వైదిక పదానుక్రమ కోష్
వైదిక పదానుక్రమ కోష్ వేద సంస్కృత గ్రంథాల యొక్క సోపానక్రమం నిఘంటువు (ప్రతి పదం యొక్క పూర్తి అక్షర జాబితా). దీని ఉత్పత్తి 1930లో ప్రారంభమైంది [1] ఆచార్య విశ్వబంధు శాస్త్రి యొక్క ప్రధాన సంపాదకత్వంలో, ఇది 1935 ఇంకా 1965 మధ్య పదహారు భాగాలుగా ప్రచురించబడింది.
గ్రంథ విషయములు[మార్చు]
వైదిక పదానుక్రమ కోష్ అనేది భీమ్‌దేవ్, రామానంద్ శాస్త్రి ఇంకా అమర్‌నాథ్ శాస్త్రి, వారితో పాటు ప్రత్యేకంగా శిక్షణ పొందిన సుమారు 30 మంది పండితుల ప్రధాన సహకారంతో ఆచార్య విశ్వబంధు శాస్త్రిచే పెద్ద ఎత్తున తయారు చేయబడిన నిఘంటువుల శ్రేణి [2] . అందువల్ల, 16 వాల్యూమ్‌ల ఈ భారీ సంస్థ ప్రాథమికంగా నాలుగు విభాగాలుగా విభజించబడింది -
- 1. సంహితము విభాగం (ఆరు సంపుటాలు)
- 2. బ్రాహ్మణము- ఆరణ్యక విభాగం (రెండు సంపుటాలు)
- 3. ఉపనిషత్తు విభాగం (రెండు సంపుటాలు)
- 4. వేదాంగ విభాగం (నాలుగు సంపుటాలు).
ఇవి కాకుండా, చివరి రెండు విభాగాలు (చతుర్విభాగసంగ్రాహక పంచమ విభాగం) మునుపటి నాలుగు విభాగాలలో కనిపించే పదాల జాబితా, ఇందులో శాఖ సూచనలు మాత్రమే ఉన్నాయి.
ఈ మహానిఘంటువు తయారీలో వేద సాహిత్యం ఇంకా దానికి సంబంధించిన సుమారు ఐదు వందల గ్రంథాలు ఉపయోగించబడ్డాయి. వీటిలో, మొత్తం 389 (మూడు వందల తొంభై తొమ్మిది) అటువంటి మూల గ్రంధాలు ఉన్నాయి, వాటి యొక్క అన్ని నిబంధనలు ఈ మహానిఘంటువులోని నాలుగు విభాగాలలో (14 విభాగాలు) ఉపయోగ స్థలాల పూర్తి జాబితాతో పాటు చేర్చబడ్డాయి. అన్నింటిలో మొదటిది, ఈ మహానిఘంటువులోని రెండవ విభాగం (బ్రాహ్మణ-ఆరణ్యక విభాగం) యొక్క రెండు సంపుటాలు 1935-36 సంవత్సరంలో ప్రచురించబడ్డాయి. అప్పట్లో అందులో లభ్యమైన మొత్తం 20 గ్రంథాలను మూల గ్రంథాలుగా తీసుకోగా, అందులో 17 బ్రాహ్మణ గ్రంథాలు, 3 ఆరణ్యక గ్రంథాలు. [3] కానీ, రెండవ ఎడిషన్‌లో ఈ సంఖ్య 56కి పెరిగింది. దాదాపు 600 పేజీలు కూడా పెరిగింది. అన్ని విభాగాల యొక్క మొత్తం మూల గ్రంథాలలో 12 సంహితలు [4] నాలుగు వేదాల యొక్క వివిధ శాఖల అనుబంధాలు, 56 బ్రాహ్మణ, ఆరణ్యక గ్రంథాలు, 206 ఉపనిషత్తులు [5] ఇంకా 115 వేదాంగ (సూత్ర) గ్రంథాలు ఉన్నాయి [6].
ఉపనిషత్తుల నుండి మొత్తం 200 (రెండు వందల) శ్లోకాలు సమర్పించబడిన 'వేద సోపానక్రమ నిధి' యొక్క మూడవ విభాగంలో (ఉపనిషత్ విభాగం) చేర్చబడ్డాయి. వీటితో పాటు, ఈ 6 గ్రంథాలలోని శ్లోకాలు - బాదరాయణ రచించిన ' బ్రహ్మ సూత్రం ', గౌడపాదులు కారిక, కపిల సాంఖ్య సూత్రం, ఈశ్వరకృష్ణుని సంఖ్యకారిక, పతంజలి యోగసూత్రం ఇంకా శ్రీమద్ భగవద్గీత - ఇవి చాలా ఉన్నాయి. కొన్ని ఉపనిషత్ విభాగంలో కూడా చేర్చబడ్డాయి. [7]
వేదాంగ (సూత్ర) గ్రంథాల నుండి మొత్తం 115 శ్లోకాలు దాని నాల్గవ విభాగం (వేదాంగ విభాగం)లోని నాలుగు విభాగాలలో ఇవ్వబడ్డాయి. ఈ గ్రంథాలు 17 విభాగాలుగా విభజించబడ్డాయి [6] --
1. శ్రౌతసూత్ర (22 పుస్తకాలు)
2. ఆపస్తంబ మంత్రపాఠ-సుపర్ణాధ్యాయ (2)
3. గృహ్యసూత్ర (21)
4. పిత్రమేధసూత్రం (3)
5. అథర్వ-పరిశిష్ఠ (3)
6. ధర్మసూత్రం (11)
7. శుల్బసూత్ర (74)
8. అనుక్రమణీ (9)
9. నిఘంటు (2)
10. నిరుక్తము (1)
11. ప్రాతిశాఖ్య (7)
12. శిక్ష (వేదాంగం) (10)
- క. అష్టాధ్యాయి సూత్రపాఠము (1),
- ఖ. ధాతుపాఠము
- గ. వార్తిక, ఇష్టి (4)
- ఘ. గణపాఠ సూత్రం, వర్తిక (2)
- ఇ. ఉణాదిసూత్ర (-వృత్తి) (5)
- చ. ఫిట్‌సూత్ర (1)
14. ఛందస్సు (2)
15. జ్యోతిష్య శాస్త్రము (2)
16. మీమాంసా దర్శనము (1)
17. సమరంగసూత్రధార (1) [మొత్తం 115].
ఈ మహానిఘంటువు యొక్క పదిహేనవ భాగంలో (చతుర్విభాగసంగ్రహక్ - మొదటి విభాగం) అసలు నాలుగు విభాగాలలో (మొత్తం 14 విభాగాలు) కనుగొనబడిన పదాల (పోస్ట్‌లు) జాబితా ఉంది. ఒక పదం ఒకటి కంటే ఎక్కువ విభాగాలలో కనిపించినా, దాని సమాచారాన్ని ఒకే చోట సులభంగా కనుగొనవచ్చు అనే లక్ష్యంతో పద జాబితా ఇక్కడ ఇవ్వబడింది. ఈ విభాగంలో ప్రయోగాత్మక సైట్‌ల జాబితా లేదు కానీ విభాగాల గురించిన సమాచారం మాత్రమే ఉంటుంది, ఎందుకంటే ప్రయోగ సైట్‌ల జాబితా ఆ విభాగాలలో ఇవ్వబడింది. ఉదాహరణకు, మొదటి (సంహిత) శాఖ, రెండవ (బ్రాహ్మణ-ఆరణ్యక) శాఖ, మూడవ (ఉపనిషత్) శాఖ తరువాత నాల్గవ (వేదాంగ) విభాగంలో 'అంశు' అనే పదం కనిపిస్తే, 'అంశు' ముందు 1,2, 3,4. ఇది వ్రాయబడింది. 'అంశుపట్ట' అనే పదం నాల్గవ (వేదాంగ) విభాగంలో మాత్రమే కనిపించింది.'అంశుపట్ట' ముందు 4 మాత్రమే వ్రాయబడింది. ఈ జాబితా యొక్క అదనపు లక్షణం ఏమిటంటే, దానిలోని ఏదైనా పదం సంక్లిష్ట పదం యొక్క భాగమైతే, ఆ పదం సంక్లిష్ట పదం తర్వాత ఒక భాగంగా (సమాధాన పదం) మాత్రమే ఉపయోగించబడితే, అప్పుడు + గుర్తు పెట్టబడింది. అయితే ఏదైనా పదం సమ్మేళనం పదం యొక్క ప్రారంభ ఇంకా చివరి భాగం రెండింటిలోనూ ఉపయోగించబడితే, దాని ముందు × గుర్తు ఉంచబడుతుంది. [8]
బ్లూమ్‌ఫీల్డ్ యొక్క క్రమానుగత నిఘంటువు నుండి వ్యత్యాసం ఇంకా ప్రత్యేకత.[మార్చు]
మోరిస్ బ్లూమ్‌ఫీల్డ్ రచించిన 'A Vedic Concordance' నిధంటువు అనేది మంత్రం లేదా గద్య భాగం యొక్క అన్ని పదాల (=దశలు, చరణాలు) యొక్క అక్షర సూచన జాబితా (ప్రచురితమైన వేద సాహిత్యంలోని ప్రతి చరణంలోని ప్రతి పంక్తికి అక్షర సూచికగా ఉండటం). ఉదాహరణకు ఋగ్వేదంలోని మొదటి మంత్రం 'అగ్నిమీళే పురోహితం యజ్ఞస్య దేవామృత్విజం' హోతారం రత్నధాతమం.' గాయత్రీ శ్లోకంలో ఉన్నది. ఈ శ్లోకంలో మూడు దశలున్నాయి. బ్లూమ్‌ఫీల్డ్ డిక్షనరీలో, దాని మొదటి దశ 'అ' అక్షరం క్రింద 'అగ్నిమ్ మీళే పురోహితం' [9], రెండవ మెట్టు 'Y' అక్షరం క్రింద 'యజ్ఞస్య దేవం ఋత్విజం' [10] మూడవ దశ 'హోతారం రత్నధాతమం'. .'అక్షరం [11] కింద తగిన ప్రదేశాలలో సూచనలు ఇవ్వబడ్డాయి. ఆచార్య విశ్వబంధు శాస్త్రి సంపాదకత్వం వహించిన ఈ 'వైదిక సోపానక్రమం నిఘంటువు'లో, దానిలోని ప్రతి పదాల (ఇన్‌ఫ్లెక్టెడ్ పదాలు) పూర్తి గ్రంథ పట్టిక అక్షర క్రమంలో అందించబడింది. ఉదాహరణకు, పైన పేర్కొన్న మంత్రంలో, 'అగ్నిం' ఒక పదం, 'మీళే' రెండవ పదం, 'పురోహితం' అనేది మూడవ పదం. వీటన్నింటికీ విడివిడిగా గ్రంథ పట్టికలు ఇవ్వబడ్డాయి. దీని అదనపు లక్షణం ఏమిటంటే, వ్యాకరణ రూపాన్ని కూడా వివరిస్తూ ఒక గ్రంథ పట్టిక ఇవ్వబడింది. ఉదాహరణకు, ఈ మంత్రంలోని చివరి శ్లోకం 'రత్నధాతమం' సమూహ శ్లోకం. ఈ మహానిఘంటువులోని సంహిత విభాగంలో ఈ పదం ఈ విధంగా కలపబడింది - 'రత్న' అనే మూలపదం మొదటి ప్రధాన ప్రవేశంగా ఇవ్వబడింది. అప్పుడు, 'రత్న' అనే పదం యొక్క పద రూపం పక్కన (విభక్తి రూపం, అది రెండవ విభక్తి అయితే 'రత్నం'), వేద సంహితలలో దాని ఉపయోగ స్థలాల పూర్తి జాబితా ఇవ్వబడింది. [12] దీని తరువాత, 'రత్న' యొక్క అంతర్గత ప్రవేశంలో, 'రత్న-ధ' ఇవ్వబడింది. దాని వివిధ పద రూపాల క్రింద పూర్తిగా గ్రంథ పట్టిక విడిగా ఇవ్వబడింది. [12] దీని తరువాత, 'రత్నధా-తం' ప్రవేశం క్రింద, దాని వివిధ పద రూపాల క్రింద ఒక గ్రంథ పట్టిక ఇవ్వబడింది. మొదటి ప్రథమ విభక్తి 'రత్నాధ-తమః' వంటి రూపం - ఋగ్వేదం 1,20,1; ఆపై రెండవ విభక్తి 'మం' ('రత్నధా-తమం' {పై మంత్రంలో వాడబడిన పద రూపం}) యొక్క గ్రంథ పట్టిక - ఋగ్వేదం 1,1,1; ఈ పదం ఉపయోగించబడిన స్థలాల పూర్తి జాబితా ఇవ్వబడింది. [13] ఈ విధంగా, ఈ 'వేద- సోపానక్రమం- నిఘంటువు'లోని ప్రతి పదం యొక్క వ్యాకరణ రూపం కూడా సులభంగా స్పష్టమవుతుంది. అవసరాన్ని బట్టి, ఈ మహానిఘంటువులో స్వరం, వ్యాఖ్యానం, వ్యాకరణం, ఛందస్సు శాస్త్రానికి సంబంధించిన విమర్శనాత్మక వ్యాఖ్యలు కూడా ఇవ్వబడ్డాయి. [14]
విభాగ వివరణ[మార్చు]
| భాగం | శాఖ | నిరోధించు | అక్షర క్రమము | మొదటి ఎడిషన్ | మొత్తం పేజీలు |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 వ భాగము | కోడ్ విభాగం | 1 | (పరిచయం, పరిచయం)
'a' |
1942 క్రీ.శ
రెండవ ముద్రణ-1976 క్రీ.శ |
167+668 |
| భాగం 2 | కోడ్ విభాగం | 2 | ఆ - ఘ | 1955 క్రీ.శ | VI+589 |
| పార్ట్-3 | కోడ్ విభాగం | 3 | f-n | 1956 | IV+589 |
| పార్ట్-4 | కోడ్ విభాగం | 4 | క్షణం | 1959 | IV+834 |
| పార్ట్-5 | కోడ్ విభాగం | 5 | వ - స | 1962 | IV+833 |
| పార్ట్-6 | కోడ్ విభాగం | 6 | 'h'
అనుబంధం |
1963 | IV+473 |
| పార్ట్-7 | బ్రాహ్మణ-ఆరణ్యక-విభాగం | 1 | ఒక | 1935 | IV+449 |
| పార్ట్-8 | బ్రాహ్మణ-ఆరణ్యక-విభాగం | 2 | t-h | 1936 | LXVI+727 |
| పార్ట్-9 | ఉపనిషత్-విభాగం | 1 | అన్ | 1945 | XLI+468 |
| పార్ట్-10 | ఉపనిషత్-విభాగం | 2 | p-h | 1945 | IV+716 |
| పార్ట్-11 | వేదాంగ్-డిపార్ట్‌మెంట్ | 1 | a- అయ్యో | 1958 | XVIII+760 |
| పార్ట్-12 | వేదాంగ్-డిపార్ట్‌మెంట్ | 2 | రి - నా | 1958 | IV+695 |
| పార్ట్-13 | వేదాంగ్-డిపార్ట్‌మెంట్ | 3 | క్షణం | 1959 | IV+658 |
| పార్ట్-14 | వేదాంగ్-డిపార్ట్‌మెంట్ | 4 | అతను
అనుబంధం |
1961 | IV+875 |
| పార్ట్-15 | చతుర్భుజ కలెక్టర్
అడిటో సీక్వెన్స్: |
1 | A-H | 1964 | VI+878 |
| పార్ట్-16 | చతుర్భుజ కలెక్టర్
అంత్యోంక్రమః |
2 | A-H |
ప్రస్తావనలు[మార్చు]
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, भाग-१५ (चतुर्विभागसंग्राहक, खण्ड-१), संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९६४, पृष्ठ-i (Preface).
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, संहिता विभाग, खण्ड-२, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९५५, मुखपृष्ठ-i,ii,iii.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, ब्राह्मण-आरण्यकविभाग, खण्ड-१, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, लाहौर, प्रथम संस्करण- सन् १९३५, पृष्ठ-Lii.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, संहिता विभाग, खण्ड-१, द्वितीय संस्करण- सन् १९७६, मूल संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, सं॰ शिवशंकर भास्कर नायर, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, पृष्ठ-cxli-iii.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, उपनिषद् विभाग, खण्ड-१, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, लाहौर, प्रथम संस्करण- सन् १९४५, पृष्ठ-xxxiv-vii.
- ↑ 6.0 6.1 वैदिक-पदानुक्रम-कोष, वेदांग विभाग, खण्ड-१, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९५८, पृष्ठ-V-VI, VIII एवं X-XVII.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, उपनिषद् विभाग, खण्ड-१, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, लाहौर, प्रथम संस्करण- सन् १९४५, पृष्ठ-XIV एवं XXVIII.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, भाग-१५ (चतुर्विभागसंग्राहक, खण्ड-१), संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९६४, पृष्ठ-३.
- ↑ A Vedic Concordance, by Maurice Bloomfield, Cambridge Massachusetts, published by Harvard University, first edition -1906, p.12. (देवनागरी संस्करण परिमल पब्लिकेशंस, शक्तिनगर, नयी दिल्ली से प्रकाशित)
- ↑ A Vedic Concordance, ibid, p.734.
- ↑ A Vedic Concordance, ibid, p.1074.
- ↑ 12.0 12.1 वैदिक-पदानुक्रम-कोष, संहिता विभाग, खण्ड-४, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९५९, पृष्ठ-२६२९.
- ↑ वैदिक-पदानुक्रम-कोष, संहिता विभाग, खण्ड-४, संपादक- आचार्य विश्वबन्धु शास्त्री, विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान, होशियारपुर, प्रथम संस्करण- सन् १९५९, पृष्ठ-२६३०.
- ↑ विश्वेश्वरानन्द वैदिक शोध संस्थान परिचय पुस्तिका (HISTORY IN HINDI) Archived 2019-04-06 at the Wayback Machine, पृष्ठ-31.
బాహ్య లింకులు[మార్చు]
- బ్లూమ్‌ఫీల్డ్ యొక్క ఎ వేద కాన్‌కార్డెన్స్ యొక్క విస్తారిత ఎలక్ట్రానిక్ వెర్షన్, 2005. ( సాదా వచన సంస్కరణ (6.4 MB) )
- సాధు ఆశ్రమం (hoshiarpur.nic.in)