సుధాకర్ ద్వివేది
మహామహోపాధ్యాయ పండిట్ సుధాకర్ ధర్ ద్వివేది (అంచనా: 26 మార్చి 1855 - 28 నవంబర్ 1910) భారతదేశ ఆధునిక యుగంలో గొప్ప గణిత శాస్త్రజ్ఞుడు, ప్రముఖ జ్యోతిష్కుడు. వీరు ఉన్నత స్థాయి హిందీ సాహితీవేత్త, కవి, సంస్కృత సాహిత్యానికి బలమైన మద్దతుదారు. గణితం, జ్యోతిష్యం, సంస్కృతం, హిందీ సాహిత్యాభివృద్ధికి వీరు చాలా సేవ చేసారు.
జీవిత విశేషాలు
[మార్చు]ఇతను వరుణా నది (ఉత్తర్ ప్రదేశ్) ఒడ్డున కాశీ సమీపంలోని ఖజూరి గ్రామంలో సుమారు 26 మార్చి 1855 న జన్మించారు. ఇతని తండ్రి పేరు కృపాలుదత్ ద్వివేది, తల్లి పేరు లాచీ. ఎనిమిదేళ్ల వయసులో, అతని యజ్ఞోపవీతానికి రెండు నెలల ముందు, ఒక శుభ సమయంలో (ఫాల్గుణ శుక్ల పంచమి), అతను అక్షరాంబ దీక్షను పొందాడు. మొదటి నుంచి అతనిలో అద్వితీయ ప్రతిభ కనిఫ్పించింది. అతి తక్కువ సమయంలో (అంటే ఫాల్గుణ శుక్ల దశమి వరకు) అతను హిందీ మాత్రాస్‌పై పూర్తి పరిజ్ఞానం సంపాదించాడు. అతని యజ్ఞోపవిత్ సంస్కారం జరిగినప్పుడు, అతను హిందీని బాగా చదవడం, రాయడం ప్రారంభించాడు. అతను సంస్కృతం చదవడం ప్రారంభించినప్పుడు, అతను ఒక రోజులో ' అమరకోశము లో యాభైకి పైగా శ్లోకాలను కంఠస్థం చేసేవాడు. అతను పండిట్ దుర్గాదత్ నుండి వ్యాకరణం, వారణాసి సంస్కృత కళాశాల నుండి గణితం, జ్యోతిషశాస్త్రం అభ్యసించాడు. మహామహోపాధ్యాయ బాపుదేవ్ శాస్త్రి గణితం, జ్యోతిషశాస్త్రంలో అతని అద్భుతమైన ప్రతిభకు ఎంతో ముగ్ధుడయ్యాడు. చాలా సందర్భాలలో, బాపుదేవ్ జీ ఒక సందర్భంలో 'శ్రీ సుధాకర్ శాస్త్రి గణితే బృహస్పతిసం:' అని రాశారు.
సుధాకర్ గారు గణితాన్ని లోతుగా అధ్యయనం చేసి వివిధ గ్రంథాలపై తన 'పరిశోధన'ను అందించారు. అతను ఇంగ్లీష్, ఫ్రెంచ్ భాషలను చదవడం ద్వారా గణితంపై పాశ్చాత్య గ్రంథాలను కూడా అభ్యసించాడు. పాశ్చాత్య పండితుడు డల్‌హౌసీ సిద్ధాంతాన్ని బాపుదేవ్ జీ తన 'సిద్ధాంత్ శిరోమణి' పుస్తకం యొక్క వ్యాఖ్యానంలో అనువదించారు. ఈ సిద్ధాంతంలోని అసంబద్ధతను ఎత్తిచూపుతూ ద్వివేదీ జీ బాపుదేవ్ జీని పునరాలోచించవలసిందిగా అభ్యర్థించారు. ఈ విధంగా, ఇరవై రెండు సంవత్సరాల వయస్సులో, సుధాకర్ జీ గొప్ప పండితుడు అయ్యాడు. భారతదేశంలోని నలుమూలల నుండి విద్యార్థులు అతని నివాసం ఖజురీకి చదువుకోవడానికి రావడం ప్రారంభించారు.
1883లో ద్వివేదీ జీ సరస్వతీ భవన్‌లో లైబ్రేరియన్‌గా పనిచేశారు. ప్రపంచంలోని చేతివ్రాత గ్రంథాలయాల్లో దీనికి ప్రత్యేక స్థానం ఉంది. 1887 ఫిబ్రవరి 16న విక్టోరియా రాణి జయంతి సందర్భంగా ఆయనను 'మహామోపాధ్యాయ' బిరుదుతో సత్కరించారు. 1890లో పండిట్ బాపు దేవ్ శాస్త్రి పదవీ విరమణ చేసిన తర్వాత, ఆయన స్థానంలో గణితం,జ్యోతిషశాస్త్ర ఉపాధ్యాయుడిగా నియమితులయ్యారు. అతను బనారస్‌లోని క్వీన్స్ కాలేజీలో గణిత విభాగానికి ఛైర్మన్‌గా పనిచేశాడు, అక్కడి నుండి 1905లో పదవీ విరమణ చేశాడు. ఆయన తర్వాత ప్రముఖ గణిత శాస్త్రవేత్త గణేష్ ప్రసాద్ విభాగాధిపతి అయ్యారు.
ద్వివేదీ జీ ' గ్రీన్‌విచ్'లో ప్రచురించబడిన 'నాటికల్ అల్మానాక్'లోని తప్పులను ఎత్తి చూపారు. 'నాటికల్ అల్మానాక్' సంపాదకులు , ప్రచురణకర్తలు అతని పట్ల తమ కృతజ్ఞతలను తెలియజేసారు. అతనిని విపరీతంగా ప్రశంసించారు. ఈ ఘటన వల్ల దేశ విదేశాల్లో ఆయన ప్రభావం బాగా పెరిగింది. అప్పటి ప్రభుత్వ సంస్కృత కళాశాల (కాశీ) ప్రిన్సిపాల్ డాక్టర్ వెనిస్ వ్యతిరేకించినప్పటికీ, గవర్నర్ ఆయనను గణితం, జ్యోతిషశాస్త్ర విభాగానికి ప్రిన్సిపాల్‌గా నియమించారు.
సుధాకర్ జీ గణితశాస్త్రంలోని ప్రశ్నలు, సూత్రాలపై క్రమం తప్పకుండా ధ్యానం చేసేవారు. బగ్గీ మీద నగరంలో తిరుగుతూ కూడా, పేపర్ ,పెన్సిల్‌తో సంక్లిష్టమైన గణిత సమస్యలను పరిష్కరించడంలో బిజీగా ఉండేవాడు.
రచనలు
[మార్చు]గణితం, జ్యోతిష్య శాస్త్రానికి సంబంధించి ద్వివేది జీ యొక్క ప్రధాన రచనలు క్రింది విధంగా ఉన్నాయి
సంస్కృతంలో
[మార్చు]అతను సంస్కృతంలో చాలా గ్రంథాలు రాశాడు, వాటిలో ఎక్కువ భాగం జ్యోతిషశాస్త్ర విషయాలపై ఉన్నాయి. ప్రధాన సంస్కృత గ్రంథాలు-
- దీర్ఘవృత్తలక్షణ
- గోళాకార రేఖాగణిత (spherical geometry)
- గణకతరంగిణి - ఇందులో భారతీయ జ్యోతిష్యుల క్లుప్త పరిచయం ఇవ్వబడింది. (1911)
- యూక్లిడ్ యొక్క 6వ, 11వ, 12వ భాగాల సంస్కృత పద్య అనువాదం
- లీలావతి వ్యాఖ్యానం (1879)
- భాస్కరీయబీజగణిత ఆల్జీబ్రా యొక్క సోపట్టి వ్యాఖ్యానం (1889)
- వరాహమిహిరుని పంచసిద్ధాంతికపై వ్యాఖ్యానం - ' పంచసిద్ధాంతిక ప్రకాష్ ' పేరుతో --> ఈ పుస్తకం 1890లో డా. తిబావ్ ఆంగ్ల భాష్యం, పీఠికతో ప్రచురించబడింది.
- సూర్యసిద్ధాంతంపై వ్యాఖ్యానం - 'సుధావర్షిణి' --> దీని రెండవ ముద్రణను 1925లో ఆసియాటిక్ సొసైటీ ఆఫ్ బెంగాల్ ప్రచురించింది.
- బ్రహ్మస్ఫుటసిద్ధాంతం వ్యాఖ్యానంతో (1902లో)
- వ్యాఖ్యానంతో కూడిన రెండవ ఆర్యభట్ట మహాసిద్ధాంతం (1910లో).
- వాస్తవ విచిత్ర ప్రశ్నాని.
- వాస్తవ చంద్రశృంగోన్నతి
- దీర్ఘవృత్తలక్షణము
- భ్రమరేఖానిరూపణము.
- యంత్రరాజ.
- ప్రతిభాబోధకము.
- పిండప్రభాకర
- సశల్యబాణ నిర్ణయ
హిందీలో
[మార్చు]హిందీలో వ్రాయబడిన గణితం, జ్యోతిషశాస్త్రానికి సంబంధించిన ప్రధాన గ్రంథాలు-
- చలన కలన (Differential Calculus),
- చలరాశి కలన, (Integral Calculus),
- గ్రహణ కరణ
- గణిత కా ఇతిహాస,
- పంచాంగవిచార,
- పంచాంగప్రపంచ తథా కాశీ కీ సమయ-సమయ పర్ కీ అనేక శాస్త్రీయ వ్యవస్థా,
- వర్గచక్ర మె ఆంక భరనె కీ రీతి
- గతివిద్యా,
- త్రిశతికా
- శ్రీపతి భట్ కా పాటీగణిత (సంపాదిక)
- సమీకరణ మీమాంస.
హిందీ సాహిత్య సృష్టి
[మార్చు]సుధాకర్ గారు ఉన్నత స్థాయికి చెందిన సాహిత్యవేత్త, కవి. అతను హిందీ, సంస్కృతంలో అనేక సాహిత్య రచనలను చేసి ఉన్నారు. ద్వివేది గారికి భారతేందు హరిశ్చంద్ర మధ్య గొప్ప స్నేహం ఉంది. ఇద్దరూ హిందీకి అమితమైన భక్తులు, హిందీ అభ్యున్నతిని కోరుకున్నారు. ద్వివేదీ గారు కూడా మెరుగుదలలో ప్రవీణుడు. ద్వివేదీ గారు మాలిక్ ముహమ్మద్ జయసి యొక్క ఇతిహాసం ' పద్మావత్ ' యొక్క ఇరవై ఐదు సంపుటాలకు గ్రీర్‌సన్‌తో కలిసి వ్యాఖ్యానించాడు. ఈ పుస్తకం అప్పటి వరకు కష్టతరంగా పరిగణించబడింది, కానీ ఈ వ్యాఖ్యానంతో దాని అందం పెరిగింది.
భాష, సాహిత్యానికి సంబంధించిన అతని రచనలు-
- భాషాబోధక ప్రథమభాగము/ద్వితీయ భాగము
- హిందీ భాషా కా వ్యాకరణము
- తులసి సుధాకర
- మహారాజా మానధీష్ శ్రీ రుద్రసింహకృత రామాయణం యొక్క సంపాదన,
- 'పద్మావత్' పై టీకా
- మాధన పంచక్,
- రాధాకృష్ణ రాస్లీలా,
- తులసీదాస్ యొక్క వినయ పత్రిక యొక్క సంస్కృత అనువాదం,
- తులసికృత రామాయణం బాలకాండ్ సంస్కృత అనువాదం,
- కేతకి రాణి కథ
- రామచరితమానస్ పత్రిక ఎడిటింగ్,
- రామ్‌కహానీ.
ద్వివేది గారు రాముని యొక్క గొప్ప భక్తుడు. అతని పద్యాలు తరచుగా రామభక్తితో నిండి ఉండేవి. అతను తన అన్ని పుస్తకాల ప్రారంభంలో రామ్‌ని ప్రశంసించాడు. (ఉదా, శ్రీ జానకీవల్లభో విజయతే )
ద్వివేదీ గారు కూడా అప్పుడప్పుడు వ్యంగ్య పద్యాలు వ్రాసేవారు. అతను బ్రిటీష్ వారి పట్ల విపరీతమైన అయిష్టతను కలిగి ఉండేవారు. భారతదేశం యొక్క దిగజారుతున్న పరిస్థితిపై తీవ్ర మనోవేదనకు గురయ్యారు. హిందీ పట్ల రాజా శివప్రసాద్ సితారే సంప్రదాయవాద విధానం ఆంగ్లాన్ని గుడ్డిగా అనుకరించడం ద్వివేదీ కి లేదా భరతేందు బాబుకు నచ్చలేదు.
ద్వివేదీ గారి కాలంలో భారతదేశంలో ఉర్దూ, పర్షియన్, అరబిక్ భాషలు ప్రబలంగా ఉండేవి. హిందీ భాష యొక్క ఖచ్చితమైన రూపం ఏదీ ఏర్పడలేదు లేదా దానికి సరైన స్థానం లభించలేదు. యునైటెడ్ ప్రావిన్స్ (ప్రస్తుత ఉత్తరప్రదేశ్) కోర్టులలో హిందీ, నగరి లిపికి స్థానం కల్పించడానికి నగరిప్రచారిణి సభ ప్రారంభించిన ఉద్యమంలో ద్వివేదీ గారు క్రియాశీలక సహకారం అందించారు. దీనికి సంబంధించి, ద్వివేదీ గారు, నగరి ప్రచారిణి సభలోని ఇతర ఐదుగురు సభ్యులతో కలిసి అప్పటి యునైటెడ్ ప్రావిన్స్ తాత్కాలిక గవర్నర్ సర్ జేమ్స్ లాటౌచేని కాశీలో (జూలై 1, 1898న) కలిశారు. ఉర్దూ క్లర్క్‌తో పోటీలో పాల్గొని, నిర్ణీత సమయానికి రెండు నిమిషాల ముందు నాగరి లిపిలో అందంగా, స్పష్టంగా కథనాన్ని రాయడం ద్వారా నగరి లిపిని త్వరగా వ్రాయవచ్చని ద్వివేదీ గారు స్వయంగా నిరూపించారు. అలా హిందీ, నగరి లిపికి కూడా కోర్టుల్లో స్థానం లభించింది.
హిందీ స్వయంచాలకంగా సాధారణ ప్రజలు విస్తృతంగా ఉపయోగించే భాషగా మారుతుందని, హిందీని తమపై రుద్దుతున్నారని ఏ వర్గమూ భావించకూడదని ద్వివేదీ గారు అభిప్రాయపడ్డారు. అతను నిరాడంబరమైన హిందీని వ్యతిరేకించాడు. అతని ప్రభావం కారణంగా, పండితుల సమాజంలో కూడా భాషాపరమైన సాధారణ హిందీని ఉపయోగించడం ప్రారంభించారు. ఇంట్లో ప్రజలు ఎలా మాట్లాడుకుంటారో అలాగే హిందీని కూడా రాయాలని ఆయన తన 'రామ్ కహానీ' ద్వారా విజ్ఞప్తి చేశారు. తనదైన రూపాన్ని స్వీకరించి హిందీలో ప్రాచుర్యం పొందిన విదేశీ పదాలను మార్చడానికి అతను ఇష్టపడలేదు.
నగరిప్రచారిణి గ్రంథమాల సంపాదకునిగా, ఆ తర్వాత డిప్యూటీ చైర్మన్‌గా, సభాపతిగా కూడా పనిచేశారు. గత శతాబ్దంలోనే హిందీలో గొప్ప విజయాన్ని సాధించి శాస్త్రీయ విషయాలపై ఆలోచించడం, రాయడం వంటి ప్రశంసనీయమైన పనిని చేసిన అతి కొద్దిమంది వ్యక్తులలో ఆయన ఒకరు.
ద్వివేదీ గారి ఆధునిక భావజాలం కలిగిన ఉదారవాద వ్యక్తి. ఆ సమయంలో కాశీలోని పండితులలో సంకుచిత భావాల జాడ కూడా లేదు. విదేశాలకు వెళ్లడం వల్ల నష్టమేమీ లేదని నిరూపించాడు. 1910 ఆగస్టు 30న కాశీలో జరిగిన ఒక భారీ సభకు అధ్యక్షత వహిస్తూ, విదేశాలకు వలస వెళ్లి కులవృత్తి నుండి బయట పడిన వారిని తిరిగి కులంలోకి చేర్చాలని గట్టి స్వరంతో విజ్ఞప్తి చేశారు. అంటరానితనం, కుల, కుల వివక్ష పట్ల ఆయనకు విపరీతమైన అసహ్యం ఉండేది. 28 నవంబర్ క్రీ.శ. 1910 కృష్ణ ద్వాదశి సోమవారం నాడు సాధారణ అనారోగ్యంతో మరణించారు.