంతం ప్రకారం కాచా సముద్రాగుప్తుడి పూర్వపు పేరు: రాజు తన భూభాగాన్ని సముద్రం వరకు విస్తరించిన తరువాత సముద్ర ("మహాసముద్రం") అనే పాలనా బిరుదును స్వీకరించాడు.^[16] ప్రత్యామ్నాయ సిద్ధాంతం ఏమిటంటే కాచా ఒక ప్రత్యేకమైన రాజు (బహుశా సింహాసనం ప్రత్యర్థి హక్కుదారుడు ^[14]^[16]) సముద్రగుప్తునికి ముందు లేదా తరువాత అభివృద్ధి చెందాడు.^[15]

సైన్యాధ్యక్షుడుగా

సముద్రాగుప్తుడు గొప్ప సైనిక ప్రవృత్తిని కలిగి ఉన్నారని గుప్తశాసనాలు సూచిస్తున్నాయి. సముద్రగుప్తుడి ఎరాన్ రాతి శాసనం ఆయన "రాజుల తెగను మొత్తం " తన అధీనంలోకి తీసుకుని వచ్చాడని, ఆయన శత్రువుల కలలో ఆయన కనిపించినా శత్రువులు భయపడ్డారని శాసనంలో పేర్కొంది.^[17] ఈ శాసనం ఓడిపోయిన రాజులను ఎవరినీ పేర్కొనలేదు (బహుశా ఈ ఆలయంలో విష్ణు విగ్రహాన్ని ఏర్పాటు చేయడమే దాని ప్రధాన లక్ష్యం), అయితే ఈ సమయంలో సముద్రగుప్త అనేక మంది రాజులను లొంగదీసుకున్నట్లు సూచిస్తుంది.^[18] సమురాగుప్తుడు మంత్రి, సైన్యాధ్యక్షుడు హరిషేనుడు రాసిన పనేజిరికు తరువాత అలహాబాదు స్తంభం శాసనం ఆయనకు విస్తృతమైన విజయాలను ఘనత పేర్కొనబడింది.^[19] ఇది సముద్రగుప్తుడి సైనిక విజయాల గురించి చాలా వివరంగా తెలియజేస్తుంది. వాటిని ప్రధానంగా భౌగోళికంగా (పాక్షికంగా కాలక్రమానుసారం) జాబితా చేస్తుంది.^[20] సముద్రగుప్త 100 యుద్ధాలు చేసి, తన కీర్తికి గుర్తులుగా కనిపించే 100 గాయాలను సంపాదించి, ప్రక్రమ (వీరుడైన) అనే బిరుదును సంపాదించాడని ఇది పేర్కొంది. ^[21] రెండవ చంద్రగుప్తుడు మధుర రాతి శాసనం సముద్రాగుప్తను " రాజులందరి నిర్మూలకుడి" గా, ఆయనకు సమానమైన శక్తివంతమైన శత్రువు లేని వ్యక్తిగా, "నాలుగు మహాసముద్రాల నీటితో కీర్తిని రుచి చూసిన వ్యక్తి"గా అభివర్ణించింది. ^[18]

ఆధునిక చరిత్రకారులు సముద్రగుప్తుడి విస్తృతమైన సైనిక పోరాటాల వెనుక ప్రేరణల గురించి వైవిధ్యమైన అభిప్రాయాలను అందిస్తున్నారు. అలహాబాదు స్తంభం శాసనం సముద్రాగుప్తుడి లక్ష్యం భూమి ఏకీకరణ (ధరణి-బంధ) అని సూచిస్తుంది. ఇది అతను చక్రవర్తి (సార్వత్రిక పాలకుడు) కావాలని కోరుకున్నట్లు సూచిస్తుంది.^[21] ఆయనచేతిలో ఓడిపోయిన నాగుల అశ్వమేధ యాగాలు కూడా ఆయనను ప్రభావితం చేసి ఉండవచ్చు. భారతదేశం, ఆగ్నేయ ఆసియా మధ్య వాణిజ్యాన్ని నియంత్రించే ఆర్థిక పరిశీలనలు ఆయన దక్షిణదేశ దండయాత్ర ప్రేరేపించబడి ఉండవచ్చు.^[22]

ఆరంభకాల విజయాలు

అలహాబాదు స్తంభ శాసనం ప్రారంభ భాగంలో సముద్రాగుప్తుడు అచ్యుత, నాగసేన, పేరు కోల్పోయిన ఒక పాలకుడిని "నిర్మూలించాడు" అని పేర్కొనబడింది. మూడవ పేరు "-గా" తో ముగుస్తుంది. దీనిని సాధారణంగా గణపతి-నాగగా భావిస్తారా.^[13] ఎందుకంటే అచ్యుత-నంది (బహుశా అచ్యుత మాదిరిగానే), నాగసేన, గణపతి-నాగాలను శాసనం తరువాతి భాగంలో మరోసారి ప్రస్తావించారు. ఆర్యవర్త (ఉత్తర భారతదేశం) రాజులను సముద్రగుప్తుడు ఓడించాడు.^[23]^[24] ఈ రాజులను ప్రస్తుత పశ్చిమ ఉత్తర ప్రదేశ్ పాలకులుగా గుర్తించారు (క్రింద చూడండి).^[22] శాసనం ఆధారంగా ఈ పాలకులు క్షమాపణ కోరిన తరువాత సముద్రగుప్తుడు తిరిగి వారిని వారి భూభాలలో సామతరాజుగా నియమించబడ్డాడు.^[25]

ఈ ముగ్గురు రాజుల పేర్లు తరువాత శాసనంలో ఎందుకు పునరావృతమయ్యాయో స్పష్టంగా తెలియదు. ఒక సిద్ధాంతం ఆధారంగా ఈ ముగ్గురు రాజులు తన తండ్రి మరణం తరువాత సముద్రగుప్తుడికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేసిన పాలకులు. సముద్రగుప్తుడు తిరుగుబాటును అణిచివేసాడు. తరువాత వారు ఆయనను క్షమాపణ కోరిన తరువాత వారిని తిరిగి సామంతరాజులుగా నియమించాడు. తరువాత ఈ పాలకులు మరోసారి తిరుగుబాటు చేశారు. సముద్రగుప్తుడు వారిని మరోసారి ఓడించాడు.^[25] మరొక అవకాశం ఏమిటంటే ఈ రాజులు ఆ ప్రాంతానికి చెందినవారు కనుక సముద్రగుప్తుడు తరువాత ఆర్యవర్తలో సాధించిన విజయాలను వివరించేటప్పుడు ఈ పేర్లను పునరావృతం చేయాల్సిన అవసరం ఉందని శాసనం రచయిత భావించారు.^[26]

సముత్రాగుప్తుడు కోటా కుటుంబం వారసుడిని పట్టుకోవటానికి ఒక సైన్యాన్ని పంపించాడు. ఆయన గుర్తింపు అనిశ్చితం. కోటాలు ప్రస్తుత పంజాబు పాలకులై ఉండవచ్చు. ఇక్కడ "కోటా" శివుడి నందివాహన చిహ్నాలను (పురాణరూపాలు) కలిగి ఉన్న నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి. ^[25]

గుప్తుల సైన్యం కోటా పాలకుడిని స్వాధీనం చేసుకున్నట్లు శిలాశాసనం పేర్కొంది. అయితే సముద్రగుప్తుడు స్వయంగా పుష్పా అనే నగరంలో "వినోదించాడు".^[27] (పుష్ప-పురా అనే పేరు సముద్రాగుప్తుడి సమయంలో పాటలీపుత్రను సూచిస్తుంది. అయినప్పటికీ ఈ పేరును ఉపయోగించారు తరువాతి కాలంలో కన్యాకుబ్జా కోసం).^[28] ఆధునిక చరిత్రకారులు "వినోదించిన" పదాన్ని వివిధ రూపాలలో అన్వయించారు: ఒక సిద్ధాంతం ఆధారంగా ఈ భాగం ఒక యువరాజుగా సముద్రగుప్తుడు సాధించిన విజయాలను వివరిస్తుంది. ^[13]ప్రత్యామ్నాయ వ్యాఖ్యానంలో సముద్రగుప్తుడు తన రాజధానిలో ఉంటూ సైన్యాన్ని మాత్రమే ఈ పోరాటాలకు పంపించాడు.^[25] ఈ పోరాటాలు చిన్న వ్యవహారాలు అని తెలియజేయడానికి కవి ఉద్దేశించాడు. యుద్ధరంగంలో రాజు ప్రత్యక్ష ప్రమేయం అవసరం లేదు. ^[27]

దక్షిణప్రాంత దండయాత్రలు

అలహాబాదు స్తంభం శాసనం ఆధారంగా సముద్రగుప్తుడు దక్షిణ ప్రాంతంలో దక్షిణాపథంలో రాజులను బంధించిన (తరువాత విడుదల చేశారు) రాజుల పేర్లు పేర్కొనబడింది: ^[19]

కోసల మహేంద్ర
మహాకాంతర వ్యాగ్రా-రాజా
కురళ మంతరాజు
పిష్టపుర మహేంద్రగిరి
కొట్టుర స్వామిదత్త
దమన (ఎరందపల్ల)
విష్ణుగోపా (కంచి)
నీలరాజు (అవముక్త)
హస్తివర్మను (వేంగి)
పాలక్క ఉగ్రసేన
దేవరాష్ట్ర కుబేరుడు
కుస్తలాపుర ధనంజయ

ఈ రాజుల ఉనికి గురించి ఆధునిక చరిత్రకారుల మధ్య చర్చనీయాంశంగా ఉంది.^[29] కానీ ఈ రాజులు భారతదేశం తూర్పు తీరంలో ఉన్న ప్రాంతాలను పరిపాలించారని స్పష్టమైంది.^[30] సముద్రగుప్తుడు చాలావరకు మధ్య భారతదేశంలోని అటవీప్రాంతం మీదుగా ప్రస్తుత ఒరిస్సాలోని తూర్పు తీరానికి చేరుకున్నారు. తరువాత బంగాళాఖాత తీరం వెంబడి దక్షిణప్రాంతాలకు దండయాత్ర కొనసాగించింది.^[31]

సముద్రగుప్త తరువాత ఈ రాజులను విడుదల చేసి వారికి అనుగ్రహం (అనుగ్రహా) ఇచ్చినట్లు శాసనం పేర్కొంది. సముద్రగుప్తుడు ఈ పాలకులను తన సామంతులుగా తిరిగి నియమించారని చాలా మంది ఆధునిక చరిత్రకారులు అభిప్రాయపడ్డారు. ఎం. జి. ఎస్. నారాయణ అనుగ్రహ అనే పదాన్ని అర్థశాస్త్రంలో సూచించినదానికి భిన్నంగా అర్థం చేసుకుంటాడు; సముద్రాగుప్తుడు ఈ రాజ్యాలతో పొత్తులను పొందటానికి "రక్షణ, సహాయం" ఇచ్చాడని ఆయన సిద్ధాంతీకరించాడు.^[32]

జె. డుబ్రూయిలు, బి. వి. కృష్ణారావు వంటి కొంతమంది చరిత్రకారులు సముద్రగుప్తుడు కృష్ణ నది వరకు మాత్రమే విజయయాత్ర సాగించాడు. దక్షిణ రాజులు ఆయనను వ్యతిరేకించటానికి బలమైన సమాఖ్యను ఏర్పరుచుకున్న కారణంగా యుద్ధం చేయకుండా వెనుకకు మరలారని సిద్ధాంతీకరించారు. ఈ చరిత్రకారుల అభిప్రాయం ఆధారంగా చక్రవర్తి సముద్రగుప్తుడు వైఫల్యాన్ని కప్పిపుచ్చడానికి సముద్రాగుప్తుడి సభికులు ప్రయత్నిస్తూ ఈ రాజులను సంద్రగుప్తుడు విడుదల చేశాడని శాసనాలలో పేర్కొన్నారని భావిస్తున్నారు.^[33] అయినప్పటికీ దక్షిణాది రాజులు సముద్రగుప్తానికి వ్యతిరేకంగా సమాఖ్య ఏర్పాటు చేసినట్లు ఆధారాలు లేవు. స్వాధీనం చేసుకున్న రాజును విడిపించి సామంతరాజులను చేసుకోవడం ప్రాచీన భారతీయ రాజకీయ ఆదర్శాలకు అనుగుణంగా ఉందని చరిత్రకారుడు అశ్విని అగర్వాలు పేర్కొన్నాడు. ఉదాహరణకు కౌటిల్యుడు మూడు రకాల విజేతలను నిర్వచిస్తాడు: నీతిమంతుడైన విజేత (ధర్మ-విజయ), ధర్మ విజయ ఓడిపోయిన రాజును సామంతరాజుగా చేసుకుని ఓడిపోయిన రాజును తన రాజ్యానికి రాజుగా కొనసాగడానికి అంగీకరిస్తాడు; ఓడిపోయిన రాజు ఆస్తులను తీసుకుని ఓడిపోయిన రాజును ప్రాణాలతో విడిచిపెట్టిన దురాక్రమణదారుడు (లోభా-విజయ) ; ఓడిపోయిన రాజు భూభాగాన్ని స్వాధీనం చేసుకుని చంపే దెయ్యాల విజేత (అసుర-విజయ).^[33] గుప్తుల కాలంలో కూడా ఇటువంటి రాజనీతి ఉంది. "నీతిమంతులైన విజయవంతమైన చక్రవర్తి (రఘు) పట్టుబడి విడుదల చేయబడిన మహేంద్ర ప్రభువు రాజ కీర్తిని మాత్రమే తీసివేసాడు, కానీ అతని రాజ్యం కాదు" అని రఘువంశలో కాళిదాసు చేసిన ప్రకటన నుండి స్పష్టమైంది. అందువలన సముద్రగుప్తుడు ధర్మబద్ధమైన విజేతలా వ్యవహరించాడు. ఓడిపోయిన రాజులను సామంతరాజులుగా చేసుకుని వారి రాజ్యాలకు వారిని రాజుగా నియమించాడు.^[34]^[32]

మహేంద్ర (కోసల): కోసల ఇక్కడ దక్షిణ కోసగా సూచించబడింది. ఇందులో చత్తీస్ఘడ్, ఒరిస్సా అంతర్భాగంగా ఉన్నాయి.^[29]ఒక సిద్ధాంతం మహేంద్రను నల రాజు మహేంద్రాదిత్యగా సూచిస్తుంది.^[35]
మహాకాంతర వ్యాగ్రా-రాజా: చరిత్రకారుడు కె. పి. జయస్వాల్ మహాకాంతరను ప్రస్తుత ఛత్తీసుఘఢులోని బస్తరు-కంకరు ప్రాంతీయుడుగా గుర్తించారు.

^[29] మరొక సిద్ధాంతం ఆధారంగా మహాకాంతర మహావనా వలె ఉంటుంది. ఇది ప్రస్తుత ఒరిస్సాలోని జైపూరు చుట్టూ అటవీ ప్రాంతానికి పర్యాయపదంగా ఉపయోగించబడుతుంది.^[36]

పూర్వ చరిత్రకారులు మహాకాంతరాన్ని మధ్య భారతదేశంలో ఒక ప్రాంతంగా గుర్తించారు. వ్యాఘ్రా-రాజాను వకతక భూస్వామ్య వ్యాగ్రా-దేవతగా గుర్తించారు. దీని శాసనాలు నాచ్నాలో కనుగొనబడ్డాయి. ఏది ఏమయినప్పటికీ ఈ గుర్తింపు ప్రస్తుతం పొరపాటుగా పరిగణించబడుతుంది. ఎందుకంటే సముద్రగుప్తుడు వకతకకు వ్యతిరేకంగా పోరాడినట్లు తెలియదు.^[29]

మంత్రరాజ (కురల): దక్షిణ కోసల ప్రాంతాన్ని పరిపాలించిన శరభపురియా రాజు నరేంద్ర రావను శాసనం, మంతరాజ-భుక్తి ("మంతరాజ ప్రావిన్సు") అని పిలువబడే ఒక ప్రాంతాన్ని ప్రస్తావించింది. అందువలన కె. డి. బాజుపాయి వంటి కొందరు చరిత్రకారులు దక్షిణా కోసల ప్రాంతాన్ని పాలించిన రాజు మంతరాజా అని సిద్ధాంతీకరించారు.^[37] చరిత్రకారుడు ఎ. ఎం. శాస్త్రి ఈ సిద్ధాంతాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ అలసబాదు పిల్లరు శాసనంలో కోసల పాలకుడు (అంటే దక్షిణ కోసల)గా ప్రత్యేకంగా ప్రస్తావించబడ్డాడని వాదించాడు.^[38]7 వ శతాబ్దపు రాజు రెండవ పులకేషి ఐహోల్ శాసనంలో పేర్కొన్న కౌరాలా (లేదా కునాలా) కురాలా సమానమని లోరెంజి ఫ్రాంజు కీల్హోర్ను ఊహించాడు. ప్రస్తుత ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని కొల్లేరు సరస్సు పరిసరప్రాంతంగా గుర్తించారు. అలహాబాదు స్థంభం శాసనంలో విడిగా ప్రస్తావించబడిన ఈ ప్రాంతం హస్తివర్మను వేంగి రాజ్యంలో ఒక భాగమని ఎత్తి చూపిస్తూ హెచ్. సి. రాయచౌదరి ఈ గుర్తింపును వ్యతిరేకించాడు.^[37] ఇతర చరిత్రకారులు కురలా ఒరిస్సాలోని భంజనగరు (మాజీ రస్సెల్కొండ) సమీపంలో ఉన్న కోలాడా అని ప్రతపాదించారు;^[39] 11 వ శతాబ్దపు రాజు రాజేంద్ర చోళ మహేంద్రగిరి శాసనంలో పేర్కొన్న కులులా ప్రస్తుత తెలంగాణలోని చేరుల ప్రాంతంగా గుర్తించబడింది.^[37]
మహేంద్రగిరి (పిష్టపురా): పిష్టాపుర ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని ఆధునిక పిఠాపురం. గిరి అనే పదం సంస్కృతంలో కొండ గురించి ప్రస్తావించింది. అందువలన "మహేంద్రగిరి" ఒక వ్యక్తి పేరుగా ఉండకపోవచ్చని జెఎఫ్ ఫ్లీటు ఊహించారు: ఈ పద్యం (మహేంద్రగిరి-కౌత్తూరక-స్వామిదత్తా) "మహేంద్ర" అంటే రాజును సూచించాలని, ప్రంతాన్ని " కొండ మీద కౌత్తురక " పాలకుడిని స్వామిదత్తా అంటారని ఆయన పేర్కొన్నారు. అయినప్పటికీ ఫ్లీటు అనువాదం పొరపాటు: ఈ పద్యం పిష్టపుర మహేంద్రగిరిని, కొట్టురక స్వామిదత్తను ఇద్దరు విభిన్న వ్యక్తులుగా స్పష్టంగా పేర్కొంది.

^[40] జి. రామదాసు ఈ పద్యానికి స్వామిదత్త పిష్టపుర పాలకుడు, "మహేంద్రగిరి దగ్గర కౌట్టురా" అని అర్ధం చేసుకోగా, భావు డాజీ దీనిని "పిష్టాపుర, మహేంద్రగిరి, కౌట్టురా స్వామిదత్త" అని అనువదించారు. అయితే ఈ అనువాదాలు కూడా తప్పు.^[41] రాజు పేరు గురించి అయోమయం చెల్లదు: అనేక చారిత్రక రికార్డులలో గిరి లేదా దాని పర్యాయపదమైన అద్రి అనే పదంతో ముగిసే పేర్లు ఉన్నాయి.^[40]^[42]

కౌట్టుర స్వమిదత్త: కళింగ ప్రాంతం మీదుగా దండయాత్ర సముద్రగుప్తుడి మార్గాన్ని ప్రతిఘటించిన ముఖ్యులలో బహుశా స్వామిదత్త ఒకరు.^[43] ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని శ్రీకాకుళం జిల్లాలో (ఒరిస్సాలోని పారలఖేముండి సమీపంలో) ఆధునిక కౌట్టుర (లేదా కోతురు) కొట్టుర గుర్తించబడింది.^[44] ప్రత్యామ్నాయ ప్రతిపాదనలు దీనిని ప్రస్తుత ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని ఇతర పేర్లతో గుర్తించాయి.^[36]
ఎరందపల్లకు చెందిన దమన: ఎరందపల్ల ప్రతిపాదిత గుర్తింపులలో శ్రీకాకుళానికి సమీపంలో ఉన్న ఎర్రందపాలి, ముఖాలింగం సమీపంలోని పట్టణం, విశాఖపట్నం జిల్లాలోని యెండిపల్లి, పశ్చిమ గోదావరి జిల్లాలోని ఎండిపల్లి ఉన్నాయి.^[45]
కంచికి చెందిన విష్ణుగోపా: విష్ణుగోపను కాంచీపురం పల్లవ పాలకుడిగా గుర్తించారు: సముద్రగుప్త తన మేనల్లుడు మూడవ స్కందవర్మకి ప్రతినిధిగా వ్యవహరించినప్పుడు బహుశా దాడి జరిగింది.^[46]
నీలరాజు (అవముక్త): అవముక్త గుర్తింపు అనిశ్చితం.^[47] గౌతమి నది (అంటే గోదావరి) ఒడ్డున ఉన్న "అవిముక్త-క్షేత్రం" అనే ప్రాంతాన్ని బ్రహ్మపురాణం ప్రస్తావించింది. దీనిని సముద్రగుప్తుడి శాసనం అవముక్తగా గుర్తించవచ్చు.^[48] కొన్ని చారిత్రక గ్రంథాలు వారణాసి చుట్టుపక్కల ప్రాంతానికి అవముక్త-క్షేత్ర అనే పేరును ఉపయోగిస్తాయి,^[46] కానీ వారణాసి దక్షిణాపథంలో లేదు అందువలన ఇది శాసనంలో పేర్కొన్న అవముక్త కాదు.

^[47]

హస్తివర్మను (వేంగి): హస్తివర్మను ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని వేంగి (ఆధునిక పెడవేగి) శాలంకయణ రాజు.^[49]
ఉగ్రసేన (పాలక్క): అనేక పల్లవ శాసనాలలో పాలక్కడ అని పిలువబడే ప్రదేశాన్ని జె. డుబ్రూయిలు గుర్తించారు; ఈ ప్రదేశం బహుశా పల్లవ వైస్రాయల్టీ ప్రధాన కార్యాలయం. ఉదాహరణకు యువ-మహారాజా (రాజకుమారుడు) విష్ణుగోపా-వర్మను ఉరువపల్లి శాసనం పాలక్కడ నుండి జారీ చేయబడింది.^[50]; జి. రామదాస దీనిని నెల్లూరు జిల్లాలోని ఉదయగిరి, వెంకటగిరి మధ్య ఉన్న పక్కైగా గుర్తించారు. 10 వ శతాబ్దపు చోళరాజ శాసనాలలో పాకా-నాడు, పంక-నాడు లేదా పకాయి-నాడు అని పిలువబడే ప్రదేశానికి సమానమని సిద్ధాంతీకరించారు. మొదటి రాజరాజా.^[50]
కుబేర (దేవరాష్ట్ర): ఒక సిద్ధాంతం దేవరాష్ట్ర ప్రస్తుత ఉత్తర ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని చారిత్రక కళింగ ప్రాంతంలో ఉంది తెలియజేస్తుంది. ఈ ప్రాంతంలోని పిష్టపుర నుండి జారీ చేయబడిన వశిష్ట రాజు అనంతవర్మను శ్రుంగవరపుకోట శాసనం తన తాత గుణవర్మనును దేవ-రాష్ట్రాధిపతి ("దేవ -రాష్ట్ర ప్రభువు") గా అభివర్ణిస్తుంది. 10 వ శతాబ్దపు వెంగీ చాళుక్య రాజు మొదటి భీమా కాసింకోట శాసనం కళింగలోని దేవరాష్ట్ర అనే విశాయ (జిల్లా) గురించి ప్రస్తావించింది. దీని ఆధారంగా జె. డుబ్రూయిలు దేవరాష్ట్రను ప్రస్తుత ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని యలమంచిలి తాలూకాలో ఒక ప్రదేశంగా గుర్తించారు.^[50] సముద్రగుప్తుని కాలంలో కళింగ ప్రాంతం అనేక చిన్న రాజ్యాల మధ్య విభజించబడినట్లు కనిపిస్తోంది, వీటిలో కొట్టురా, పిష్టపుర, దేవరాష్ట్ర ఉన్నాయి.^[51]
ధనంజయ (కుస్థలపుర): బి. వి. కృష్ణారావు దృష్టిలో సముద్రగుప్త శాసనం ధనంజయ మాదిరిగానే ఉండవచ్చు. వీరి నుండి ధాన్యకటక (ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని ఆధునిక ధరణికోట) అధిపతులు సంతతికి చెందినవారు. ప్రస్తుత తెలంగాణలోని అలెరు నది ఒడ్డున ఉన్న ఆధునిక కోలనుపాక (లేదా కొల్లిపాక) గా ఆయన కుస్తాలపురాను గుర్తించాడు.^[30] మరొక సిద్ధాంతం కుస్థలపురాన్ని దక్షిణ కోసల సమీపంలో కుశస్థలి నది పరిసరంలోని ఒక మార్గంగా గుర్తిస్తుంది.^[48]

ఉత్తరప్రాంత విజయాలు

అలహాబాదు స్తంభం శాసనం "అబితన చింతామణి"లో సముద్రగుప్తుడు బలవంతంగా పతనం చేసిన ఆర్యావర్తంలోని రాజుల జాబితాలోని 9 మంది రాజుల వివరాలు ఈ క్రింది విధంగా ఉన్నాయి:^[34]

సత్యనాథరు.
సథొగనాథరు.
ఆదినాథరు.
ఆనాధినాథరు.
వెగుళినాథరు.
మధంగనాథరు.
మచ్చీంద్రనాథరు.
గదేంద్రనాథరు (గజేంద్రనాథరు)
కొరక్కనాథరు.

ఈ రాజులు పరిపాలించిన భూభాగాలను ప్రస్తావించబడలేదు. ఇది వారి రాజ్యాలు గుప్తసామ్రాజ్యంతో విలీనం చేయబడడాన్ని సూచిస్తుంది. ^[52] ఈ శిలాశాసనం సముద్రాగుప్తుడు మరికొందరు రాజులను ఓడించినట్లు పేర్కొంది. కాని వారి పేర్లను ప్రస్తావించలేదు. బహుశా కవి వారిని అప్రధానంగా చూశాడు.^[34]

రుద్రదేవ: రుద్రదేవుడు రుద్ర అనే రాజుగా ఉండవచ్చు. నాణెం కౌశాంబి రుద్రదేవుడి వద్ద కనుగొనబడింది.^[53] మరొక సిద్ధాంతం రుద్రదేవుడిని ఉజ్జయిని పాశ్చాత్య క్షత్రపా (షాకా) రాజు రెండవ రుద్రదామను లేదా మూడవ రుద్రసేనగా గుర్తించబడ్డాడు.^[54]; కెఎన్ దీక్షిత్తు, కెపి జయస్వాలు వంటి కొంతమంది పూర్వపు చరిత్రకారులు రుద్రాదేవుడిని వకతక రాజు మొదటి రుద్రసేనగా గుర్తించారు. అయినప్పటికీ ఈ గుర్తింపు సరికాదనిపిస్తుంది. ఎందుకంటే సముద్రగుప్తుడి శాసనం రుద్రదేవను ఉత్తర ప్రాంతానికి (ఆర్యవర్త) రాజుగా పేర్కొంది. వకతకులు దక్షిణ ప్రాంతంలో (దక్షిణాపథం) పాలించారు. ఈ గుర్తింపుకు మద్దతుగా ఉదహరించబడిన వాదన ఏమిటంటే రుద్రసేన సామ్రాటు ("చక్రవర్తి")కి బదులుగా మహారాజా ("గొప్ప రాజు") అనే బిరుదును కలిగి ఉన్నాడు. ఇది సముద్రగుప్తునికి తన అధీన స్థితిని సూచిస్తుంది. ఏదేమైనా బహుళ సార్వభౌమ వకతక రాజులు మహారాజా అనే బిరుదును కలిగి ఉన్నారు: మొదటి ప్రవరాసేన మాత్రమే వాజపేయ యాగం చేసిన తరువాత సామ్రాటు అనే బిరుదును పొందాడు. రుద్రసేన వారసుడు రెండవ పృథ్వీషేన శాసనం వకతక రాజ్యం వంద సంవత్సరాలుగా అభివృద్ధి చెందుతోందని పేర్కొంది. రుద్రసేన పాలనలో వకతక పాలన నిరంతరాయంగా ఉందని సూచిస్తుంది.

^[54]

మతిల: మాటిలా గుర్తింపు ఖచ్చితంగా లేదు.^[55]^[53]అంతకుముందు మాటిలాను మాటిలాగా గుర్తించారు. బులాండ్షాహరు వద్ద ఆయనకు చెందిన టెర్రకోట ముద్ర కనుగొనబడింది.^[54] అయినప్పటికీ ఈ మాటిలా ఒక పాలకుడు అని ఎటువంటి ఆధారాలు లేవు. ఎపిగ్రాఫిస్టు జగన్నాథు అగర్వాలు 6 వ శతాబ్దానికి పాలియోగ్రాఫికు ప్రాతిపదికన ఈ ముద్రను గుర్తించారు.^[56]

నాగదత్తుడు: నాగదత్త మరే ఇతర శాసనాలు, నాణేల ఆధారంగా తెలియబడలేదు. కాని అతని పేరు ఆయన నాగ శాఖ పాలకుడిగా ఉండవచ్చని సూచన చేయబడింది.^[55] డి. సి. సిర్కారు ఆయన గుప్తరాజప్రతినిధి కుటుంబానికి పూర్వీకుడు అని సిద్ధాంతీకరించాడు. ఆయన పేర్లు -చివరిలో దత్తా చేర్చబడింది. తేజ రామ శర్మ ఆయన నాగ పాలకుడు అయి ఉండవచ్చునని ఊహించాడు. గుప్తుల ఆధిపత్యం కుటుంబం అంగీకరించిన తరువాత ఆయన వారసులను బెంగాలులోని గుప్తుల రాజప్రతినిధిగా పంపారు.

^[57]

చంద్రవర్మను: సముద్రగుప్త శాసనం చంద్రవర్మను ప్రస్తుత పశ్చిమ బెంగాలు లోని పుష్కరనా (ఆధునిక పఖన్న) పాలకుడు చంద్రవర్మనుగా గుర్తించబడ్డాడు.^[55] పి. ఎల్. గుప్తా, కొంతమంది మునుపటి చరిత్రకారులు. ఈ పాలకుడిని మరొక చంద్రవర్మనుగా గుర్తించారు. ఆయన ప్రస్తుత మధ్యప్రదేశ్ లోని మాండ్సౌరు వద్ద కనుగొన్న శాసనంలో ప్రస్తావించబడ్డాడు. ^[58]^[53] తేజ రామశర్మ ఈ గుర్తింపును వివాదం చేస్తూ, అలహబాదు స్థంభం శాసనం సూచించిన విధంగా సముద్రగుప్తుడు ఆర్యవర్త రాజులందరినీ "నిర్మూలించాడు". తరువాత వారి భూభాగాలను స్వాధీనం చేసుకున్నాడు; అయినప్పటికీ మాండ్‌సౌరుకు చెందిన చంద్రవర్మను సోదరుడు నరవర్మను - సా.శ. 404 లో భూస్వామ్యవాదిగా పాలించినట్లు తెలుస్తుంది.^[57]

గణపతినాగ: గణపతి-నాగను నాగ రాజుగా గుర్తించారు. పద్మావతి, విదిషా, మధుర వద్ద గణపతి పురాణాన్ని కలిగి ఉన్న అనేక నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి. ఈ నాణేలు "నాగ" అనే ప్రత్యయాన్ని భరించనప్పటికీ అవి ఇతర నాగ రాజులైన స్కంద-నాగ, బృహస్పతి-నాగ, దేవ-నాగ జారీ చేసిన వాటికి సమానంగా ఉంటాయి. మధుర వద్ద వందలాది గణపతి నాణేలు కనుగొనబడినందున ఆయన మధుర ప్రధాన కార్యాలయం కలిగిన నాగ శాఖ పాలకుడు అని తెలుస్తుంది.^[55]
నాగసేన: 7 వ శతాబ్దపు వచనం హర్షచరిత నాగ రాజు నాగసేనను సూచిస్తుంది. ఆయన "పద్మావతిలో తన విధిని కలుసుకున్నాడు. ఎందుకంటే అతని రహస్య ప్రణాళికను సారికా పక్షి వెల్లడించింది". ఇది ఒక చారిత్రక వ్యక్తిని వివరిస్తుందని ఊహిస్తే నాగసేన ప్రస్తుత మధ్యప్రదేశ్‌లోని పద్మావతి ప్రధాన కార్యాలయం కలిగిన నాగ శాఖ పాలకుడు అని తెలుస్తుంది.^[55]

అచ్యుత-నందనుడు: అచ్యుత-నందినుడు అచ్యుతుడు మాదిరిగానే ఉన్నట్లు అనిపిస్తుంది. ఆయన పూర్వపు శాసనంలో పేర్కొన్నాడు; గణిత ప్రయోజనాల కొరకు అతని పేరు మునుపటి శ్లోకాలలో కుదించబడి ఉండవచ్చు.^[53] ప్రత్యామ్నాయ సిద్ధాంతం అచ్యుతుడు, నందనుడు ఇద్దరు విభిన్న రాజులుగా గుర్తిస్తుంది.^[59]; ప్రస్తుత ఉత్తర ప్రదేశ్‌లో అచ్యుత పాలకుడు అచ్యుతుడుగా భావించారు. ఇక్కడ ఆయనకు చెందిన నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి.

^[25] ఈ నాణేలు "అచ్యు" అనే పురాణనామాన్ని కలిగి ఉన్నాయి. ఇవి నాగ పాలకులు జారీ చేసిన నాణేల మాదిరిగానే ఉంటాయి. సముగ్రాగుప్తుడి చేతిలో ఓడిపోయిన అచ్యుతా-నందిననుడు అహిచత్రను ప్రధాన కార్యాలయం చేసుకుని నాగ శాఖా పాలకుడు అని సూచించబడింది.^[55]

బలవర్మనుడు: వి. వి. మిరాషి బాలా-వర్మను (లేదా బాలవర్మ) ను కొసాంబి మాఘ రాజవంశ పాలకుడిగా గుర్తించారు.^[60] యు.ఎన్. రాయ్ బాలా-వర్మను మౌఖారీ రాజుల పూర్వీకుడని సూచించాడు. ఆయన ముందు గుప్తుల సామంతుడుగా పాలించాడు. ఆరాజుల పేర్ల చివరిలో వర్మ చేర్చబడింది.^[61] మరొక సిద్ధాంతం ఆయనను ఎరాను షాకా పాలకుడు శ్రీధర-వర్మను వారసుడిగా గుర్తిస్తుంది. ఎమును వద్ద కనుగొన్న శాసనం సూచించినట్లు సముద్రగుప్తుడు ఎరాను రాజవంశాన్ని పడగొట్టి ఉండవచ్చు.^[60]; కె. ఎన్. దీక్షితు బలవర్మనును కామరూప వర్మను రాజవంశం పాలకుడు బాలవర్మనుగా గుర్తించాడు; అయినప్పటికీ బాలవర్మను సముద్రాగుప్తుడి సమకాలీనుడు కాదు.^[62] [62] అంతేకాక, కామరూప ఒక ప్రత్యేకమైన సరిహద్దుగా పేర్కొనబడింది.^[61]

ఆటవీప్రాంతంలో విజయాలు

సముద్రగుప్త అటవీ ప్రాంతంలోని అన్ని రాజులను (అటవిక) ఆటవీప్రాంతానికి పరిమితం చేసాడు.^[63] ఈ అటవీ ప్రాంతం మధ్య భారతదేశంలోనే ఉండవచ్చు: ఈ ప్రాంతంలో పాలించిన పరివ్రాజక రాజవంశం శాసనాలు వారి పూర్వీకుల రాజ్యం 18 అటవీ రాజ్యాలలోనే ఉందని పేర్కొంది.^[60]

సరిహద్దు రాజ్యాలు, తెగలు

అలహాబాదు స్తంభం శాసనం అనేక సరిహద్దు రాజ్యాల రాజులు, గిరిజన సామ్రాజ్యాల పాలకులు సముద్రాగుప్తుడికి కప్పం అర్పించారని, ఆయన ఆదేశాలను పాటించారని, ఆయన ముందు నమస్కారించారని పేర్కొన్నారు.^[63]^[66] శాసనం ఐదు రాజ్యాలను సరిహద్దు భూభాగాలుగా స్పష్టంగా వివరిస్తుంది: గిరిజనులచే నియంత్రించబడే ప్రాంతాలు బహుశా సముద్రగుప్తుని రాజ్యసరిహద్దులో ఉన్నాయి.^[52]

గుప్తచక్రవర్తితో ఈ సరిహద్దు పాలకుల సంబంధానికి "భూస్వామ్య సంబంధించిన కొన్ని అంశాలు" ఉన్నాయని చరిత్రకారుడు ఉపీందరు సింగు సిద్ధాంతీకరించారు.^[66]చరిత్రకారుడు ఆర్. సి. మజుందారు అభిప్రాయం ఆధారంగా ఆర్యవర్తం, దక్షిణాపథంలో సముద్రగుప్తుడు సాధించిన విజయాలు ఆయన ఖ్యాతిని ఎంతవరకు పెంచాయో, సరిహద్దు పాలకులు, తెగలు ఆయనను ఎదుర్కొనకుండా ఆయనకు సామంతులై కప్పం సమర్పించారు.^[67]

సరిహద్దు రాజ్యాలు: ^[66]

ప్రస్తుత బెంగాలులో ఉన్న సమతతా.^[68]
ప్రస్తుత అస్సాంలో ఉన్న దావాకా. ^[68]
కామరూప, ప్రస్తుత అస్సాంలో ఉంది. ^[68]
నేపాలా ప్రస్తుత నేపాలులో ఉంది. ^[68] ఒక సిద్ధాంతం అభిప్రాయం ఆధారంగా ఇక్కడ నేపాలా లిచ్చావి రాజ్యాన్ని సూచిస్తుంది. దీని పాలకులు సముద్రగుప్తుడి మాతృ బంధువులు కావచ్చు.^[69]
కార్త్రిపుర, బహుశా ప్రస్తుత ఉత్తరాఖండులో ఉంది: బెంగాలు నుండి అస్సాం నుండి నేపాలు వరకు వెళ్లే భౌగోళిక క్రమంలో సరిహద్దు రాజ్యాలలో ఈ శాసనం కనిపిస్తుంది; ఈ క్రమంలో ఉత్తరాఖండు తరువాతి స్థానంలో ఉంటుంది.^[68] ఇప్పుడు వాడుకలో లేని సిద్ధాంతం ప్రస్తుత పంజాబులో కర్తార్పురాను కర్తర్పూరుగా గుర్తించబడింది. కాని కర్తార్పూరు 16 వ శతాబ్దంలో గురు అర్జను చేత స్థాపించబడింది.^[68]

గిరిజన ఒలిగార్కీలు: ^[66]

మాలావాలు: సముద్రగుప్తుడి కాలంలో వారు ప్రధాన కార్యాలయం కర్కోట-నగరా (రాజస్థాను లోని ప్రస్తుత నగరుకోట) వద్ద ఉండవచ్చు. ఇక్కడ వారి వేలాది నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి.^[70]
అర్జునాయనాలు: వారి నాణేలు మధుర ప్రాంతంలో కనుగొనబడ్డాయి. ^[71] నామిస్మాటిస్టు జాన్ అలను అభిప్రాయం ఆధారంగా అర్జునాయనాలు ప్రస్తుత ఢిల్లీ, జైపూరు, ఆగ్రాలను కలిపే త్రిభుజంలో నివసించారు.

^[70]

యౌదేయులు: కుషాన్ల తరువాత వారు సట్లెజు, యమునా నదుల మధ్య ఉన్న ప్రాంతాన్ని పరిపాలించారు. వారు సముద్రాగుప్తుడి సామతరాజులుగా మారారు. ^[72]
మద్రాకాలు: వీరు సాధారణంగా రవి, చీనాబు నదుల మధ్య ప్రాంతాలను పాలించారు.^[72]
అభిరాలు: సముగ్రాగుప్తుడి కాలంలో వారు పశ్చిమ భారతదేశంలో పాలించినట్లు ఎపిగ్రాఫికు, సాహిత్య ఆధారాలు సూచిస్తున్నాయి. ^[73]
సనకానికాలు: ప్రస్తుత మధ్యప్రదేశులోని ఉదయగిరి చుట్టుపక్కల ప్రాంతాన్ని వారు పాలించినట్లు తెలుస్తోంది. వీరిని ఉదయగిరి వద్ద ఉన్న ఒక శాసనం ఒక సనకానికా అధిపతిని రెండవ చంద్రగుప్తా భూస్వామ్యవాదిగా సూచిస్తుంది: ఈ అధిపతి, ఆయన ఇద్దరు పూర్వీకులను "మహారాజులు"గా అభివర్ణించారు. సముద్రాగుప్తుడు వారి భూభాగాన్ని జయించిన తరువాత సనకానికా ముఖ్యులను తన ప్రతినిధులుగా పరిపాలించడానికి అనుమతించాడని సూచిస్తుంది. ^[74]
కాకాలు: పురాతన శాసనాలలో కాకనాడగా పేర్కొనబడిన వీరు సాంచి కొండ చుట్టూ ఉన్న ప్రాంతానికి పాలకులుగా ఉండవచ్చు. ^[74]
ప్రార్జునులు అర్థశాస్త్రంలో పేర్కొన్న ప్రార్జునకులుగా గుర్తించబడవచ్చు. కాని వారు పాలించిన స్థానం అనిశ్చితంగా ఉంది. వివిధ సిద్ధాంతాల మధ్య భారతదేశంలో ఉన్నాయి, వీటిలో నేటి నర్సింగ్పూరు లేదా మధ్యప్రదేశులోని నర్సింగఘఢు ఉన్నాయి.

^[75]^[76]

ఖరాపారికాలు: దామోహు జిల్లాలోని బాటియగరు (లేదా బట్టిసుగరు) వద్ద 14 వ శతాబ్దపు రాతి శాసనంలో పేర్కొన్న "ఖరపారాలు" (అక్షరాలా "దొంగ" లేదా "రోగు" ^[77]) వలె ఉండవచ్చు. ఈ ఖరపారాలను ఈ ప్రాంతపు స్వదేశీ తెగ లేదా ఫ్రీబూటర్లుగా గుర్తించారు. ^[75]
ఖరపారాలు ఒక విదేశీ తెగ (బహుశా మంగోలు) అని కొన్ని తరువాతి వర్గాలు సూచిస్తున్నాయి. దింగలు-భాషా గ్రంథాలు "ఖరపారా" అనే పదాన్ని "ముస్లిం"కు పర్యాయపదంగా ఉపయోగిస్తాయి. అయితే అలాంటి గుర్తింపు సముద్రాగుప్తుడి కాలానికి వర్తించదు. ^[75]
"ఖారా", "గార్దాభా" అనే పదాలు సంస్కృతంలో "గాడిద" అని అర్ధం కావడంతో ఖరపికలు పురాణాలలో పేర్కొన్న గార్దాభీల మాదిరిగానే ఉన్నారని కూడా కొన్ని ఊహాగానాలు ఉన్నాయి. అయినప్పటికీ చారిత్రక మూలాల నుండి గార్దాభిలాలు గురించి చాలా తక్కువగా తెలుసు.

^[78]

ఇతర పాలకులతో సంబంధాలు

అనేక మంది రాజులు ఆయనను వ్యక్తిగతంగా హాజరుపర్చడం ద్వారా ఆయనను సంతోషపెట్టడానికి ప్రయత్నించారు; ఆయనకు వారు తమ కుమార్తెలను వివాహం చేసుకోవడం (లేదా, మరొక వ్యాఖ్యానం అభిప్రాయం ఆధారంగా ఆయనకు కన్యలను బహుమతిగా ఇవ్వడం ^[79]) ; వారి స్వంత భూభాగాలను నిర్వహించడానికి గుప్తుల గరుడ-ముద్రను ఉపయోగించాలని కోరారు.^[80] ఈ రాజులలో "దైవపుత్ర-షాహి-షాహనుషాహి, షాకా-మురుందాలు, సింహాళీయుల వంటి ద్వీప దేశాల పాలకులు" ఉన్నారు.^[66]^[81]

దైవపుత్ర- షాహి- షహానుషాహి

అలహాబాదు స్తంభం బ్రాహ్మీలిపిలో వ్రాయబడిన " దేవపుత్ర షాహి షహాను షాహి " (లైను 23) ^[82]

దైవపుత్ర, షాహి, షాహనుషాహి మూడు వేర్వేరు రాజ్యాలు అని న్యూమిస్మాటిస్టు జాను అలను సిద్ధాంతీకరించారు; ప్రత్యామ్నాయంగా షాహి-షాహనుషాహి ఒకే రాజ్యం. చరిత్రకారుడు డి.ఆర్.భండార్కరు దైవపుత్ర ("దేవపుత్ర వంశస్థుడు") ఒక ప్రత్యేకమైన పేరు కాదని, దైవపుత్ర-షాహి-షాహనుషాహిని ఒకే పాలకుడిగా గుర్తించాడు. బహుశా మొదటి కిదారా కొత్త రాజ్యాన్ని గాంధారా (ప్రస్తుత ఆఫ్ఘనిస్తాను) స్థాపించారు ).^[83]

చరిత్రకారుడు తేజ రామశర్మ అభిప్రాయం ఆధారంగా దైవపుత్ర ఒక కుషాను రాజును సూచిస్తుంది (దేవపుత్ర ఒక కుషాను బిరుదు); షాహి కుషాన్ల ఉప శాఖను సూచిస్తుంది; షాహనుషాహి ససానియన్లను సూచిస్తుంది. ఈ రాజులు ప్రస్తుత పంజాబు, ఆఫ్ఘనిస్తాను ప్రాంతాలను నియంత్రించారు.^[84]

మొదట్లో సాసానియను రాజు రెండవ షాపూరు సామంతుడుగా పరిపాలించిన కిదారా, తన సాసానియను అధిపతిని పడగొట్టడానికి సముద్రగుప్తుడితో ఒక కూటమిని ఏర్పరచుకున్నారని చరిత్రకారుడు అశ్విని అగ్ర్వాలు సిద్ధాంతీకరించారు. రఘువంశలో గుప్తుల రాజసభలో కవి కాళిదాస తన కథానాయకుడు రఘు పరాసికులను (పర్షియన్లు) ఓడించాడని పేర్కొన్నాడు: ఈ వివరణ సాసానియన్ల మీద గుప్తుల విజయం నుండి ప్రేరణ పొందిందని అగ్ర్వాలు ఊహించాడు.^[83]

అబ్రహం ఎరాలీ, ఇతరుల అభిప్రాయం ఆధారంగా దేవపుత్ర షాహి షాహను షాహి అనే వ్యక్తీకరణ కుషాను రాజకుమారులను సూచిస్తుంది. ఇది కుషాను పాలకుల బిరుదులైన దేవపుత్ర, షావో, షానోనషావోల వైకల్యపద రూపం: "దేవుని కుమారుడు, రాజు, రాజుల రాజు".^[82]^[85]^[86] అలహాబాదు శాసనం నాటికి కుషాన్లు అప్పటికి పంజాబులో పరిపాలించారు. కానీ ఇది గుప్తచక్రవర్తి ఆధ్వర్యంలో ఉందని సూచిస్తుంది.^[87]

షకా-మురుదాలు

కొంతమంది చరిత్రకారులు "షాకా-మురుందాసు" అనే పదం ఒకే అస్తిత్వాన్ని సూచిస్తుందని నమ్ముతారు. ఉదాహరణకు స్టెను కోనోవు వంటి చరిత్రకారులు "మురుండా" అనేది "ప్రభువు" అని అర్ధం షాకా శీర్షిక అని పేర్కొన్నారు; కుషాన్లు ఇలాంటి శీర్షికలను కూడా ఉపయోగించారు (ఉదాహరణకు, కనిష్కకు అతని జెడా శాసనంలో "మురోడా" అని పేరు పెట్టారు).^[89]

కె. పి. జయస్వాలు వంటి ఇతర చరిత్రకారులు షకాలు, మురుందాలు రెండు వేర్వేరు సమూహాల ప్రజలు అని విశ్వసిస్తున్నారు. ^[89] ఈ సిద్ధాంతం ఆధారంగా ఇక్కడ షకాలు ఉజ్జయిని పశ్చిమ క్షత్రప పాలకులను సూచిస్తారు.

^[84] పురాణాలు 13 మురుండా రాజుల పాలన గురించి ప్రస్తావించాయని హేమచంద్ర అభిధన-చింతామణి మురుండను లంపక (ప్రస్తుత ఆఫ్ఘనిస్తానులో) ప్రజలుగా అభివర్ణించారు. ఏదేమైనా ఈ మూలాలు తరువాత కాలానికి చెందినవని అగ్ర్వాలు అభిప్రాయపడ్డాడు. షాకాల ఒక శాఖను "మురుండాలు" అని పిలిచే అవకాశం ఉంది.^[89]సముద్రగుప్త శాసనంలో పేర్కొన్న షకాల కచ్చితమైన స్థానం కచ్చితంగా తెలియదు. వి. ఎ. స్మితు పశ్చిమ మాల్వా, సౌరాష్ట్ర ప్రాంతాలను నియంత్రించిన పశ్చిమ క్షత్రపాలుగా వారిని గుర్తించారు. డి. ఆర్. భండార్కరు ప్రత్యామ్నాయంగా షాకా-మురుండా పాలకుడైన శ్రీధర-వర్మను షాకా పాలకుడుగా గుర్తించారు. దీని శాసనాలు సాంచి (కనకెర్హా శాసనం), ఎరాన్ వద్ద కనుగొనబడ్డాయి.^[88] ఇది తన ఎరాన్ శాసనం ధ్రువీకరించినట్లుగా సముద్రగుప్తుడి ప్రత్యక్ష నియంత్రణలోకి వచ్చింది. ^[89]^[88]

సింహళ, ఇతర ద్వీపాలు: సింహళ రాజు (ప్రస్తుత శ్రీలంక) తన రాజ్యం నుండి వచ్చిన యాత్రికుల సౌలభ్యం కోసం బోధ గయ వద్ద ఒక ఆశ్రమాన్ని నిర్మించటానికి ప్రయత్నించాడు. ఈ ప్రయోజనం కొరకు ఆయన గొప్ప బహుమతులు పంపాడు. సమురాగుప్తుడు ఆశ్రమాన్ని నిర్మించాలన్న ఆయన అభ్యర్థనను మంజూరు చేశాడు. కవితా అతిశయోక్తిని ఉపయోగించి సముద్రగుప్తుడు సభికుడు హరిషేన ఈ దౌత్య చర్యను విధేయతతో కూడిన చర్యగా అభివర్ణించారు.^[90] అదేవిధంగా ఈ ఆశ్రమాన్ని సందర్శించిన 7 వ శతాబ్దపు చైనా యాత్రికుడు జువాన్జాంగు, మేఘవర్ణ పంపిన గొప్ప బహుమతులను కప్పంగా భావించినట్లు తెలుస్తోంది: మేఘవర్ణ "భారతదేశ రాజుకు తన దేశంలోని అన్ని ఆభరణాలను కప్పంగా అర్పించాడు" అని ఆయన పేర్కొన్నాడు.^[91]

"ఇతర ద్వీపాలు" ఆగ్నేయాసియాలోని భారతీయ రాజ్యాలు కావచ్చు, కాని వారి పాలకులు సముద్రగుప్తునికి అధీనంలో ఉన్నారనడానికి ఎటువంటి ఆధారాలు లేవు.^[90] వారు బహుశా గుప్తసామ్రాజ్యానికి రాయబారులను పంపి, స్నేహపూర్వక సంబంధాలను కొనసాగించారు.^[91] తామ్రలిప్తి వంటి గుప్తసామ్రాజ్యం సముద్రతీర ఓడరేవులు సముద్ర మార్గాల ద్వారా ఈ రాజ్యాలకు అనుసంధానించబడి ఉండవచ్చు. గుప్తుల ప్రభావం కారణంగా ఈ రాజ్యాలలో సంస్కృతం విస్తృతంగా ఉపయోగించడం సంభవించి ఉండవచ్చు.^[92]

మూలాలు

↑ Smith V.A. Early History of India. 4th Ed. Oxford, 1924.
↑ R. K. Mookerji, The Gupta Empire, 4th edition. Motilal Banarsidass, 1959.
↑ R. C. Majumdar, Ancient India, 6th revised edition. Motilal Banarsidass, 1971.
↑ ^4.0 ^4.1 Tej Ram Sharma 1989, pp. 50–52.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 50.
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 R. C. Majumdar 1981, p. 35.
↑ R. C. Majumdar 1981, p. 36.
↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 51–52.
↑ R. C. Majumdar 1981, p. 11.
↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 103.
↑ ^11.0 ^11.1 R. C. Majumdar 1981, p. 18.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 104–105.
↑ ^13.0 ^13.1 ^13.2 Tej Ram Sharma 1989, p. 73.
↑ ^14.0 ^14.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 105.
↑ ^15.0 ^15.1 R. C. Majumdar 1981, p. 20.
↑ ^16.0 ^16.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 71.
↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 67–68.
↑ ^18.0 ^18.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 68.
↑ ^19.0 ^19.1 Ashvini Agrawal 1989, pp. 106–107.
↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 76–77.
↑ ^21.0 ^21.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 75.
↑ ^22.0 ^22.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 74.
↑ Tej Ram Sharma 1978, p. 53.
↑ R. C. Majumdar 1981, pp. 20–21.
↑ ^25.0 ^25.1 ^25.2 ^25.3 ^25.4 Ashvini Agrawal 1989, p. 106.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 76.
↑ ^27.0 ^27.1 R. C. Majumdar 1981, p. 21.
↑ Tej Ram Sharma 1978, p. 136.
↑ ^29.0 ^29.1 ^29.2 ^29.3 Ashvini Agrawal 1989, p. 107.
↑ ^30.0 ^30.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 112.
↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 80–81.
↑ ^32.0 ^32.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 78.
↑ ^33.0 ^33.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 113.
↑ ^34.0 ^34.1 ^34.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 114.
↑ R. C. Majumdar 1981, p. 38.
↑ ^36.0 ^36.1 R. C. Majumdar 1981, p. 39.
↑ ^37.0 ^37.1 ^37.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 108.
↑ Ajay Mitra Shastri 1995, p. 12–13.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 79.
↑ ^40.0 ^40.1 Ashvini Agrawal 1989, pp. 108–109.
↑ Tej Ram Sharma 1978, p. 316.
↑ Tej Ram Sharma 1978, pp. 316–317.
↑ Tej Ram Sharma 1978, p. 258.
↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 109.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 109–110.
↑ ^46.0 ^46.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 110.
↑ ^47.0 ^47.1 Tej Ram Sharma 1978, p. 253.
↑ ^48.0 ^48.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 80.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 110–111.
↑ ^50.0 ^50.1 ^50.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 111.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 111–112.
↑ ^52.0 ^52.1 R. C. Majumdar 1981, p. 22.
↑ ^53.0 ^53.1 ^53.2 ^53.3 Tej Ram Sharma 1989, p. 81.
↑ ^54.0 ^54.1 ^54.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 115.
↑ ^55.0 ^55.1 ^55.2 ^55.3 ^55.4 ^55.5 Ashvini Agrawal 1989, p. 116.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 115–116.
↑ ^57.0 ^57.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 82.
↑ Upinder Singh 2008, p. 477.
↑ R. C. Majumdar 1981, p. 42.
↑ ^60.0 ^60.1 ^60.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 117.
↑ ^61.0 ^61.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 83.
↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 116-117.
↑ ^63.0 ^63.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 84.
↑ "In the Punjab the stylistic progression of the gold series from Kushan to Kidarite is clear: imitation staters were issued first in the name of Samudragupta, then by Kirada, 'Peroz' and finally Kidara" in Errington, Elizabeth; Curtis, Vesta Sarkhosh (2007). From Persepolis to the Punjab: Exploring Ancient Iran, Afghanistan and Pakistan (in ఇంగ్లీష్). British Museum Press. p. 88. ISBN 9780714111650.
↑ Cribb, Joe. "The Kidarites, the numismatic evidence.pdf" (PDF). Coins, Art and Chronology II, edited by M. Alram et al. (in ఇంగ్లీష్): 101.
↑ ^66.0 ^66.1 ^66.2 ^66.3 ^66.4 Upinder Singh 2017, p. 343.
↑ R. C. Majumdar 1981, p. 25.
↑ ^68.0 ^68.1 ^68.2 ^68.3 ^68.4 ^68.5 Ashvini Agrawal 1989, p. 118.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 85.
↑ ^70.0 ^70.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 119.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 86.
↑ ^72.0 ^72.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 120.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 120–121.
↑ ^74.0 ^74.1 R. C. Majumdar 1981, p. 44.
↑ ^75.0 ^75.1 ^75.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 121.
↑ Tej Ram Sharma 1989, pp. 87–88.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 88.
↑ Ashvini Agrawal 1989, pp. 121–122.
↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 125.
↑ Shankar Goyal 2001, p. 168.
↑ Tej Ram Sharma 1989, p. 77-78.
↑ ^82.0 ^82.1 Eraly, Abraham (2011). The First Spring: The Golden Age of India (in ఇంగ్లీష్). Penguin Books India. p. 38. ISBN 9780670084784.
↑ ^83.0 ^83.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 122.
↑ ^84.0 ^84.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 89.
↑ This expression obviously refers to the last rulers of the Kushan Empire, in Dani, Ahmad Hasan; Litvinovskiĭ, Boris Abramovich (1999). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 (in ఇంగ్లీష్). Motilal Banarsidass Publ. pp. 165–166. ISBN 9788120815407.
↑ Cribb, Joe. TWO CURIOUS KIDARITE COIN TYPES FROM 5 TH CENTURY KASHMIR by Joe Cribb and Karan Singh (in ఇంగ్లీష్). p. 3.
↑ Dani, Ahmad Hasan; Litvinsky, B. A. (1996). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 (in ఇంగ్లీష్). UNESCO. pp. 165–166. ISBN 9789231032110.
↑ ^88.0 ^88.1 ^88.2 Mirashi, Vasudev Vishnu (1955). Corpus inscriptionum indicarum vol.4 pt.2 Inscriptions of the Kalachuri Chedi Era. Archaeological Society of India. pp. 605–611.
↑ ^89.0 ^89.1 ^89.2 ^89.3 Ashvini Agrawal 1989, p. 123.
↑ ^90.0 ^90.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 90.
↑ ^91.0 ^91.1 R. C. Majumdar 1981, p. 27.
↑ Ashvini Agrawal 1989, p. 124.

ఇవి కూడా చూడండి

బయటి లింకులు

Charan ismart minimum untadhi mari Noodles misbah

[1] Smith V.A. Early History of India. 4th Ed. Oxford, 1924.

[2] R. K. Mookerji, The Gupta Empire, 4th edition. Motilal Banarsidass, 1959.

[3] R. C. Majumdar, Ancient India, 6th revised edition. Motilal Banarsidass, 1971.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198950–52-4] 4.0 ^4.1 Tej Ram Sharma 1989, pp. 50–52.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198950-5] Tej Ram Sharma 1989, p. 50.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198135-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 R. C. Majumdar 1981, p. 35.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198136-7] R. C. Majumdar 1981, p. 36.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198951–52-8] Tej Ram Sharma 1989, pp. 51–52.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198111-9] R. C. Majumdar 1981, p. 11.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989103-10] Ashvini Agrawal 1989, p. 103.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198118-11] 11.0 ^11.1 R. C. Majumdar 1981, p. 18.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989104–105-12] Ashvini Agrawal 1989, pp. 104–105.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198973-13] 13.0 ^13.1 ^13.2 Tej Ram Sharma 1989, p. 73.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989105-14] 14.0 ^14.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 105.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198120-15] 15.0 ^15.1 R. C. Majumdar 1981, p. 20.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198971-16] 16.0 ^16.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 71.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198967–68-17] Tej Ram Sharma 1989, pp. 67–68.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198968-18] 18.0 ^18.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 68.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989106–107-19] 19.0 ^19.1 Ashvini Agrawal 1989, pp. 106–107.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198976–77-20] Tej Ram Sharma 1989, pp. 76–77.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198975-21] 21.0 ^21.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 75.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198974-22] 22.0 ^22.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 74.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma197853-23] Tej Ram Sharma 1978, p. 53.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198120–21-24] R. C. Majumdar 1981, pp. 20–21.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989106-25] 25.0 ^25.1 ^25.2 ^25.3 ^25.4 Ashvini Agrawal 1989, p. 106.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198976-26] Tej Ram Sharma 1989, p. 76.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198121-27] 27.0 ^27.1 R. C. Majumdar 1981, p. 21.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma1978136-28] Tej Ram Sharma 1978, p. 136.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989107-29] 29.0 ^29.1 ^29.2 ^29.3 Ashvini Agrawal 1989, p. 107.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989112-30] 30.0 ^30.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 112.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198980–81-31] Tej Ram Sharma 1989, pp. 80–81.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198978-32] 32.0 ^32.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 78.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989113-33] 33.0 ^33.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 113.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989114-34] 34.0 ^34.1 ^34.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 114.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198138-35] R. C. Majumdar 1981, p. 38.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198139-36] 36.0 ^36.1 R. C. Majumdar 1981, p. 39.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989108-37] 37.0 ^37.1 ^37.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 108.

[FOOTNOTEAjay_Mitra_Shastri199512–13-38] Ajay Mitra Shastri 1995, p. 12–13.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198979-39] Tej Ram Sharma 1989, p. 79.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989108–109-40] 40.0 ^40.1 Ashvini Agrawal 1989, pp. 108–109.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma1978316-41] Tej Ram Sharma 1978, p. 316.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma1978316–317-42] Tej Ram Sharma 1978, pp. 316–317.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma1978258-43] Tej Ram Sharma 1978, p. 258.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989109-44] Ashvini Agrawal 1989, p. 109.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989109–110-45] Ashvini Agrawal 1989, pp. 109–110.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989110-46] 46.0 ^46.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 110.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma1978253-47] 47.0 ^47.1 Tej Ram Sharma 1978, p. 253.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198980-48] 48.0 ^48.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 80.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989110–111-49] Ashvini Agrawal 1989, pp. 110–111.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989111-50] 50.0 ^50.1 ^50.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 111.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989111–112-51] Ashvini Agrawal 1989, pp. 111–112.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198122-52] 52.0 ^52.1 R. C. Majumdar 1981, p. 22.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198981-53] 53.0 ^53.1 ^53.2 ^53.3 Tej Ram Sharma 1989, p. 81.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989115-54] 54.0 ^54.1 ^54.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 115.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989116-55] 55.0 ^55.1 ^55.2 ^55.3 ^55.4 ^55.5 Ashvini Agrawal 1989, p. 116.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989115–116-56] Ashvini Agrawal 1989, pp. 115–116.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198982-57] 57.0 ^57.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 82.

[FOOTNOTEUpinder_Singh2008477-58] Upinder Singh 2008, p. 477.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198142-59] R. C. Majumdar 1981, p. 42.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989117-60] 60.0 ^60.1 ^60.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 117.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198983-61] 61.0 ^61.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 83.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989116-117-62] Ashvini Agrawal 1989, p. 116-117.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198984-63] 63.0 ^63.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 84.

[64] "In the Punjab the stylistic progression of the gold series from Kushan to Kidarite is clear: imitation staters were issued first in the name of Samudragupta, then by Kirada, 'Peroz' and finally Kidara" in Errington, Elizabeth; Curtis, Vesta Sarkhosh (2007). From Persepolis to the Punjab: Exploring Ancient Iran, Afghanistan and Pakistan (in ఇంగ్లీష్). British Museum Press. p. 88. ISBN 9780714111650.

[Cribb101-65] Cribb, Joe. "The Kidarites, the numismatic evidence.pdf" (PDF). Coins, Art and Chronology II, edited by M. Alram et al. (in ఇంగ్లీష్): 101.

[FOOTNOTEUpinder_Singh2017343-66] 66.0 ^66.1 ^66.2 ^66.3 ^66.4 Upinder Singh 2017, p. 343.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198125-67] R. C. Majumdar 1981, p. 25.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989118-68] 68.0 ^68.1 ^68.2 ^68.3 ^68.4 ^68.5 Ashvini Agrawal 1989, p. 118.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198985-69] Tej Ram Sharma 1989, p. 85.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989119-70] 70.0 ^70.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 119.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198986-71] Tej Ram Sharma 1989, p. 86.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989120-72] 72.0 ^72.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 120.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989120–121-73] Ashvini Agrawal 1989, pp. 120–121.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198144-74] 74.0 ^74.1 R. C. Majumdar 1981, p. 44.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989121-75] 75.0 ^75.1 ^75.2 Ashvini Agrawal 1989, p. 121.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198987–88-76] Tej Ram Sharma 1989, pp. 87–88.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198988-77] Tej Ram Sharma 1989, p. 88.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989121–122-78] Ashvini Agrawal 1989, pp. 121–122.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989125-79] Ashvini Agrawal 1989, p. 125.

[FOOTNOTEShankar_Goyal2001168-80] Shankar Goyal 2001, p. 168.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198977-78-81] Tej Ram Sharma 1989, p. 77-78.

[AE-82] 82.0 ^82.1 Eraly, Abraham (2011). The First Spring: The Golden Age of India (in ఇంగ్లీష్). Penguin Books India. p. 38. ISBN 9780670084784.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989122-83] 83.0 ^83.1 Ashvini Agrawal 1989, p. 122.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198989-84] 84.0 ^84.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 89.

[CC165-85] This expression obviously refers to the last rulers of the Kushan Empire, in Dani, Ahmad Hasan; Litvinovskiĭ, Boris Abramovich (1999). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 (in ఇంగ్లీష్). Motilal Banarsidass Publ. pp. 165–166. ISBN 9788120815407.

[86] Cribb, Joe. TWO CURIOUS KIDARITE COIN TYPES FROM 5 TH CENTURY KASHMIR by Joe Cribb and Karan Singh (in ఇంగ్లీష్). p. 3.

[HCCA166-87] Dani, Ahmad Hasan; Litvinsky, B. A. (1996). History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 (in ఇంగ్లీష్). UNESCO. pp. 165–166. ISBN 9789231032110.

[CII4-88] 88.0 ^88.1 ^88.2 Mirashi, Vasudev Vishnu (1955). Corpus inscriptionum indicarum vol.4 pt.2 Inscriptions of the Kalachuri Chedi Era. Archaeological Society of India. pp. 605–611.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989123-89] 89.0 ^89.1 ^89.2 ^89.3 Ashvini Agrawal 1989, p. 123.

[FOOTNOTETej_Ram_Sharma198990-90] 90.0 ^90.1 Tej Ram Sharma 1989, p. 90.

[FOOTNOTER._C._Majumdar198127-91] 91.0 ^91.1 R. C. Majumdar 1981, p. 27.

[FOOTNOTEAshvini_Agrawal1989124-92] Ashvini Agrawal 1989, p. 124.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

సముద్రగుప్తుడు
గుప్త సామ్రాట్టు
సముద్రగుప్తుని నాణెము - గరుడ స్తంభంతో (బ్రిటిష్ మ్యూజియం).
పరిపాలన	c. 350 – 375
మకుటాలు	పరాక్రమాంక
ఇంతకు ముందున్నవారు	1వ చంద్రగుప్తుడు
తరువాతి వారు	2వ చంద్రగుప్తుడు
రాణి	దత్తదేవి
వంశము	గుప్తవంశము