ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్

వికీపీడియా నుండి
(ప్రఫుల్ల చంద్ర రే నుండి దారిమార్పు చెందింది)
Jump to navigation Jump to search
ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్
జననంప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్
(1861-08-02)1861 ఆగస్టు 2
రారులీ-కటిపర , జెస్సోర్ జిల్లా, బెంగాల్ రాజ్యం, బ్రిటిష్ ఇండియా
(ప్రస్తుతం ఖుల్నా జిల్లా, కుల్నా డివిజన్, బంగ్లాదేశ్ )
మరణం1944 జూన్ 16(1944-06-16) (వయసు 82)
కోల్‌కాతా, బెంగాల్ రాజ్యం, బ్రిటిష్ ఇండియా (now India)
జాతీయతభారతీయుడు
రంగములు
  • అకర్బన రసాయనశాస్త్రం
  • కర్బన రసాయన శాస్త్రం
  • రసాయన శాస్త్ర చరిత్ర
వృత్తిసంస్థలు
  • ప్రెసిడెన్సీ విశ్వవిద్యాలయం, కోల్‌కతా
  • కలకత్తా యూనివర్శిటీ ఆఫ్ కాలేజ్ ఆఫ్ సైన్స్ (రాజబజార్ సైన్స్ కాలేజి గా సుపరిచితం)
చదువుకున్న సంస్థలుకలకత్తా విశ్వవిద్యాలయం (బి.ఎ)
ఎడిన్‌బర్గ్ విశ్వవిద్యాలయం (బి.ఎస్.సి, డి.ఎస్.సి)
పరిశోధనా సలహాదారుడు(లు)అలగ్జాండర్ క్రం బ్రౌన్
ముఖ్యమైన విద్యార్థులుసత్యేంద్రనాథ్ బోస్
మేఘనాధ్ సాహా
జ్ఞానేంద్రనాథ్ ముఖర్జీ
జ్ఞాన్ చంద్ర ఘోష్
ప్రసిద్ధిభారతీయ రసాయనశాస్త్ర పరిశోధన వ్యవస్థాపకుడు; భారతీయ రసాయన పరిశ్రమ వ్యవస్థాపకుడు
ముఖ్యమైన పురస్కారాలు
  • 1912 కాంపేనియన్ ఆఫ్ ద ఆర్డర్ ఆఫ్ ఇండియన్ అంపైర్ (CIE)
  • 1919 నట్ బాలులర్
  • 1902 కెమికల్ సొసైటీ ఫెలోషిప్ (FCS)[1]
  • 1935  ఇండియన్ నేషనల్ సైన్సు అకాడమీ వ్యవస్థాపక ఫెలోషిప్ (FNI)[note 1]
  • 1943 ఇండియన్ అసోసియేషన్ ఫర్ ద కల్టివేషన్ ఆఫ్ సైన్సు ఫెలోషిప్ (FIAS)
సంతకం

ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్ (బెంగాలీ: প্রফুল্ল চন্দ্র রায়) (1861 ఆగస్టు 2 - 1944 జూన్ 16) [2] బెంగాలీ విద్యావేత్త, ప్రసిద్ధ రసాయన శాస్త్రజ్ఞుడు, విద్యావేత్త, చరిత్రకారుడు, పారిశ్రామికవేత్త, పరోపకారి.[2] బెంగాలీ జాతీయవాదిగా అతను రసాయనశాస్త్రంలో మొట్టమొదటి భారతీయ పరిశోధనా పాఠశాలను స్థాపించాడు. భారతదేశంలో రసాయన శాస్త్ర పితామహుడిగా పరిగణించబడ్డాడు.[3] ఆయన జీవితం, పరిశోధనలను ఐరోపా ఖండం బయట జరిగిన మొట్టమొదటి రసాయనశాస్త్ర మైలురాయిగా రాయల్ సొసైటీ ఆఫ్ కెమిస్ట్రీ ఫలకంతో సత్కరించింది. ఆయన భారతదేశపు మొట్టమొదటి ఔషధ సంస్థ బెంగాల్ కెమికల్స్ & ఫార్మాస్యూటికల్స్ ను స్థాపించాడు. అతను ఎ హిస్టరీ ఆఫ్ హిందూ కెమిస్ట్రీ ఫ్రమ్ ది ఎర్లీస్ట్ టైమ్స్ ఫ్రమ్ మిడిల్ ఆఫ్ సిక్స్‌టీంత్ సెంచరీ (1902) అనే గ్రంథాన్ని రచించాడు. భారతీయుల విజ్ఞానము గూర్చి ప్రపంచానికి తెలుపుతూ ఈయన ఎన్నో వ్యాసాలు వ్రాసాడు. అతను భారతదేశం ఆధ్యాత్మికత బోధించడంలోనే కాదు విజ్ఞాన పరంగా కూడా ఎంతో ముందున్నదని చెప్పేవాడు. ఆంగ్ల ఔషధాలకు దీటుగా దేశీయ ఔషధాలు తయారుచేసే ఒక సంస్థను స్థాపించాడు.

జీవిత చరిత్ర

[మార్చు]

కుటుంబ నేపథ్యం

[మార్చు]

ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్ బ్రిటిష్ ఇండియా (ప్రస్తుతం బంగ్లాదేశ్) లోని తూర్పు భాగంలో ఉన్న జెస్సోరి జిల్లా (ప్రస్తుతం ఖుల్నా జిల్లా) కు ఎందిన రారూలీ-కటిపర గ్రామంలో జన్మించాడు. అతని తండ్రి హరీష్ చంద్ర రాచౌదరి (మ .1893) కాయస్థ జమీందారు, తల్లి భుబన్మోహిని దేవి (మ .1944) స్థానిక తాలూక్‌దార్ కుమార్తె. వారికి అతను మూడవ సంతానంగా జన్మించాడు[4][5]. రాయ్ ఏడుగురు తోబుట్టువులలో ఒకడు. వారిలో నలుగురు సోదరులు - జ్ఞానేంద్ర చంద్ర, నలిని కాంత, పూర్ణ చంద్ర, బుద్ధ దేవ్ - ఇద్దరు సోదరీమణులు ఇందూమతి, బెలమతి[5].

రాయ్ ముత్తాత మణిక్‌లాల్ బ్రిటిష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీకి చెందిన కృష్ణానగర్, జెస్సోర్ జిల్లా కలెక్టర్ల క్రింద దివాన్ గా పనిచేసి, గణనీయమైన సంపదను గడించాడు. ఒక తండ్రిగా రాయ్ తాత ఆనంద్‌లాల్ ప్రగతిశీల వ్యక్తి. తన కుమారుడు హరీష్ చంద్రను కృష్ణగర్ ప్రభుత్వ కళాశాలలో ఆధునిక విద్యను పొందటానికి పంపాడు[5]. కళాశాలలో, హరీష్ చంద్ర ఇంగ్లీష్, సంస్కృతం, పెర్షియన్ భాషలలో సమగ్రమైన జ్ఞానాన్ని పొందాడు. అయినప్పటికీ చివరికి తన కుటుంబాన్ని పోషించటానికి తన అధ్యయనాలను ముగించవలసి వచ్చింది. ఉదారవాద, సంస్కారవంతుడైన హరీష్ చంద్ర తన గ్రామంలో ఇంగ్లీష్-మీడియం విద్య, మహిళల విద్యకు మార్గదర్శకత్వం వహించాడు. అబ్బాయిల కోసం, అమ్మాయిల కోసం మాధ్యమిక పాఠశాలలు స్థాపించాడు. అతని భార్య, సోదరిని తరువాతి కాలంలో ఆ పాఠశాలలో విద్యాభ్యసన కోసం చేర్చాడు.[5] హరీష్ చంద్రకు బ్రహ్మ సమాజ్తో గట్టిగా సంబంధం ఉండేది[6]. రాయ్ తన జీవితమంతా ఆ సమాజ్తో తన సంబంధాలను కొనసాగించాడు.

బాల్యం, ప్రారంభ విద్య (1866-1882)

[మార్చు]

1866 లో, రాయ్ తన తండ్రి నడుపుతున్న గ్రామ పాఠశాలలో విద్యను ప్రారంభించాడు. అతను తొమ్మిది సంవత్సరాల వరకు అక్కడ చదువుకున్నాడు[2]. రాయ్ అన్నయ్య జ్ఞానేంద్ర చంద్ర తన మాధ్యమిక పాఠశాల విద్యను పూర్తి చేసిన తరువాత, అతని తండ్రి కుటుంబాన్ని కలకత్తాకు తరలించడానికి సిద్దపడ్డాడు. అక్కడ ఉన్నత విద్యా కేంద్రాలు బాగా అందుబాటులో ఉండేవి[5]. 1870 లేదా 1871 లో, రాయ్ తన 10 ఏళ్ళ వయసులో, అతని కుటుంబంతో సహా నగరానికి వలస వచ్చింది. అక్కడ హరీష్ చంద్ర 132 అమ్‌హెర్స్‌ట్ వీధిలో ఒక ఇంటిని అద్దెకు తీసుకున్నాడు[5]. రాయ్ మరుసటి సంవత్సరం హరే పాఠశాలలో చేరాడు[4]. 1874 లో, రాయ్ నాల్గవ తరగతిలో ఉన్నప్పుడు, అతను విరేచనాలతో తీవ్రమైన దాడికి గురయ్యాడు. తత్ఫలితంగా తన అధ్యయనాలను వాయిదా వేసి తన పూర్వీకుల ఇంటికి తిరిగి వచ్చాడు. అతను తరువాత తన అధ్యయనాలలో ఈ అంతరాయాన్ని మారువేషంలో ఒక ఆశీర్వాదంగా భావించాడు. ఎందుకంటే పాఠశాల పాఠ్యాంశాల పరిమితుల్లో సాధ్యమయ్యే దానికంటే చాలా విస్తృతంగా చదవడానికి ఇది అనుమతించింది. స్వస్థపరిచేటప్పుడు, అతను జీవిత చరిత్రలు, విజ్ఞాన శాస్త్రంపై కథనాలు, లెత్‌బ్రిడ్జ్ ఆధునిక ఆంగ్ల సాహిత్యం నుండి ఎంపికలు, గోల్డ్ స్మిత్ వికార్ ఆఫ్ వేక్ఫీల్డ్ మొదలైన పుస్తకాలు చదివాడు. చరిత్ర, భూగోళశాస్త్రం, బెంగాలీ సాహిత్యం, గ్రీకు, లాటిన్, ఫ్రెంచ్, సంస్కృతం కూడా అధ్యయనం చేశాడు[2]. అతను పూర్తిస్థాయిలో కోలుకున్నప్పటికీ, అతను జీవితాంతం అజీర్ణం, నిద్రలేమితో బాధపడ్డాడు[7].
అనారోగ్యం నుండి కోలుకున్న తరువాత, రాయ్ 1876 లో కలకత్తాకు తిరిగి వచ్చాడు. బ్రహ్మ సమాజ సంస్కర్త కేశవ చంద్ర సేన్ చేత స్థాపించబడిన ఆల్బర్ట్ పాఠశాలలో చేరాడు; మునుపటి రెండేళ్ళలో అతని కేంద్రీకృత స్వీయ అధ్యయనం కారణంగా, అతని ఉపాధ్యాయులు అతను కేటాయించిన తరగతిలో మిగిలిన విద్యార్థుల కంటే చాలా ఎక్కువగా పురోగతిలో ఉన్నట్లు కనుగొన్నారు. ఈ కాలంలో అతను ఆదివారం సాయంత్రాలలో కేశవ చంద్ర సేన్ ఉపన్యాసాలకు హాజరయ్యాడు. అతను రాసిన సులభా సమాచార్ చేత బాగా ప్రభావితమయ్యాడు[6]. 1878 లో అతను పాఠశాల ప్రవేశ పరీక్ష (మెట్రిక్యులేషన్ పరీక్షలు) లో ప్రథమ స్థానంలో ఉత్తీర్ణత సాధించాడు. పండిట్ ఈశ్వర్ చంద్ర విద్యాసాగర్ స్థాపించిన మెట్రోపాలిటన్ ఇనిస్టిట్యూషన్ (తరువాత విద్యాసాగర్ కళాశాల) కు ఎఫ్ఎ (ఫస్ట్ ఆర్ట్స్) విద్యార్థిగా చేరాడు. ఆ సంస్థలోని ఆంగ్ల సాహిత్య ఉపాధ్యాయుడు సురేంద్రనాథ్ బెనర్జీ భారత జాతీయవాది, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ భవిష్యత్తు అధ్యక్షుడు. బెనర్జీ మంచి ఆదర్శాలను కలిగి ఉండి, విలువైన సేవలకు ప్రాధాన్యత ఇవ్వడం, భారతదేశం పునరుజ్జీవనం కోసం నిరంతరం కృషి చేయాల్సిన అవసరం గూర్చి పాటుపడేవాడు. ఆ విలువలు రాయ్ హృదయంపై ముద్ర వేసాయి.[7] సేన్ లోతుగా ప్రభావితం చేసినప్పటికీ, సేన్ మార్గదర్శకత్వంలో ప్రధాన స్రవంతి బ్రహ్మ సమాజ్ కంటే రాయ్ ఎక్కువ ప్రజాస్వామ్య వాతావరణానికి ప్రాధాన్యత ఇచ్చాడు; తత్ఫలితంగా, 1879 లో అతను అసలు సమాజ్‌ యొక్క మరింత సరళమైన శాఖ అయిన సాధారన్ బ్రహ్మో సమాజ్‌లో చేరాడు.[8]

యువకునిగా ప్రఫుల్లా చంద్ర రాయ్

ఈ దశ వరకు రాయ్ ప్రధానంగా చరిత్ర, సాహిత్యంపై దృష్టి సారించినప్పటికీ, రసాయనశాస్త్రం అప్పుడు ఎఫ్.ఎ డిగ్రీలో తప్పనిసరి విషయంగా ఉండేది. మెట్రోపాలిటన్ ఇన్‌స్టిట్యూషన్ ఆ సమయంలో సైన్స్ కోర్సులకు ఎటువంటి సౌకర్యాలు ఇవ్వకపోవడంతో, రాయ్ ప్రెసిడెన్సీ కళాశాలలో బాహ్య విద్యార్థిగా భౌతిక, రసాయన శాస్త్ర ఉపన్యాసాలకు హాజరయ్యాడు.[7] అతను ముఖ్యంగా అలెగ్జాండర్ పెడ్లెర్ బోధించిన రసాయన శాస్త్ర కోర్సులకు ఆకర్షితుడయ్యాడు. ఫెడ్లర్ భారతదేశపు తొలి పరిశోధన రసాయన శాస్త్రవేత్తలలో స్ఫూర్తినిచ్చే అధ్యాపకుడు, ప్రయోగాత్మక నిపుణుడు. ప్రయోగాత్మక విజ్ఞాన శాస్త్రం ద్వారా ఆకర్షించబడిన రాయ్, రసాయన శాస్త్రాన్ని తన వృత్తిగా చేసుకోవాలని నిర్ణయించుకున్నాడు. ఎందుకంటే తన దేశం భవిష్యత్తు విజ్ఞానశాస్త్ర పురోగతిపై ఎక్కువగా ఆధారపడి ఉంటుందని అతను గుర్తించాడు.[2] ప్రయోగం పట్ల అతనికున్న అభిరుచి వల్ల, తరగతి సహచరుల లాడ్జింగుల వద్ద ఒక చిన్న రసాయన శాస్త్ర ప్రయోగశాలను ఏర్పాటు చేయడానికి, పెడ్లర్ కొన్ని ప్రదర్శనలను పునరుత్పత్తి చేయడానికి దారితీసింది; ఒక సందర్భంలో, లోపభూయిష్ట ఉపకరణం తీవ్రంగా పేలినప్పుడు అతను గాయంతో తప్పించుకున్నాడు. అతను 1881 లో ద్వితీయ శ్రేణిలో ఎఫ్ఎ పరీక్షలో ఉత్తీర్ణుడయ్యాడు. ఈ రంగంలో ఉన్నత విద్యను అభ్యసించే ఉద్దేశంతో కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయానికి చెందిన కళాశాలలో బిఎ (బి-కోర్సు) డిగ్రీలో రసాయన శాస్త్ర విద్యార్థిగా చేరాడు.[4] ఎఫ్.ఎ స్థాయిలో తప్పనిసరి విషయం అయిన సంస్కృతంలో "సొగసైన పాండిత్యం" సాధించడంతో పాటు లాటిన్, ఫ్రెంచ్ నేర్చుకున్న రాయ్, తన బి.ఎ పరీక్ష కోసం చదువుతున్నప్పుడు గిల్‌క్రిస్ట్ ప్రైజ్ స్కాలర్‌షిప్ కోసం దరఖాస్తు చేసుకున్నాడు; స్కాలర్‌షిప్‌కు కనీసం నాలుగు భాషల పరిజ్ఞానం అవసరం. అఖిల భారత పోటీ పరీక్ష తరువాత రాయ్ రెండు స్కాలర్‌షిప్‌లలో ఒకదాన్ని గెలుచుకున్నాడు. తన అసలు డిగ్రీ పూర్తి చేయకుండా ఎడిన్బర్గ్ విశ్వవిద్యాలయంలో బీఎస్సీ విద్యార్థిగా చేరాడు.[7] అతను 1882 ఆగస్టులో అనగా 21 సంవత్సరాల వయస్సులో యునైటెడ్ కింగ్‌డమ్‌కు బయలుదేరాడు.[4]

బ్రిటన్ లో విద్యార్థి (1882-1888)

[మార్చు]

ఎడిన్‌బర్గ్‌లో రాయ్ అలెగ్జాండర్ క్రమ్ బ్రౌన్, బ్రౌన్ మాజీ విద్యార్థిగా హైడెల్బర్గ్ విశ్వవిద్యాలయంలో రాబర్ట్ బన్సెన్ అధ్వర్యంలో చదువుకున్న ప్రత్యక్ష నిరూపకుడు జాన్ గిబ్సన్ లతో పాటు తన రసాయన శాస్త్ర అధ్యయనాలను చేసాడు. అతను 1885లో బి.యస్సీ పూర్తి చేసాడు[9]. ఎడిన్‌బర్గ్‌లో తన విద్యార్థిగాఉన్న కాలంలో రాయ్ చరిత్ర, రాజకీయ శాస్త్రంలో తనకున్న ఆసక్తిని పెంచుకుంటూనే ఉండేవాడు. రూస్లెట్ రాసిన ఎల్'ఇండే డెస్ రాజాస్, లానోయ్ రాసిన ఎల్'ఇండే కాంటెంపొరైన్, రెవ్యూ డెక్స్ డియుక్స్ మోండెస్ రచనలను చదివాడు. పొసెట్ట్ రాసిన రాజకీయ ఆర్థిక వ్యవస్థకు సంబంధించిన ఎస్సేస్ ఆన్ ఇండియన్ ఫైనాన్స్ పుస్తకాన్ని కూడా చదివాడు[10]. 1885 లో, "1857 భారతీయ తిరుగుబాటుకు ముందు, తరువాత భారతదేశం" పై ఉత్తమ వ్యాసం కోసం విశ్వవిద్యాలయం నిర్వహించిన వ్యాస పోటీలో పాల్గొన్నాడు. అతను రాసిన వ్యాసం, బ్రిటీష్ రాజ్‌ను తీవ్రంగా విమర్శించిం, బ్రిటీష్ ప్రభుత్వాన్ని దాని ప్రతిచర్య వైఖరి పరిణామాల గురించి హెచ్చరించింది. అయినప్పటికీ ఉత్తమ ఎంట్రీలలో ఒకటిగా అంచనా వేయబడింది. అప్పటి విశ్వవిద్యాలయం నియమించబడిన ప్రిన్సిపాల్, భారతదేశంలోని వాయవ్య రాజ్యాల మాజీ లెఫ్టినెంట్-గవర్నర్ అయిన విలియం ముయిర్ చేత ప్రశంసించబడింది[7]. రాయ్ రాసిన వ్యాసం బ్రిటన్‌లో విస్తృతంగా ది స్కాట్స్ మాన్ పత్రిక ద్వారా "ఇది భారతదేశానికి సంబంధించిన సమాచారాన్ని కలిగి ఉంది, ఇది మరెక్కడా కనుగొనబడలేదు. ఇది చాలా నోటీసుకి అర్హమైనది." అని ప్రచారం చేయబడింది[5]. ఆ వ్యాస కాపీని బర్మింగ్‌హామ్ జాన్ బ్రైట్ కోసం ప్రముఖ వక్త, లిబరల్ పార్లమెంటు సభ్యుడు చదివి వినిపించాడు; రాయ్‌కు బ్రైట్ రాసిన సానుభూతితో కూడిన సమాధానం బ్రిటన్ అంతటా ప్రముఖ వార్తాపత్రికలలో "జాన్ బ్రైట్స్ లెటర్ టు ఎ ఇండియన్ స్టూడెంట్" పేరుతో ప్రచురించబడింది[7]. మరుసటి సంవత్సరం, రాయ్ తన వ్యాసాన్ని "ఎస్సే ఆన్ ఇండియా" పేరుతో ఒక చిన్న పుస్తకంగా ప్రచురించాడు. అదే విధంగా బ్రిటిష్ రాజకీయ వర్గాలలో రచయితగా విస్తృత దృష్టిని సంపాదించాడు[7]. అతను బిఎస్సి డిగ్రీ పూర్తి చేసిన తరువాత, తన డాక్టరల్ అధ్యయనాలను ప్రారంభించాడు. అతని థీసిస్ సలహాదారుడైన క్రమ్ బ్రౌన్ సేంద్రీయ రసాయన శాస్త్రవేత్త అయినప్పటికీ, సేంద్రీయ రసాయన శాస్త్రంతో పోల్చితే అకర్బన రసాయనశాస్త్ర రంగంలో పరిశోధనలు పరిమిత పురోగతి సాధిస్తున్నట్లు కనిపించిన సమయంలో రాయ్ అకర్బన రసాయనశాస్త్రం వైపు ఆకర్షితుడయ్యాడు. అందుబాటులో ఉన్న అకర్బన రసాయన శాస్త్ర సాహిత్యం విస్తృతమైన సమీక్ష తరువాత, రాయ్ తన పరిశోధనాంశంగా "డబుల్ సాల్ట్స్" నిర్మాణ సంబంధాల నిర్దిష్ట స్వభావాలను అన్వేషించాలని నిర్ణయించుకున్నాడు. ఈ రంగంలో రాయ్ మెటల్ డబుల్ సల్ఫేట్‌లను పరిశోధించడానికి ఎంచుకున్నాడు[9].

కొన్ని సంవత్సరాలుగా, విజ్ఞాన శాస్త్రం అనేక డబుల్ సల్ఫేట్లను (అప్పుడు "విట్రియోల్స్" అని కూడా పిలిచేవారు) ప్రకృతిలో ఖనిజ లవణాలుగా గుర్తించింది. 1:1 నిష్పత్తిలో ఏక సంయోజక లోహ సల్ఫేట్‌లతో ద్విసంయోజక లోహాల సల్ఫేట్‌ల సహజ సంయోగం ఫలితంగా డబుల్ సల్ఫేట్‌లు వాటి స్వాబావికమైన జాతుల నుండి రసాయనికంగా భిన్నంగా ఉంటాయి[11]. 1850 ల నాటికి, అనేక డబుల్ సల్ఫేట్లు కృత్రిమంగా సంశ్లేషణ చేయబడ్డాయి. వీటిలో అమ్మోనియం ఐరన్ (II) సల్ఫేట్ లేదా కార్ల్ ఫ్రెడ్రిక్ మోహర్ చేత తయారుచేయబడ్డ "మోహర్స్ ఉప్పు" ఉన్నాయి. వోహ్ల్‌తో సహా కొంతమంది రసాయన శాస్త్రవేత్తలు "ట్రిపుల్-డబుల్", "క్వాడ్రపుల్-డబుల్" నిర్మాణాలతో సహా అనేక డబుల్-డబుల్, బహుళ-డబుల్ సల్ఫేట్‌లను వేరుచేసినట్లు పేర్కొన్నారు. టైప్ I యొక్క రెండు డబుల్ సల్ఫేట్ల ఫలితం కొత్త పరమాణు డబుల్ లవణాలు కచ్చితమైన సమగ్ర నిష్పత్తిలో వాటిని కలపడం ద్వారా తయారుచేయవచ్చు[11]. ఆ ప్రయోగాలను పునరుత్పత్తి చేయడానికి ప్రయత్నించిన ఇతరులు అలా చేయలేకపోయారని నివేదించారు[11]. రాయ్ సమస్యను చేపట్టడానికి ముందు, 1886 లో పెర్సివాల్ స్పెన్సర్ ఉమ్‌ఫ్రెవిల్లే పికరింగ్, ఎమిలీ ఆస్టన్ తమ పరిశోధనా పత్రాలలో డబుల్-డబుల్, హై-ఆర్డర్ సల్ఫేట్ లవణాలు కచ్చితమైన నిర్మాణాలుగా లేవని తేల్చిచెప్పారు. వోల్ చేసిన ప్రయోగాత్మక ఫలితాలను వివరించలేనిదిగా వారు భావించారు. అలాంటి పరిశోధనలు వోల్ పరిశోధనను సందేహాస్పదంగా ఉంచాయని రాయ్ గుర్తించినప్పటికీ, "ఈ స్థానం అస్పష్టంగా ఉన్నప్పటికీ, మరింత పరిశోధన కోసం దోహదపడుతుంది" అని వాదించాడు[11].

రాయ్‌కు హోప్ ప్రైజ్ లభించింది. ఇది డాక్టరేట్ పూర్తి చేసిన తరువాత ఒక సంవత్సరం పాటు తన పరిశోధనలో పనిచేయడానికి వీలు కల్పించింది. అతని థీసిస్ శీర్షిక "కాపర్-మెగ్నీషియం గ్రూప్ కంజుగేటెడ్ సల్ఫేట్స్: ఎ స్టడీ ఆఫ్ ఐసోమార్ఫస్ మిక్చర్స్ అండ్ మాలిక్యులర్ కాంబినేషన్స్". ఒక విద్యార్థిగా ఉన్నప్పుడు 1888 లో ఎడిన్‌బర్గ్‌ కెమికల్ సొసైటీ ఉపాధ్యక్షునిగా ఎన్నికయ్యాడు[12].

ప్రఫుల్లా చంద్ర 1888 ఆగస్టు మొదటి వారంలో భారతదేశానికి తిరిగి వచ్చిన తరువాత 1889 లో కలకత్తాలోని ప్రెసిడెన్సీ కాలేజీలో తాత్కాలిక అసిస్టెంట్ ప్రొఫెసర్‌గా చేరాడు. ఎడిన్‌బర్గ్‌ విశ్వవిద్యాలయం నుండి సైన్స్ లో డాక్టరేట్ పొందిన రాయ్ తన అద్భుతమైన విద్యా అధికార పత్రాలతో కూడా తీవ్రంగా బాధపడ్డాడు. అతను శ్రేష్ఠమైన సేవలో ఒక స్థానాన్ని పొందలేకపోయాడు (అతని విద్యా స్థానం 'ప్రాంతీయ సేవ'లో ఉంది). స్థానిక మేధావుల పట్ల పాలక ప్రభుత్వం వివక్షపూరిత వైఖరికి ఇది కారణమని పేర్కొంది. అతను ప్రభుత్వ ఉన్నతాధికారులకు ఫిర్యాదు చేసినప్పటికీ ఎటువంటి ప్రభావం చూపలేదు.[ఆధారం చూపాలి]

వృత్తి జీవితం

[మార్చు]
కోల్‌కతాలోని బిర్లా ఇండస్ట్రియల్ & టెక్నలాజికల్ మ్యూజియం తోటలో ఉంచిన ప్రఫుల్లా చంద్ర రే విగ్రహం

విజ్ఞాన శాస్త్ర పరిశోధన

[మార్చు]

మెర్క్యురస్ నైట్రేట్

[మార్చు]

1895 లో ప్రఫుల్లా చంద్ర నైట్రేట్ రసాయనశాస్త్రాన్ని కనుగొనే రంగంలో తన పరిశోధనలను ప్రారంభించాడు. ఇది చాలా ప్రభావవంతంగా మారింది. 1896 లో, అతను కొత్త స్థిరమైన రసాయన సమ్మేళనం: మెర్క్యురస్ నైట్రేట్ తయారీపై ఒక పరిశోధనా పత్రాన్ని ప్రచురించాడు[12]. ఈ పరిశోధన వివిధ లోహాల నైట్రేట్లు, హైపోనైట్రైట్‌లపై, అమ్మోనియా, సేంద్రీయ అమైన్‌ల నైట్రేట్‌లపై పెద్ద సంఖ్యలో పరిశోధనా పత్రాలకు మార్గం చూపించింది.[13] అతను, అతని విద్యార్థులు చాలా సంవత్సరాలుగా ఈ రంగాన్ని విడదీశారు, ఇది పరిశోధనా ప్రయోగశాలల సుదీర్ఘ శిక్షణకు దారితీసింది.[14] ఆవిష్కరణతో ప్రారంభమైన జీవితంలో మెర్కురస్ నైట్రేట్ ఆవిష్కరణ ఊహించని ఒక కొత్త అధ్యాయం అని ప్రఫుల్ల చంద్ర అన్నాడు. ప్రఫుల్లా చంద్ర 1896 లో పాదరసం చర్యతో పసుపు స్ఫటికాకార ఘనంగా ఏర్పడటం, నైట్రిక్ ఆమ్లాన్ని విలీనం చేయడం గమనించాడు.[15] [16]

6 Hg + 8 HNO3 → 3 Hg2(NO3)2 + 2 NO + 4 H2O

ఈ ఫలితం మొదట జర్నల్ ఆఫ్ ఆసియాటిక్ సొసైటీ ఆఫ్ బెంగాల్ లో ప్రచురించబడింది. 1896 మే 28 న నేచర్ మ్యాగజైన్ ఆ విషయాన్ని వెంటనే గమనించింది.[15]

అమ్మోనియం, ఆల్కైల్ అమ్మోనియం నైట్రేట్లు

[మార్చు]

క్లోరైడ్, సిల్వర్ నైట్రేట్ మధ్య రసాయన ద్వంద్వ వియోగం చర్య వలన అమ్మోనియం ద్వారా స్వచ్ఛమైన రూపంలో అమ్మోనియం నైట్రేట్ సంశ్లేషణ అతని ముఖ్యమైన రచనలలో ఒకటి. చాలా ప్రయోగాలు చేయటం ద్వారా స్వచ్ఛమైన అమ్మోనియం నైట్రేట్ వాస్తవంగా స్థిరంగా ఉందని అతను నిరూపించాడు. వియోగం చెందకుండా 60 °C వద్ద కూడా ఉత్పతనం చేయవచ్చని వివరించాడు[15].

NH4Cl + AgNO2 → NH4NO2 + AgCl

లండన్‌లో జరిగిన కెమికల్ సొసైటీ సమావేశంలో అతను ఫలితాన్ని సమర్పించాడు. అతని పరిశోధనకు నోబెల్ గ్రహీత విలియం రామ్సే అతనికి అభినందనలు తెలిపాడు. 1912 ఆగస్టు 15 న, నేచర్ మ్యాగజైన్ "అమ్మోనియం నైట్రేట్ స్పష్టమైన రూపంలో'" అనే వార్తను ప్రచురించింది. 'ఇది చాలా ఫ్యుజిటివ్ ఉప్పు' బాష్ప సాంద్రతను నిర్ణయించింది. లండన్ జర్నల్ ఆఫ్ కెమికల్ సొసైటీ, లండన్ అదే సంవత్సరంలో ప్రయోగాత్మక వివరాలను ప్రచురించింది[15].

అతను ద్వంద్వ వియోగం ద్వారా ఇటువంటి సమ్మేళనాలను చాలా సిద్ధం చేశాడు. ఆ తరువాత అతను పాదరసం ఆల్కైల్-, మెర్క్యూరీ ఆల్కైల్ ఆరిల్-అమ్మోనియం నైట్రేట్లపై పరిశోధన చేసాడు.[14]

RNH3Cl + AgNO2 → RNH3NO2 + AgCl

అతను 1924 లో కొత్తగా ఇండియన్ స్కూల్ ఆఫ్ కెమిస్ట్రీని ప్రారంభించాడు. రాయ్ 1920 ఇండియన్ సైన్స్ కాంగ్రెస్ సెషన్ అధ్యక్షుడిగా ఉన్నాడు.[17]

ప్రఫుల్లా చంద్ర 1916 లో ప్రెసిడెన్సీ కళాశాల నుండి పదవీ విరమణ చేసి, కలకత్తా యూనివర్శిటీ కాలేజ్ ఆఫ్ సైన్స్ (రాజాబజార్ సైన్స్ కాలేజ్ అని కూడా పిలుస్తారు) లో మొదటి "పాలిట్ ప్రొఫెసర్ ఆఫ్ కెమిస్ట్రీ"గా చేరాడు, ఈ స్థానానికి తారక్నాథ్ పాలిట్ పేరు కూడా ఉంది. ఇక్కడ కూడా అతను ఒక ప్రత్యేక బృందంతో మెర్కాప్టైల్ రాడికల్స్, సేంద్రీయ సల్ఫైడ్లతో బంగారం, ప్లాటినం, ఇరిడియం మొదలైన సమ్మేళనాలపై పరిశోధనలు ప్రారంభించాడు. ఇండియన్ కెమికల్ సొసైటీ జర్నల్‌లో ఈ పరిశోధనలపై అనేక పత్రాలు ప్రచురించబడ్డాయి.

1936 లో తన 75 సంవత్సరాల వయస్సులో, అతను క్రియాశీల సేవల నుండి పరవీవిరమణ చెంది ప్రొఫెసర్ ఎమెరిటస్ అయ్యాడు. దీనికి చాలా కాలం ముందు 1921 లో తన 60 వ సంవత్సరం పూర్తయిన తరువాత, ఆ రోజు నుండి రసాయన పరిశోధనల కొరకు, రసాయన శాస్త్ర విభాగం అభివృద్ధికి ఖర్చు చేయటానికి యూనివర్శిటీ కాలేజ్ ఆఫ్ సైన్స్ లో కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయానికి తన మొత్తం జీతాన్ని ఉచిత బహుమతిగా ఇచ్చాడు, .

అతను 1920 నాటికి రసాయన శాస్త్ర అన్ని శాఖలలో 107 పరిశోధనా పత్రాలు రాశాడు[12].

సాహిత్య రచనలు, ఆసక్తులు

[మార్చు]

అతను శాస్త్రీయ అంశాలపై అనేక నెలవారీ పత్రికలకు బెంగాలీలో వ్యాసాలు అందించాడు. అతను తన ఆత్మకథ లైఫ్ అండ్ ఎక్స్‌పీరియన్స్ ఆఫ్ ఎ బెంగాలీ కెమిస్ట్ యొక్క మొదటి సంపుటిని 1932 లో ప్రచురించాడు. దానిని భారత యువతకు అంకితం చేశాడు. ఈ కృతి రెండవ సంపుటి 1935 లో విడుదలయింది.

1902 లో, ఎ హిస్టరీ ఆఫ్ హిందూ కెమిస్ట్రీ ఫ్రం ఎర్లీస్ట్ టైమ్స్ నుండి మిడిల్ ఆఫ్ సిక్స్‌టీంత్ సెంచరీ యొక్క మొదటి సంపుటిని ప్రచురించాడు[18]. రెండవ వాల్యూమ్ 1909 లో ప్రచురించబడింది. పురాతన సంస్కృత చేతిరాతల ద్వారా. ఓరియంటలిస్టుల రచనల ద్వారా చాలా సంవత్సరాల అన్వేషణ ఫలితంగా ఈ పని జరిగింది[19].

సామాజిక సేవ

[మార్చు]

1923 లో, ఉత్తర బెంగాల్ వరదను ఎదుర్కొంది. దీని ఫలితంగా మిలియన్ల మంది నిరాశ్రయులై ఆకలితో అలమటించారు. ప్రఫుల్లా చంద్ర బెంగాల్ రిలీఫ్ కమిటీని నిర్వహించింది, ఇది దాదాపు 2.5 మిలియన్ రూపాయల నగదు వసూలు చేసి, బాధిత ప్రాంతంలో వ్యవస్థీకృత పద్ధతిలో పంపిణీ చేసాడు.

సాధారణ బ్రహ్మ సమాజంలో బాలికల పాఠశాల, ఇండియన్ కెమికల్ సొసైటీ సంక్షేమం కోసం క్రమం తప్పకుండా డబ్బును విరాళంగా ఇచ్చాడు[20]. 1922 లో, కెమిస్ట్రీలో అత్యుత్తమ కృషికి అవార్డు ఇవ్వడానికి నాగార్జున బహుమతిని స్థాపించడానికి అతను డబ్బును విరాళంగా ఇచ్చాడు[20]. 1937 లో, జంతుశాస్త్రం లేదా వృక్షశాస్త్రంలో ఉత్తమ కృషికి అశుతోష్ ముఖర్జీ పేరు పెట్టబడిన మరొక అవార్డు కూడా అతని విరాళం నుండి స్థాపించబడింది[20].

గుర్తింపు, గౌరవాలు

[మార్చు]
ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్ సంతకం
భారతదేశం 1961 స్టాంప్ పై రాయ్
తన 150 వ జయంతి సందర్భంగా ( 2011 ఆగస్టు 2) కోల్‌కతాలోని సైన్స్ సిటీలో ప్రఫుల్లా చంద్ర రేపై ప్రదర్శన జరిగింది.

పతకాలు, అలంకరణలు

[మార్చు]
  • ఎడిన్బర్గ్ విశ్వవిద్యాలయం నుండి ఫారడే బంగారు పతకం (1887) [4]
  • కంపానియన్ ఆఫ్ ది ఆర్డర్ ఆఫ్ ది ఇండియన్ ఎంపైర్ [21]
  • నైట్ బ్యాచిలర్ (1919 న్యూ ఇయర్ ఆనర్స్ జాబితా) [22]

అకడమిక్ ఫెలోషిప్‌లు, సభ్యత్వాలు

[మార్చు]
  • రాయల్ ఆసియాటిక్ సొసైటీ ఆఫ్ బెంగాల్ ఫెలోషిప్ (FRASB) [23]
  • కెమికల్ సొసైటీ ఫెలోషిప్ (FCS; 1902) [1]
  • డ్యూయిష్ అకాడమీ గౌరవ సభ్యుడు, మ్యూనిచ్ (1919) [4]
  • నేషనల్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ సైన్సెస్ ఆఫ్ ఇండియా ఫౌండేషన్ ఫెలో (FNI; 1935) [23][note 1]
  • ఇండియన్ అసోసియేషన్ ఫర్ ది కల్టివేషన్ ఆఫ్ సైన్స్ ఫెలో (FIAS; 1943) [24]

గౌరవ డాక్టరేట్లు

[మార్చు]
  • కలకత్తా విశ్వవిద్యాలయం నుండి గౌరవ డాక్టర్ ఆఫ్ ఫిలాసఫీ డిగ్రీ (1908).[25]
  • డర్హామ్ విశ్వవిద్యాలయం నుండి గౌరవ D.Sc. డిగ్రీ (1912)
  • బనారస్ హిందూ విశ్వవిద్యాలయం నుండి గౌరవ D.Sc. డిగ్రీ (1920) [4]
  • ఢాకా విశ్వవిద్యాలయం నుండి గౌరవ D.Sc. డిగ్రీ (1920, 1936 జూలై 28) [4][26][27]
  • అలహాబాదు విశ్వవిద్యాలయం నుండి గౌరవ D. Sc. డిగ్రీ (1937) [28]

ఇతరములు

[మార్చు]
  • తన 70 వ పుట్టినరోజు సందర్భంగా కలకత్తా కార్పొరేషన్ చేత సత్కారం (1932) [4]
  • ఆత్మకథ, “లైఫ్ అండ్ ఎక్స్‌పీరియన్స్ ఆఫ్ బెంగాలీ కెమిస్ట్” 1932 లో ప్రచురించబడింది.[29]
  • కరాచీ కార్పొరేషన్ చేత సత్కారం (1933) [4]
  • మైమెన్సింగ్ లోని కొరోటియా కాలేజీ నుండి జ్ఞానబారిడి బిరుదు (1936) [4]
  • తన 80 వ పుట్టినరోజున కలకత్తా కార్పొరేషన్ చేత సత్కారం (1941) [4]
  • రాయల్ సొసైటీ ఆఫ్ కెమిస్ట్రీ (ఆర్‌ఎస్‌సి) కెమికల్ ల్యాండ్‌మార్క్ ఫలకం, ఐరోపా వెలుపల ఉన్న మొదటిది (2011).[30]

పి.సి.రాయ్ పేర్లతో వివిధ సంస్థలు

[మార్చు]
  • ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్ శిక్షా ప్రాంగన్, ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర కళాశాల, ప్రఫుల్ల చంద్ర కళాశాల, ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర హై స్కూల్ ఫర్ బాయ్స్, ఆచార్య ప్రఫుల్ల చంద్ర రే పాలిటెక్నిక్ అతని పేరును స్మరించుకుంటాయి, బాగెర్హాట్ లోని ప్రభుత్వ పిసి కాలేజీ కూడా ఉంది.

వ్యక్తిగత జీవితం

[మార్చు]

రాజకీయాల్లో చురుకుగా పాల్గొన్న అతను జీవితాంతం బ్రహ్మచారిగా కొనసాగాడు. అతను సాధారణ బ్రహ్మో సమాజ్‌తో సన్నిహితంగా సంబంధం కలిగి ఉండేవాడు. అతని జీవితకాలంలో వివిధ పరిపాలనా పదవులను నిర్వహించాడు. చివరికి సాధారన్ బ్రహ్మో సమాజ్ అధ్యక్షుడిగా, ధర్మకర్తగా ఎన్నికయ్యాడు. అతను తన సామర్థ్యం ఆధారంగా మాత్రమే ఎన్నుకోబడ్డాడు కానీ బ్రహ్మ సమాజంలో తన తండ్రి ప్రభావం వల్ల కాదు.

గ్రంథములు

[మార్చు]
  • — (1886). Essays on India. Edinburgh: University of Edinburgh.
  • — (1895). Chemical Research at the Presidency College, Calcutta. Calcutta: Hare Press. (reprinted 1897)
  • — (1902). Saral Prani Bijnan (Simple Science). Calcutta: Cherry Press.
  • — (1902). A History of Hindu Chemistry, Volume I. Calcutta: Bengal Chemical and Pharmaceutical Works.: For a complete list of his published scientific papers, see his obituary in the Journal of the Indian Chemical Society.

నోట్సు

[మార్చు]
  1. ↑ 1.0 1.1 Prior to 1970, the Indian National Science Academy was named the "National Institute of Sciences of India", and its fellows bore the post-nominal "FNI". The post-nominal became "FNA" in 1970 when the association adopted its present name.

మూలాలు

[మార్చు]
  1. ↑ 1.0 1.1 "Proceedings of the Chemical Society". Proceedings of the Chemical Society. 18.254: 160. 1902.{{cite journal}}: CS1 maint: url-status (link)
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 "Obituary: Sir Prafulla Chandra Ray". Journal of the Indian Chemical Society. XXI: 253–260. 1944.
  3. ↑ Uma Dasgupta (2011). Science and Modern India: An Institutional History, C. 1784–1947. Pearson Education India. p. 137. ISBN 978-81-317-2818-5.
  4. ↑ 4.00 4.01 4.02 4.03 4.04 4.05 4.06 4.07 4.08 4.09 4.10 4.11 Majumdar, Sisir K. (2011). "Acharya Prafulla Chandra Ray: A Scientist, Teacher, Author and a Patriotic Entrepreneur" (PDF). Indian Journal of History of Science. 46.3: 523–533. Archived from the original (PDF) on 2017-12-01. Retrieved 2020-04-10.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Chatterjee, Santimay (1985). "Acharya Prafulla Chandra Ray: The Growth and Decline of a Legend". Science and Culture. 51.7: 213–227.{{cite journal}}: CS1 maint: url-status (link)
  6. ↑ 6.0 6.1 J. Lourdusamy (2004). Science and National Consciousness in Bengal: 1870–1930. Orient Blackswan. pp. 145–. ISBN 978-81-250-2674-7.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 Ray, Priyadaranjan (1944). "Prafulla Chandra Ray: 1861–1944" (PDF). Biographical Memoirs of Fellows of the Indian National Science Academy. 1: 58–76. Archived from the original (PDF) on 2018-07-08. Retrieved 2020-04-10.
  8. ↑ Bose, Debendra Mohan (1962). "Acharya Prafullachandra Ray: A Study". Science and Culture. 28.11: 493–500.{{cite journal}}: CS1 maint: url-status (link)
  9. ↑ 9.0 9.1 Chakravorty, Animesh (2015). "The Doctoral Research of Acharya Prafulla Chandra Ray" (PDF). Indian Journal of History of Science. 50.3: 429–437. Archived from the original (PDF) on 2018-06-02. Retrieved 2020-04-10.
  10. ↑ Ray, Prafulla Chandra (1937). Ātmacaritra আত্মচরিত [Autobiography] (PDF) (in Bengali). Calcutta. p. 43.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 Chakravorty, Animesh (2015). "The Doctoral Research of Acharya Prafulla Chandra Ray" (PDF). Indian Journal of History of Science. 50.3: 429–437. Archived from the original (PDF) on 2018-06-02. Retrieved 2020-04-10.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Patrick Petitjean; Catherine Jami; Anne Marie Moulin (1992). Science and Empires: Historical Studies about Scientific Development and European Expansion. Springer. pp. 66–. ISBN 978-0-7923-1518-6.
  13. ↑ "29 Interesting Facts about Prafulla Chandra Ray- father of Indian Pharma". History of Indian Subcontinent (in ఇంగ్లీష్). 2018-06-28. Retrieved 2019-06-28.
  14. ↑ 14.0 14.1 "The Hindu : Acharya P. C. Ray: Father of Indian chemistry". www.thehindu.com. Archived from the original on 2002-08-28. Retrieved 2019-06-28.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 "ఆర్కైవ్ నకలు" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2017-03-29. Retrieved 2020-04-10.
  16. ↑ http://nopr.niscair.res.in/bitstream/123456789/11011/1/IJCA%2050A(2)%20137-140.pdf
  17. ↑ "List of Past General Presidents". Indian Science Congress Association. Retrieved 28 February 2018.
  18. ↑ A History of Hindu Chemistry. London, Oxford : Williams and Norgate. 1902.
  19. ↑ Harsha, N. M.; Nagaraja, T. N. (2010). "'The History of Hindu Chemistry' A Critical Review". Ancient Science of Life. 30 (2): 58–61. PMC 3336279. PMID 22557428.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 J. Lourdusamy (2004). Science and National Consciousness in Bengal: 1870–1930. Orient Blackswan. pp. 145–. ISBN 978-81-250-2674-7.
  21. ↑ "No. 28617". The London Gazette (Supplement). 11 June 1912. p. 4300.
  22. ↑ "No. 31099". The London Gazette (Supplement). 31 December 1918. p. 106.
  23. ↑ 23.0 23.1 "List of Foundation Fellows" (PDF). Indian National Science Academy. 1935. Archived from the original (PDF) on 14 జూన్ 2018. Retrieved 13 July 2018.
  24. ↑ The Indian Association for the Cultivation of Science: Annual Report for the Year 1943. 1943. p. 2.
  25. ↑ "Annual Convocation". University of Calcutta. Archived from the original on 28 మే 2012. Retrieved 10 ఏప్రిల్ 2020.
  26. ↑ "University and Educational Intelligence" (PDF). Current Science. 4.10: 114. August 1936.
  27. ↑ "University of Dhaka || the highest echelon of academic excellence". www.du.ac.bd. Retrieved 2020-04-08.
  28. ↑ "University and Educational Intelligence" (PDF). Current Science. 6.6: 313. December 1937.
  29. ↑ "About Prafulla Chandra Ray Birth, Study, Awards And Death". Indore [M.P.] India. 30 January 2020. Archived from the original on 30 జనవరి 2020. Retrieved 10 ఏప్రిల్ 2020.
  30. ↑ "Royal society honour for father of Indian chemistry P C Ray". Times of India. PTI. 30 September 2011. Retrieved 28 February 2018.

బయటి లింకులు

[మార్చు]
Find more about ప్రఫుల్ల చంద్ర రాయ్ at Wikipedia's sister projects
Media from Commons
Source texts from Wikisource
Database entry Q3351086 on Wikidata
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=ప్రఫుల్ల_చంద్ర_రాయ్&oldid=4196140" నుండి వెలికితీశారు