విదర్భ
విదర్భ | |
|---|---|
 భారతదేశ పటంలో ఎరుపు రంగులో హైలైట్ చేయబడిన విదర్భ | |
| దేశం | భారతదేశం |
| రాష్ట్రం | మహారాష్ట్ర |
| Government | |
| • Body | మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వం |
| విస్తీర్ణం | |
| • Total | 97,321 కి.మీ2 (37,576 చ. మై) |
| జనాభా (2011) | |
| • Total | 2,30,03,179 |
| • జనసాంద్రత | 240/కి.మీ2 (610/చ. మై.) |
| భాషలు | |
| • అధికారిక | మరాఠీ |
| Time zone | UTC+5:30 (భా.ప్రా.కా) |
| Vehicle registration | ఎంహెచ్- |
| పెద్ద పట్టణం | నాగ్‌పూర్ |
విదర్భ, అనేది భారతదేశం, మహారాష్ట్ర రాష్ట్రానికి తూర్పున ఉన్న ఒక భౌగోళిక ప్రాంతం. రాష్ట్రంలోని అమరావతి, నాగ్‌పూర్ విభాగాలను కలిగి ఉన్న పశ్చిమ భారతదేశం లోని ప్రతిపాదిత రాష్ట్రం. అమరావతి విభాగం పూర్వపు పేరు బేరార్ (మరాఠీలో వర్హాద్).[2][3] ఇది మొత్తం వైశాల్యంలో 31.6% ఆక్రమించింది. మహారాష్ట్ర మొత్తం జనాభాలో 21.3% మంది జనాభాను కలిగి ఉంది. ఇది ఉత్తరాన మధ్యప్రదేశ్, తూర్పున ఛత్తీస్‌గఢ్, దక్షిణాన తెలంగాణ, పశ్చిమాన మహారాష్ట్ర లోని మరాఠ్వాడా, ఉత్తర మహారాష్ట్ర ప్రాంతాలకు సరిహద్దులుగా ఉంది. ఇది మధ్య భారతదేశంలో ఉంది. విదర్భలో అతిపెద్దనగరం నాగ్‌పూర్ తర్వాత అమరావతి, అకోలా, చంద్రపూర్, గోండియా ఉన్నాయి.[4] ఎక్కువమంది విదర్భ నివాసితులు మరాఠీలోని వర్హాది, జాడి మాండలికాలు మాట్లాడతారు.[5]
నాగ్‌పూర్ ప్రాంతం నారింజ, పత్తి పంటలకు ప్రసిద్ధి చెందింది. విదర్భమహారాష్ట్ర ఖనిజ వనరులలో మూడింట రెండు వంతులు దాని అటవీ వనరులలో మూడింట మూడు వంతులను కలిగి ఉంది. నికరవిద్యుత్ ఉత్పత్తిదారుగా ఉంది.[6] మిగిలిన భారతదేశం అంతటాకంటే విదర్భ చరిత్ర ముఖ్యంగా మతపరమైన సమస్యల సమయంలోచాలా ప్రశాంతంగా ఉంది. అయినప్పటికీ గణనీయమైన పేదరికం [7] పోషకాహార లోపం ఉంది.[8] మహారాష్ట్రలోని మిగిలిన ప్రాంతాలతో పోలిస్తే ఇది ఆర్థికంగా తక్కువ సంపన్నమైంది.[9] భారతదేశం మొత్తంతో పోలిస్తే ఈ ప్రాంతంలోని రైతుల జీవన పరిస్థితులు చాలా కష్టతరంగా ఉన్నాయి. ఒక దశాబ్దంలో మహారాష్ట్రలో 2,00,000 కంటే ఎక్కువ మంది రైతుల ఆత్మహత్యలు జరిగాయి. వీటిలో 70% విదర్భ ప్రాంతంలోని 11 జిల్లాల్లో ఉన్నాయి.[10]
విదర్భలోని అసమర్థ రాజకీయనాయకత్వం, మహారాష్ట్ర ప్రభుత్వం నిర్లక్ష్యం కారణంగా ఇటీవల విదర్భప్రత్యేక రాష్ట్రసాధన ఉద్యమం కోసం పిలుపులు వచ్చాయి. రాజకీయంగా, ఆర్థికంగా మహారాష్ట్రలోని మిగిలిన ప్రాంతాలకు భిన్నంగా ఉండటంతో, ఇటీవలి సంవత్సరాలలోఈ ప్రాంతానికి చెందిన నాయకులను, ఇతరరాజకీయ నాయకులు పక్కన పెట్టినప్పుడు మాత్రమే ప్రత్యేక రాష్ట్రంకోసం పిలుపులు ప్రాధాన్యతను సంతరించుకున్నాయి.[11] ప్రధాన రాష్ట్ర రాజకీయపార్టీ శివసేన వ్యతిరేకత కారణంగా ప్రత్వేక రాష్ట్ర ఆశయాలు నెరవేరలేదు.[12]
చరిత్ర
[మార్చు]ప్రాచీన కాలం
[మార్చు]
విదర్భ శాతవాహన సామ్రాజ్యం/ఆంధ్ర సామ్రాజ్యం (సా.శ.పూ 1వ శతాబ్దం - సా.శ. 2వ శతాబ్దం) లో భాగం, శాతవాహన నాణెం పౌనిలో కనుగొనబడింది.[13]
మధ్యయుగ కాలం
[మార్చు]
భౌగోళిక శాస్త్రం
[మార్చు]
విదర్భ దక్కన్ పీఠభూమి ఉత్తర భాగంలో ఉంది. పశ్చిమ కనుమల మాదిరిగా పెద్ద కొండ ప్రాంతాలు లేవు. సత్పురా శ్రేణి మధ్యప్రదేశ్‌లోని విదర్భప్రాంతానికి ఉత్తరాన ఉంది. అమరావతి జిల్లాలోని మెల్‌ఘాట్ ప్రాంతం సాత్పురాపర్వత శ్రేణుల దక్షిణ భాగంలో ఉంది.[14] విదర్భ అంతటా పెద్ద బసాల్టిక్ రాతి నిర్మాణాలు ఉన్నాయి. ఇది 66 మిలియన్ సంవత్సరాలనాటి అగ్నిపర్వత డెక్కన్ ట్రాప్స్‌లో భాగం. భండారా, గోండియా జిల్లాలు పూర్తిగా రూపాంతర శిలలు, ఒండ్రుతో ఆక్రమించబడ్డాయి. మహారాష్ట్రలో వాటి భూగర్భ శాస్త్రాన్ని ప్రత్యేకంగా చేస్తుంది.[15],
పూర్ణ పరీవాహక ప్రాంతం
[మార్చు]పూర్ణ పరీవాహక ప్రాంతం పశ్చిమ విదర్భలో ఉంది. దానిగుండా ప్రవహించే పూర్ణా నది నుండి దీనికి ఆపేరు వచ్చింది. ఇది విదర్భలోని అకోలా, అమరావతి, బుల్దానా జిల్లాలను కలిగి ఉంది. ఈ ప్రాంతం చాలా ఎక్కువ సహజసిద్ధమైన నేల, నీటి లవణీయతను కలిగి ఉంది. దీని కారణంగా తరచుగా మరాఠీలో దీనిని "ఖర్పన్ పట్టా " అని పిలుస్తారు. దీని నేల అధిక నీటి లవణీయత కలిగినప్రాంతం అని దాని అర్థం.[16]
పరిపాలన
[మార్చు]విదర్భలో 11 జిల్లాలు రెండు విభాగాలుగా (అమరావతి, నాగ్‌పూర్) విభజించబడ్డాయి.
| డివిజన్ పేరు (ప్రధాన కార్యాలయం) |
జిల్లాలు | మూలం |
|---|---|---|
| అమరావతి విభాగం = అమరావతి జిల్లాలు=5, తాలూకాలు=56 |
డివిజన్ వెబ్‌సైట్ Archived 2008-09-15 at the Wayback Machine | |
| నాగ్‌పూర్ డివిజన్ = నాగ్‌పూర్, జిల్లాలు=6 ఉపవిభాగాలు=31, తాలూకాలు=64 |
డివిజన్ వెబ్‌సైట్ |
ప్రతి జిల్లాకు ఒక కలెక్టర్ కార్యాలయం ఉంది. ఇది రోజువారీ పరిపాలనకు బాధ్యత వహిస్తుంది జిల్లా కలెక్టర్ కేంద్ర భారత ప్రభుత్వం నియమించిన ఐఎఎస్ నియమితుడు ఆధ్వర్యంలో పరిపాలన సాగుతుంది.[17]
జిల్లాల వారిగా జనాభా గణాంకాలు
[మార్చు]విదర్భప్రాంతంలో 2011 భారత జనాభాలెక్కల ప్రకారం 2,30,03,179 మంది మొత్తం జనాభా ఉన్నారు.[18]
| జిల్లా | పురుషుడు | స్త్రీ | మొత్తం |
|---|---|---|---|
| నాగ్‌పూర్ | 2,388,558 | 2,264,613 | 4,653,171 |
| అమరావతి | 1,482,845 | 1,404,981 | 2,887,826 |
| యావత్మాల్ | 1,425,593 | 1,349,864 | 2,775,457 |
| వార్ధా | 665,925 | 630,232 | 1,296,157 |
| వాషిమ్ | 621,228 | 575,486 | 1,196,714 |
| చంద్రపూర్ | 1,120,316 | 1,073,946 | 2,194,262 |
| అకోలా | 936,226 | 882,391 | 1,818,617 |
| భండారా | 604,371 | 594,439 | 1,198,810 |
| బుల్దానా | 1,342,152 | 1,245,887 | 2,588,039 |
| గడ్చిరోలి | 542,813 | 528,982 | 1,071,795 |
| గోండియా | 662,524 | 659,807 | 1,322,331 |
మతం
[మార్చు]
2011 జనాభా లెక్కల ప్రకారం మొత్తం జనాభాలో 76.91% మంది ఉన్న రాష్ట్రంలో హిందూ మతం ప్రధాన మతం అయితే మొత్తం జనాభాలో బౌద్ధులు 13.08 మంది ఉన్నారు. మహారాష్ట్రలోని మొత్తం బౌద్ధులలో విదర్భ 45.91% మంది ఉన్నారు. విదర్భలోని మతం విభిన్నమైన మతవిశ్వాసాలు, ఆచారాల ద్వారా వర్గీకరించబడుతుంది. విదర్భ ప్రపంచం లోని ఆరు ప్రధాన మతాలను కలిగి ఉన్నాయి. అవి హిందూ మతం, బౌద్ధమతం, ఇస్లాం మతం,జైనమతం, క్రైస్తవం, సిక్కు మతం .
| మతపరమైన కూర్పు | జనాభా | శాతం |
|---|---|---|
| హిందువులు | 15,866,514 | 76.906% |
| బౌద్ధులు | 29,98,263 | 13.075% |
| ముస్లింలు | 1,720,690 | 8.340% |
| జైనులు | 89,649 | 0.435% |
| క్రైస్తవులు | 70,663 | 0.343% |
| సిక్కులు | 37,241 | 0.181% |
| ఇతరులు | 127,516 | 0.618% |
| మతం చెప్పలేదు | 21,170 | 0.103% |
| మొత్తం | 23,003,179 | 100% |
భాష, సంస్కృతి
[మార్చు]హోలీ, దీపావళి, దసరా వంటి హిందూ పండుగలు ఈ ప్రాంతం అంతటా జరుపుకుంటారు.[20]
2011 భారత జనాభా లెక్కల ప్రకారం,జనాభాలో 73.72% మరాఠీ, 8.30% హిందీ, 6.23% ఉర్దూ,2.58% లంబాడీ,1.83% గోండి, 1.10% కోర్కు , 1.02% తెలుగు వారి మొదటి భాషగా మాట్లాడతారు.[21]
నాగ్‌పూర్ సెంట్రల్ మ్యూజియం (స్థాపన 1863) ప్రధానంగా విదర్భ నుండి వచ్చిన సేకరణలను నిర్వహిస్తుంది.[22]
ఆర్థిక వ్యవస్థ
[మార్చు]
నాగ్‌పూర్ వ్యాపారం ఆరోగ్య సంరక్షణకు కేంద్రంగా ఉంది.అమరావతి సినిమా పంపిణీదారులకు, వస్త్ర వ్యాపారాలకు ప్రసిద్ధి. యావత్మాల్ ఇక్కడ పత్తి ఎగుమతి వ్యాపార కేంద్రం. దీనిని పత్తి వ్యాపార నగరం అని కూడాఅంటారు. రేమండ్ వస్రాల తయారీ సంస్థ యవత్మాల్‌లో ఉంది. భారతదేశంలో అతిపెద్ద థర్మల్ పవర్ స్టేషన్‌ను చంద్రపూర్ లో ఉంది. ఇంకా కాగితం తయారీ మిల్లు బల్లార్‌పూర్ నందు, స్టీల్ (స్టీల్ అథారిటీ ఆఫ్ ఇండియా), మురళీ సిమెంట్ (అల్ట్రాటెక్ సిమెంట్, అంబుజా సిమెంట్స్, ఎసిసి లిమిటెడ్, మాణిక్‌ఘర్ వంటి కొన్నిఇతరభారీ పరిశ్రమలలో ఒకటి) అనేక బొగ్గు గనులు ఉన్నాయి.[23]
వ్యవసాయం
[మార్చు]
విదర్భ ఇటీవలికాలంలో రైతుల ఆత్మహత్యల సంఖ్యతో పేరు తెచ్చుకుంది. 2006 జూలై 1న అప్పటి భారత ప్రధాని మన్మోహన్ సింగ్ ₹3,750 కోట్లు (37.5) బిలియన్ రూపాయలు విదర్భకు ఉపశమన అర్థికసహాయం ప్రకటించారు.[24] ఈ ప్రాంతంలోని ఆరు జిల్లాల రైతులకు సహాయంచేయడానికి ఈ ఆర్థిక సహాయం ఉద్దేశించబడింది. అయితే చాలా మంది ఆర్థిక పండితులు ఈ ఆర్థికసహాయాన్ని స్వాగతించలేదు. పత్రికా విలేకరి పి సాయినాథ్ ది హిందూలో ఈ ఆర్థిక ఏకమొత్తం విఫలమవడం ఖాయమని రాశాడు.ఈ ఆర్థిక సహాయంతో ప్రమేయం ఉన్న చాలా మంది అధికారులలో అవినీతి కనిపించింది. ఈ సహాయ ఆర్థిక కుంభకోణంలో 400 మందికి పైగా అధికారులను విధుల నుండి కొంతకాలం పక్కనపెట్టాలని ప్రభుత్వంపరిగణించింది.[25]
ఖనిజ సంపద
[మార్చు]నాగ్‌పూర్,అమరావతి, యావత్మాల్, చంద్రపూర్, గడ్చిరోలి, భండారా ప్రధాన ఖనిజ ప్రాంతాలను కలిగి ఉన్నాయి. బొగ్గు, మాంగనీస్ ప్రధాన ఖనిజాలుగా ఉన్నాయి. మహారాష్ట్ర మొత్తం ఖనిజ ఉత్పత్తిలో చంద్రపూర్ జిల్లా 29% వాటాను కలిగిఉంది.[26] ఇనుప ఖనిజం, సున్నపురాయి సంభావ్య గనులు వనరులుగా గుర్తించబడ్డాయి.[27]
పరిశ్రమ
[మార్చు]నాగ్‌పూర్, అమరావతి, అకోలా, యవత్మాల్, వార్ధా, చంద్రపూర్ విదర్భలో పెద్ద పారిశ్రామిక కేంద్రం. బల్లార్‌పూర్ ఇండస్ట్రీస్, భారతదేశపు అతిపెద్ద కాగితం తయారీదారు ఎగుమతిదారు చంద్రపూర్ జిల్లాలో ఉంది.[28]
క్రీడలు
[మార్చు]
ఈ ప్రాంతంలో క్రికెట్ అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన క్రీడ. నాగ్‌పూర్‌లోని విదర్భ క్రికెట్ అసోసియేషన్ గ్రౌండ్ (విసిఎ) అంతర్జాతీయ క్రికెట్ మ్యాచ్‌లకు ఆతిథ్యం ఇచ్చింది.[29] ఇది విదర్భ క్రికెట్ అసోసియేషన్ స్టేడియం [30] 2008లో జమ్తాలో నిర్మించబడింది.
పర్యాటక
[మార్చు]
విదర్భ తూర్పు ప్రాంతంలో మహారాష్ట్ర పురాతన జాతీయ ఉద్యానవనం తడోబా అంధారి టైగర్ రిజర్వ్,[31] భారతదేశంలోని 39 ప్రాజెక్ట్ టైగర్ రిజర్వ్‌లలో ఇది ఒకటి.[32] తిపేశ్వర్ వన్యప్రాణుల అభయారణ్యంలో పెద్ద సంఖ్యలో పులులు ఉన్నాయి. షెగావ్‌లో నివసించిన హిందూ సెయింట్ గజానన్ మహారాజ్‌కు ఆపాదించబడిన షెగావ్ ప్రసిద్ధ పుణ్యక్షేత్రం. విదర్భలోని ఏకైక హిల్ స్టేషన్ అమరావతి జిల్లా లోని చిఖల్దారా
అష్టి అనేది భారత స్వాతంత్ర్య ఉద్యమంలో పాల్గొనడం. నవాబ్ ముహమ్మద్ ఖాన్ నియాజీ సమాధికి ప్రసిద్ధి చెందిన ఒక చారిత్రక ప్రదేశం.1942లో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో ప్రజలు చురుకుగా పాల్గొన్నారు.విదర్భలో ఉన్న అష్టిని షాహిదోన్ కి అష్టి అని కూడా అంటారు
ఆగస్టు 1942లో, మిస్టర్ గాంధీ క్విట్ ఇండియా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభిస్తున్నట్లు ప్రకటించారు.దీనికి ప్రతిస్పందనగా,అష్టి, దానిసమీప గ్రామాల ప్రజలు 1942 ఆగస్టు 16న క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో చురుకుగా పాల్గొనాలని నిర్ణయించుకున్నారు.
మొఘల్ శకంలో, ఆఫ్ఘన్ నోబుల్‌మాన్ నవాబ్ ముహమ్మద్ ఖాన్ నియాజీ,అతని కుమారుల మార్గదర్శకత్వంలో అష్టి పెర్గానా జరిగింది. అతని సమాధి, అతని కుమారుడు నవాబ్ అహ్మద్ ఖాన్ నియాజీ సమాధి అష్టిలో ఉన్నాయి.
రాజకీయం
[మార్చు]లోక్‌సభలో ప్రాతినిధ్యం
[మార్చు]విదర్భ జాతీయ స్థాయిలో 10 లోక్‌సభ స్థానాలకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తోంది.అత్యధిక జనసాంద్రత కలిగిన నాగ్‌పూర్ జిల్లా,2 లోక్‌సభ స్థానాలు, నాగ్‌పూర్, రామ్‌టెక్‌లుగా విభజించబడింది, చిమూర్, గడ్చిరోలి వంటి తక్కువ జనాభా సాంద్రత కలిగిన జిల్లాలు కలిసి ఉన్నాయి.యావత్మాల్ - విదర్భలో 2 జిల్లా ప్రధాన కార్యాలయాలను కలిగి ఉన్నందున వాషిమ్ చాలా ముఖ్యమైన స్థానాల్లో ఒకటి.రామ్‌టెక్,అమరావతి స్థానాలు షెడ్యూల్డ్ కులాల అభ్యర్థులకు, గడ్చిరోలి-చిమూర్ షెడ్యూల్డ్ తెగలకు కేటాయించారు.[33]
విధానసభలో ప్రాతినిధ్యం
[మార్చు]విదర్భ రాష్ట్రస్థాయిలో 62 విధానసభ స్థానాలకు ప్రాతినిధ్యం వహిస్తుంది. నాగ్‌పూర్‌లో అత్యధిక శాసనసభ స్థానాలు ఉన్నాయి. నగరం 6 ప్రాంతాలుగా విభజించారు.అమరావతి, అకోలా, యవత్మాల్ మహారాష్ట్రలోని కొన్ని ముఖ్యమైన స్థానాలు. కొన్ని స్థానాలు షెడ్యూల్డ్ తెగ అభ్యర్థులకు కేటాయించారు.మరికొన్ని అందరికీ అందుబాటులో ఉన్నాయి. మహారాష్ట్రకు విదర్బ ప్రాంతం నుండి ఇద్దరు ముఖ్యమంత్రులను ఇచ్చినందున యవత్మాల్ జిల్లాలోని పుసాద్ స్థానం ముఖ్యమైంది.[34]
ప్రత్యేక రాష్ట్ర సాధన ఉద్యమం
[మార్చు]రాజకీయవేత్త, ఆర్థికవేత్త శ్రీకాంత్ జిచ్కర్ మహారాష్ట్ర నుండి విదర్భను వేరు చేయడాన్ని వ్యతిరేకించాడు.అది నిలకడగా ఉండదని ఎదిరించాడు."విదర్భను తొలగించినట్లయితే, కొత్త రాష్ట్రాన్ని నడపడానికి మొదటి రోజు నుండి మాకు నిధులు ఉండవు. డబ్బు ఉండనందున గుత్తాధిపత్య పత్తి కొనుగోలు పథకం,ఉపాధి హామీ పథకం,జీతాలు చెల్లించడానికి అటువంటి కార్యకలాపాలు తక్షణమే ఆగిపోతాయి." అందుబాటులో ఉన్న సహజ వనరుల నుండి వచ్చే ఆదాయం ముంబై సబ్సిడీలను సమతుల్యం చేయలేదని, మరాఠీ-మాట్లాడే రాష్ట్రాన్ని విభజించడం వల్ల వచ్చే సామాజిక నష్టాలతో పాటు, ఏదైనా అభివృద్ధికి ముంబై సహకారం చాలా ముఖ్యమైందని అతను పేర్కొన్నాడు.[35]
ఇది కూడ చూడు
[మార్చు]- దేహాని లిఫ్ట్ ఇరిగేషన్ పథకం
- విదర్భలోని నగరాల జాబితా
- మరాఠా రాజవంశాలు, రాష్ట్రాల జాబితా
- మానవ్ వికాస్ మిషన్
- భారతదేశంలోని ప్రతిపాదిత రాష్ట్రాలు, భూభాగాలు
మూలాలు
[మార్చు]- ↑ "Population". 31 March 2011. Retrieved 6 April 2011.
- ↑ Asian Review. 1898.
- ↑ Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland By Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland—page-323
- ↑ "Population Ranking Maharashtra". 22 November 2012.
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link) - ↑ "Dialects in Maharashtra | Buzzalive". Archived from the original on 23 June 2018. Retrieved 13 April 2017.
- ↑ "Nagpur (Urban) pincode - sindhindia". Archived from the original on 2017-02-02. Retrieved 2023-05-20.
- ↑ "Vidarbha profile on rediff". In.rediff.com. 12 October 2004. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "WHO declares Melghat as India's most malnutrition-hit area". Archived from the original on 30 August 2007.
- ↑ Sanjiv Phansalkar. "PM 2003 Schedule Irr Pov". IWMI-TATA Water Policy Research Program. Archived from the original on 18 December 2007. Retrieved 6 September 2007.
- ↑ "Opinion / News Analysis : Maharashtra: 'graveyard of farmers'". The Hindu. Chennai, India. 14 November 2007. Archived from the original on 16 November 2007.
- ↑ "Interview of Maharashtra Pradesh Congress Committee President-Mr. Ranjeet Deshmukh". Rediff.com. 18 August 2004. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Very few takers for a separate State". The Hindu. Chennai, India. 23 March 2004. Archived from the original on 23 June 2004. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ Sarma, Inguva Karthikeya (1980). Coinage of the Satavahana Empire (in ఇంగ్లీష్). Agam. p. 38.
The latest site which contributed valuable numismatic evidence confirming, once and for all, ancient Vidarbha's early Satavahana affiliation is Pauni, in district Bhandara
- ↑ "New Page 2". amravati.gov.in. Archived from the original on 30 August 2008.
- ↑ "Gondia geology". Gondia.gov.in. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ Kher, Vivek. "Social and Economic Issues in the Salinity Affected Areas in Poorna Basin: An overview" (PDF). Retrieved September 8, 2022.
- ↑ Districts Of Maharashtra Archived 12 జనవరి 2008 at the Wayback Machine
- ↑ "Vidarbha population 2011".
- ↑ "Population by religious community - 2011". 2011 Census of India. Office of the Registrar General & Census Commissioner. Archived from the original on 25 August 2015. Retrieved 25 August 2015.
- ↑ "People And Their Culture". Gadchiroli.gov.in. Archived from the original on 21 July 2011. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ 2011 Census of India, Population By Mother Tongue
- ↑ Nagpur District Gazetteer Archived 22 ఏప్రిల్ 2008 at the Wayback Machine
- ↑ "Nagpur – Growth Nucleus of India". economictimes.indiatimes.com. 24 December 2008. Archived from the original on 2016-07-14. Retrieved 2023-05-20.
- ↑ relief package for Vidarbha
- ↑ Sainath, P (16 July 2006). "Politics of packages, packaging of politics". Indiatogether.org. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Demography". Chanda.nic.in. Archived from the original on 3 October 2011. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Maharashtra Resources" Archived 30 సెప్టెంబరు 2007 at the Wayback Machine
- ↑ "Ballarpur Industries Limited- Bilt". Chanda.nic.in. Archived from the original on 3 October 2011. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Vidarbha Cricket Association Ground profile". Cricinfo. Retrieved 12 November 2012.[permanent dead link]
- ↑ "Vidarbha Cricket Association Stadiumprofile". Cricinfo. Retrieved 12 November 2012.
- ↑ "Tadoba Tiger Reserve". Projecttiger.nic.in. Archived from the original on 24 February 2012. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Online Map". Projecttiger.nic.in. Archived from the original on 5 January 2011. Retrieved 22 September 2010.
- ↑ "Archived copy". Archived from the original on 11 July 2007. Retrieved 21 January 2008.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Archived copy". Archived from the original on 4 March 2009. Retrieved 21 January 2008.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Vidarbha not viable economically". The Hindu. 9 September 2000. Archived from the original on 7 January 2016.
