హెక్సేను
| |
| |
| |
| |
| పేర్లు | |
|---|---|
| IUPAC నామము
Hexane
| |
| ఇతర పేర్లు
n-Hexane
| |
| గుర్తింపు విషయాలు | |
| సి.ఎ.ఎస్. సంఖ్య | [110-54-3] |
| పబ్ కెమ్ | 8058 |
| డ్రగ్ బ్యాంకు | DB02764 |
| కెగ్ | C11271 |
| సి.హెచ్.ఇ.బి.ఐ | CHEBI:29021 |
| ఆర్.టి.ఇ.సి.యస్. సంఖ్య | MN9275000 |
| SMILES | CCCCCC |
| |
| ధర్మములు | |
| C6H14 | |
| మోలార్ ద్రవ్యరాశి | 86.18 g·mol−1 |
| స్వరూపం | Colorless liquid |
| సాంద్రత | 0.6548 g/mL |
| ద్రవీభవన స్థానం | −95 °C (−139 °F; 178 K) |
| బాష్పీభవన స్థానం | 69 °C (156 °F; 342 K) |
| 13 mg/L at 20 °C[1] | |
| స్నిగ్ధత | 0.294 cP |
| ప్రమాదాలు | |
| ఇ.యు.వర్గీకరణ | {{{value}}} |
| R-పదబంధాలు | R11 R38 మూస:R48/20 మూస:R62 R65 R67 మూస:R51/53 |
| S-పదబంధాలు | (S2) S9 S16 S29 S33 మూస:S36/37 S61 మూస:S62 |
| జ్వలన స్థానం | {{{value}}} |
| సంబంధిత సమ్మేళనాలు | |
Except where otherwise noted, data are given for materials in their standard state (at 25 °C [77 °F], 100 kPa). | |
 verify (what is   ?)
| |
| Infobox references | |
హెక్సేను (Hexane) లేదా n-హెక్సేను, రంగులేని, కొద్దిగా వాసన వున్న హైడ్రొకార్బను ద్రావణి (solvent). ఆల్కేన్ (Alkane) గ్రూపునకు చెందినది. పెట్రోలియం నుండి తయారగును.[2] హెక్సేను హైడ్రోకార్బను శృంఖలం 6 కార్బనులను,14 హైడ్రోజను లను కలిగి వుండును. మాములు హెక్సేనును n-హెక్సేను అంటారు (n-:normal) అంటారు. నార్మలు హెక్సేను హైడ్రొకార్బను శృంఖలం సరళంగా వుండి ఎటువంటి శాఖలను కలిగివుండదు. నార్మల్‌ హెక్సేను యొక్క ఐసోమరులు మాత్రం శాఖలు కల్గివుండును. నార్మలు హెక్సేను, దాని ఐసోమరు లలో ద్విబంధాలు లేవు. హెక్సేనుకు 4 ఐసోమరులు ఉన్నాయి. హెక్సేను ఐసోమరులు శాఖలను కల్గివుండును.
హెక్సేను లేదా n-హెక్సేన్ అనేది ఒక సేంద్రీయ సమ్మేళనం, ఆరు కార్బన్ పరమాణువులు , C6H14 పరమాణు సూత్రంతో కూడిన సరళ శృంఖల ఆల్కేన్.[3]
ఐసోమరులు
[మార్చు]- 1. 2-మిథైల్ పెంటెను : (CH3) 2CH (CH2) 2CH3
- 2. 3-మిథైల్ పెంటెను : CH3CH2CH (CH3) CH2CH3
- 3. 2,3-డైమిథైల్ బ్యుటేను :CH3CH (CH3) CH (CH3) CH3
- 4. 2,2-డైమిథైల్ బ్యుటేను :CH3C (CH3) 2CH2CH3
| Common name | IUPAC name | Text formula | Skeletal formula |
|---|---|---|---|
| సాధారణ హెక్సేను n-హెక్సేను |
హెక్సేన్ | CH3 (CH2) 4CH3 |
|
| ఐసో హెక్సేను | 2-మిథైల్ పెంటెన్ | (CH3) 2CH (CH2) 2CH3 | 
|
| 3-మిథైల్ పెంటెన్ | CH3CH2CH (CH3) CH2CH3 | 
| |
| [[2,3-డైమిథైల్ బ్యూటేన్ | CH3CH (CH3) CH (CH3) CH3 | 
| |
| నియోహెక్సేను | 2,2-డైమిథైల్ బ్యూటేన్ | CH3C (CH3) 2CH2CH3 | 
|
n-హెక్సేన్ యొక్క సంశ్లేషణ
[మార్చు]నియంత్రిత పాక్షిక స్వేదనం , ఇతర రిఫైనరీ-ఆధారిత ప్రక్రియల ద్వారా వాస్తవంగా అన్ని పెట్రోలియం మిశ్రమాల నుండి n-హెక్సేను పొందబడుతుంది[4].ప్రత్యేక ఉత్ప్రేరకాలు ఉపయోగించి చెరకు వ్యర్థాల నుండి కూడా n-హెక్సేన్‌ను సంశ్లేషణ చేయవచ్చు.[5]ఈ రకమైన సంశ్లేషణ సాపేక్షంగా కొత్తది , ఉత్పత్తి చేయబడిన ఘనపరిమాణం ఇప్పటికీ చాలా పరిమితం.[6]
హెక్సేన్ యొక్క బయో-సింథసిస్(జీవ సంశ్లేషణ)
[మార్చు]ఫార్మిక్ యాసిడ్‌ను తగ్గించే ఏజెంట్‌గా(క్షయికరణి రసాయనంగా)ఉపయోగించి సార్బిటాల్ నుండి బయో-హెక్సేన్ , బయో-హెక్సిన్ సంశ్లేషణచెయ్య వచ్చు. సార్బిటాల్ (C6H14O6) అనేది చక్కెర ఆల్కహాల్, ఇది సెల్యులోజ్ నుండి సంశ్లేషణ చేయబడుతుంది , హెక్సేన్ (C6H14) వంటి అస్థిపంజర నిర్మాణాన్ని కలిగి ఉంటుంది, తద్వారా ఇది నేరుగా డీఆక్సిజనేషన్ ద్వారా హెక్సేన్‌గా మార్చబడుతుంది.[7]ఈ ప్రక్రియలో సార్బిటాల్ నుండి బయో-హైడ్రోకార్బన్ సంశ్లేషణ రెండు ప్రధాన ప్రక్రియలను కలిగి ఉంది, అవి 2-అయోడోహెక్సేన్ యొక్క సంశ్లేషణ , 2-అయోడోహెక్సేన్ యొక్క డీయోడైజేషన్.సార్బిటాల్ , హైడ్రోయోడిక్ యాసిడ్ (HI) నుండి 2-అయోడోహెక్సేన్ యొక్క సంశ్లేషణ రిఫ్లక్స్ సిస్టమ్‌లో నిర్వహించబడింది, అయోడిన్‌ను తిరిగి HIకి పునరుత్పత్తి చేయడానికి ప్రతిచర్య సమయంలో ఫార్మిక్ ఆమ్లం తగ్గించే ఏజెంట్‌గా క్రమంగా జోడించబడుతుంది.సార్బిటాల్ ప్రభావవంతంగా 2-అయోడోహెక్సేన్, హెక్సేన్ , ఇతర బయో-హైడ్రోకార్బన్‌ల మిశ్రమంగా మార్చబడును , 2-అయోడోహెక్సేన్ దిగుబడి 23.15% వరకువుండును.[7][8]
భౌతిక లక్షణాలు
[మార్చు]ద్రవ రూపంలో వుండును. రంగులేని ద్రవం.హెక్సేను అదృవ ద్రావణి/ద్రావకం(non polar solvent)నీటిలో చాలా తక్కువ పరిమాణం లో కరుగును.[9]
| భౌతిక ధర్మాలు | |
|---|---|
| అణుపార్ములా | C6H14 |
| అణుభారం | 86.18గ్రామ్/మోల్ |
| ద్రవీభవన స్ధానం | -950Cవద్ద[10] |
| మరుగు స్ధానం | 68.70Cవద్ద[11] |
| సాంద్రత | 0.6606కె.జి/లీ./250Cవద్ద[12] |
| బాష్పపీడనం | 124టారు/200Cవద్ద[13] |
| బాష్పీ భవన ఉష్ణశక్టి | 31.56కి.జౌల్స్/మోల్,25 °Cవద్ద[14] |
| స్నిగ్ధత | 0.377 cP,/150Cవద్ద[15] |
| స్వయందహనఊష్ణోగ్రత | 233.90Cవద్ద |
| నీటిలోద్రావణీయత | 13మి.గ్రాం/లీ/20<sup<0Cవద్ద |
| వక్రీభవన గుణకం | 1.3727,25°Cవద్ద[16] |
స్వేదనజలం(Distilled water0లో 20 °C వద్ద 9.5 నుండి 13 మి.గ్రా/లీ, ఉప్పు నీటిలో 20 °C వద్ద 75.5 మి.గ్రా/లీ
భారతదేశం పెట్రొలియం చట్టం
[మార్చు]భారతదేశం పెట్రొలియం చట్టం 1934 (XXX of 1934), 1976 చట్టం ప్రకారం హెక్సేను 'పెట్రొలియం తరగతి A (classA) ' కు చెందిన పెట్రొలియం ఉత్పత్తి.[17] అనుమతి లేకుండగా ఎక్కువ పరిమాణంలో నిల్వవుంచరాదు. ఛీఫ్‌ కంట్రొలరు ఆఫ్‌ ఎక్సుఫ్లొసివ్స్‌, నాగపూరు నుండి ఫారం 'XIII' ద్వారా అనుమతి పొందిన తరువాత మాత్రమే ఎక్కువ ప్రమాణంలో నిల్వ వుంచుకోవాలి. హెక్సేను బాష్పపీడనం (vapor pressure) ఎక్కువ.అందుచే మాములు ఉష్ణోగ్రత వద్ద కూడా అతి త్వరతంగా బాష్పికరణ చెందును.అరచేతిలో కొంచెం హెక్సేను తీసుకున్నచో శరీర ఉష్ణోగ్రతను గ్రహించి క్షణాలలో వాయువుగా మారును. బాష్పపీడనం అధికం కావడం వలన అతిత్వరగా చిన్ననిప్పురవ్వ తగిలినను గాలితో కల్సిమండును. అందుచే హెక్సేనును బారీస్దాయిలో నిల్వవుంఛునప్పుడు అగ్నిప్రమాదం జరుగకుండగా పటిష్ఠమైన అగ్నిప్రమాద నిరోధక జాగ్రత్తలు తీసు కొవాలి. అగ్నిమాపక శాఖ వారి సహాయంతో మాక్‌డ్రిల్ నిర్వహించవలెను.నూనె గింజల నుండి, ఆయిల్‌ కేకునుండి నూనెను తీయు సాల్వెంట్‌ ఎక్స్‌ట్రాక్షను ప్లాంట్‌లలో హెక్సేనును నూనెను తీయుటకు సాల్వెంట్‌గా వాడెదరు. అందుచే సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లలో అధిక మొత్తంలో హెక్సేనును నిల్వ వుంచెదరు. అగ్నిప్రమాదం నుండి రక్షణకై సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లలో హెక్సేనును భూమిలోపల వుంచిన స్టోరెజి టాంకులలో నిల్వచెయుదురు. పెట్రొలు బంకులలోని పెట్రొల్, డిజిల్‌ను కూడా భూమిలో కప్పివుంచిన టాంకులలో నిల్వవుంచడము అందరుకు తెలిసిన విషయమే.హెక్సేను కొంతఎత్తునుండి ధారగా పడునప్పుడు స్థిరవిద్యుతును (static electricity) ను ఏర్పడును. ఆంతియే కాదు టాంకరుల ద్వారా హెక్సేనును రోడ్దు ద్వారా రవాణా చెయ్యునప్పుడు, కుదుపుల వలన టాంకరులో ముందుకు వెనుకకు హెక్సేను కదలటం వలన కూడా స్ధిరవిద్యుతు ఏర్పడును. ఆందుచే టాంకరును దిగుమతి చేయ్యవలసిన గమ్యస్దానానికి వచ్చిన తరువాత ఒక గంట సేపు అలాగే వదలి, ఆ తరువాత అన్‌లోడ్‌ చెయ్యుదురు. అంతియే కాదు అన్‌లోడింగ్ సమయంలో టాంకరులను, నిల్వటాంకులను, పైపులనురాగి తీగ ద్వారా ఎర్తు చెయ్యుదురు. హెక్సేను త్వరగా మండె లక్షణం వున్నప్పటికి, గాలిలో హెక్సేను నుండి వెలువడు వాయువులు 1.25-6.9% నిష్పత్తిలో వున్నపుడు, మాత్రమే మండును. గాలిలో హెక్సేను నుండి వెలువడు వాయువులు 1.25% కన్నతక్కువగా వున్నను, 6.9% కన్న ఎక్కువగా వున్నను మండదు. అందుచే పైన పెర్కొన్ననిష్పత్తిలో హె క్సేను వాయువు, గాలి లేకుండగా జాగ్రత్త తీసుకోవాలి.
ఉపయోగాలు
[మార్చు]- హెక్సేన్ ఒక ప్రత్యేక ప్రయోజన ద్రావకం, శుభ్రపరిచే ఏజెంట్ , విత్తనాలు , కూరగాయల నుండి తినదగిన నూనెలను తీయడానికి ఉపయోగిస్తారు.[18]
- ముఖ్యంగా, హెక్సేన్ అనేది ప్రపంచంలోని మొదటి ఐదు వస్తువుల సోయాబీన్, కనోలా, పొద్దుతిరుగుడు విత్తనాలు, పత్తి గింజలు , వేరుశెనగ నూనెగింజల నుండి తినదగిన , పారిశ్రామిక శాక నూనెలను తీయడానికి ఉపయోగించే ప్రాథమిక ద్రావకం.[19] భారతదేశంలో 450 సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లున్నాయి. ఎడాదికి 400-500 లక్షల లీటరుల హెక్సేనును సాల్వెంట్‌గా సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లలో ఉపయోగిస్తున్నారు.
- కొన్ని రకాల ఓషదు మొక్కల, పూల నుండి ఓషదులను, సువాసనద్రవ్యాలను సంగ్రహించుటకై హెక్సేను ఉపయోగిస్తారు.
- ఇది సాధారణంగా వస్త్రాలు , ఫర్నిచర్ తయారీలో శుభ్రపరిచే ఏజెంట్‌గా, ప్రింటింగ్ పరిశ్రమలో డీగ్రేజర్‌గా , పారిశ్రామిక షూమేకింగ్ , రూఫింగ్‌లో ఉపయోగించే వాటి నుండి రబ్బరు సిమెంట్ , స్ప్రే అడెసివ్‌ల వంటి రోజువారీ గృహోపకరణాల వరకు పెయింట్ థిన్నర్లు , జిగురులకు బేస్‌గా ఉపయోగించబడుతుంది.[19]
- దుస్తుల, ఉన్నిబట్టల డ్రైక్లినింగ్‌లో కూడా ఉపయోగిస్తారు.[20]
దుష్పలితాలు
[మార్చు]ఇది చాలా అస్థిరమైనది(తక్కువ ఉష్ణోగ్రత వద్ద ఆవిరిగా మారునది.) , త్వరగా మండుతుంది. , దాని ఆవిరి/వాయువు తగిన నిస్పత్తిలో గాలిలో కలిసిన పేలుడుసంభావించును.[19] హెక్సేను తక్కువ స్దాయిలో విష లక్షణాలు కల్గివుంది. దీర్ఘకాలంగా హెక్సేను వాయువు ప్రభావానికి గురైనప్పుడు శ్వాసకోశ, నాడీవ్యవస్ధకు సంబంధించిన రుగ్మతలు వచ్చే అవకాశం ఉంది. కొద్దిసేపు తక్కువ మోతాదులో (400-500 ppm) హెక్సేను వాయువులను పీల్చినప్పుడు తలనొప్పి, కళ్లు తిరగడం, మత్తుగా అవ్వడం జరుగుతుంది.[21][22] ఎక్కువ మోతాదులో కొద్దిసేపు హెక్సెను వాయువులను పీల్చిన సృహ తప్పడం జరుగును. అటువంటి వ్యక్తిని బాగా గాలి అందు ప్రదేశంలో వుంచి గాలి ఆందినచో సృహలోనికి వచ్చును. చర్మం మీద పడిన, చర్మంలో వుండు నూనె గ్రంథుల నుండి నూనెను తొలగించడం వలన శరీరం పొడి బారిపోవును. సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లలో తీసిన నూనెలో 5-10 ppm వరకు హెక్సేను వుండును అయితే ఈ నూనెలను రిపైన్‌ చేసినప్పుడు తొలగింపబడును.
ఉత్పతిదారులు
[మార్చు]భారతదేశంలో సాల్వెంట్‌ ప్లాంట్‌లలో వాడు హెక్సేనును 1.హిందుస్థాన్‌ పెట్రొలియం కార్పొరెసను లిమిటెడ్ (HP, భారత్‌ పెట్రొలియమ్‌లిమిటెడ్ (BP)[23], ఇండియన్ పెట్రొలియం అయిల్స్ లిమిటెడ్ (IOL) లు[24] ఉత్పత్తి చెయ్యుచున్నవి. హెక్సేనును ఉత్ప్త్తిచెయ్యు రిఫైనరిలు, విక్రయకేంద్రాలు ముంబై, కలకత్తా, చెన్నై వద్దకలవు.ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో హైదరాబాద్‌లో నున్న చెర్లోపల్లి, గుంటూరు దగ్గరి తాడేపల్లిలో హెక్సేనువిక్రయ డిపోలున్నాయి.
ఇవికూడా చదవండి
[మార్చు]మూలాలు
[మార్చు]- ↑ n-Hexane, Date of Peer Review: April 2000
- ↑ "n-HEXANE". pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ "CHEBI:29021 - hexane". ebi.ac.uk. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ Speight 1991
- ↑ SUCRON 1996
- ↑ "n-HEXANE" (PDF). atsdr.cdc.gov. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ 7.0 7.1 "Synthesis of Bio-hexane". journals.itb.ac.id. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ Lv, D.C., Liu, Y.Q., Zhu, S.J., Ye, Y.Y. & Wang, D., A Novel Process for The Production and Separation of Heavier Hydrocarbons from Sorbitol-derived Oil, Fuel, 150, pp. 457-463, 2015.
- ↑ "ఃHexane". atamanchemicals.com. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ "N-HEXANE". pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ "N-HEXANE". pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ "N-HEXANE". pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ Verschueren, K. Handbook of Environmental Data on Organic Chemicals. Volumes 1-2. 4th ed. John Wiley & Sons. New York, NY. 2001, p. 1269
- ↑ Haynes, W.M. (ed.) CRC Handbook of Chemistry and Physics. 91st ed. Boca Raton, FL: CRC Press Inc., 2010-2011, p. 6-138
- ↑ O'Neil, M.J. (ed.). The Merck Index - An Encyclopedia of Chemicals, Drugs, and Biologicals. Whitehouse Station, NJ: Merck and Co., Inc., 2006., p. 811
- ↑ Haynes, W.M. (ed.) CRC Handbook of Chemistry and Physics. 91st ed. Boca Raton, FL: CRC Press Inc., 2010-2011, p. 3-282
- ↑ "INTRODUCTORY" (PDF). peso.gov.in. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ "Synthetic Use and Properties of Hexane in Chemistry". longdom.org. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ 19.0 19.1 19.2 "What is hexane?". andersonintl.com. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR). Toxicological Profile for Hexane. Draft for Public Comment. Public Health Service, U.S. Department of Health and Human Services, Atlanta, GA. 1997
- ↑ U.S. Department of Health and Human Services. Hazardous Substances Data Bank (HSDB, online database). National Toxicology Information Program, National Library of Medicine, Bethesda, MD. 1993.
- ↑ "Hexane" (PDF). epa.gov. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ "Manufacturer,Suppliers & Transporters of Hexane". seaofindia.com. Retrieved 2024-04-15.
- ↑ "Hexane". chemarc.com. Retrieved 2024-04-15.