రాజ్యసంక్రమణ సిద్ధాంతం
రాజ్యసంక్రమణ సిద్ధాంతం (Doctrine of Lapse) 1848, 1858కు మధ్య ఈస్టిండియా కంపెనీకి గవర్నరు జనరల్ గా పనిచేసిన డల్హౌసీ రూపొందించి, అమలుపరచిన రాజ్య ఆక్రమణ సిద్ధాంతం. ఈ సిద్ధాంతం అనేది భారత ఉపఖండంలో ఈస్టిండియా కంపెనీ ద్వారా రాచరిక రాష్ట్రాల గురించి ప్రారంభించిన విలీన విధానం. ఇది 1858 సంవత్సరం వరకు వర్తించబడింది, కంపెనీ పాలన తరువాత బ్రిటిష్ రాజ్ క్రిందకు వచ్చింది.ఈ సిద్ధాంతం ప్రకారం, ఈస్టిండియా కంపెనీ ఆధిపత్యంలో క్రింద ఉన్న సామంత రాచరిక సంస్థానాలలో పాలకుడు అసమర్ధుడైనా లేదా పుత్రసంతానం లేకుండా మరణించినా, ఆ రాజ్యాలు అప్రమేయంగా ఈస్టిండియా కంపెనీ రాజ్యంలో కలిసిపోతాయి.[1] ఈ నియమం, తరతరాలుగా పుత్ర సంతానం లేని రాజులు వారసున్ని దత్తత తెచ్చుకోవటమనే సంప్రదాయాన్ని తిరగవేసింది. అంతేకాక, కాబోయే పాలకుడు సమర్ధుడా? కాడా? అన్న విషయాన్ని బ్రిటీషువారే నిర్ణయించేవారు. ఈ సిద్ధాంతం, దీని అమలు న్యాయబద్ధంకాదని చాలామంది భారతీయులు భావించారు.
చరిత్ర
[మార్చు]ఈ సిద్ధాంతం అమలులోకి వచ్చే సమయానికి, బ్రిటీషు ఈస్టిండియా కంపెనీకి భారత ఉపఖండంలో విస్తృతమైన భూభాగాలపై అధికారం చెలాయించేది. రాజ్యసంక్రమణ సిద్ధాంతం నిబంధనలను అనుసరించి కంపెనీ సతారా (1848), జైపూర్, సంబల్పూర్ (ఒడిశా) (1849), నాగపూర్, ఝాన్సీ (1854), తంజావూరు, ఆర్కాట్ (1855), ఉదయ్‌పూర్ (ఛత్తీస్‌ఘడ్), అవధ్ (1856) రాజ్యాలను ఆక్రమించుకుంది. వీటిలో చాలామటుకు స్థానిక పాలకుడు సరిగా పరిపాలించడం లేదని ఆక్రమించుకొన్నవే. ఈ సిద్ధాంతం పర్యవసానంగా కంపెనీ వార్షిక ఆదాయానికి అదనంగా నలభై లక్షల పౌండ్లు (స్టెర్లింగు) జత అయినవి.[2] ఉదయ్‌పూర్ ఒక్క రాజ్యంలో మాత్రం 1860లో బ్రిటీషువారు తిరిగి స్థానిక పాలకున్ని పునరుద్ధరించారు. [3]
ఇందిరా గాంధీ ప్రభుత్వం భారత రాజ్యాంగంలోని 26వ సవరణ ప్రకారం మాజీ పాలక కుటుంబాల గుర్తింపును 1971 వరకు నిలిపివేసే వరకు, స్వాతంత్య్రానంతర భారత ప్రభుత్వం వ్యక్తిగత రాచరిక కుటుంబాల గుర్తింపును తొలగించడానికి ఈ సిద్ధాంత అంశాలను కొనసాగించింది.
ఇవి కూడా చూడండి
[మార్చు]- సైన్య సహకార ఒప్పందం
- విభజించి పాలించు (బెంగాల్)
మూలాలు
[మార్చు]- ↑ Keay, John. India: A History. Grove Press Books, distributed by Publishers Group West. United States: 2000 ISBN 0-8021-3797-0, p. 433.
- ↑ Wolpert, Stanley. A New History of India; 3rd ed., pp. 226-28. Oxford University Press, 1989.
- ↑ Rajput Provinces of India - Udaipur (Princely State)