రాజస్థాన్ జానపద నృత్యాలు

భారతదేశ సాంస్కృతిక రాజధాని, రాజస్థాన్, భారత ఉపఖండంలోని వాయువ్య భాగంలో ఉన్న ఒక రాష్ట్రం.రాష్ట్రంలోని తూర్పు-మధ్య భాగంలో ఉన్న జైపూర్ దీని రాజధాని.రాజస్థాన్ పేరు కు అర్ధం రాజుల నివాసం.దీనిని గతంలో రాజ్‌పుతానా అని పిలిచేవారు.అనగా రాజపుత్రుల దేశం.చారిత్రాత్మకంగా,ఇది మరాఠాలు,రాజ్‌పుత్‌లు, ముస్లిం పాలకులతో సహా వివిధ రాజులచే పరిపాలించబడింది.కారణంగా రాజస్థాన్లో విభిన్న సంస్కృతుల ఆవిర్భావనికి,మనుగడకు దారితీసింది.ఫలితంగా అనేక రకాల శిల్పకళ, భాష, కళ లు రాజస్తాన్ లో వ్యాప్తి చెందినవి.రాజస్థాన్ భౌగోళీకంగా ఎక్కువ విస్తీర్ణంలో ఎడారి కల్గి వున్నప్పటికీ, దేశీయ, అంతర్జాతీయ పర్యాటకులకు,అలాగే భారతదేశంలోని అత్యంత ప్రసిద్ధ పర్యాటక ప్రదేశాలలో రాజస్థాన్ ఒకటి గానిలిచింది.రాజస్థాన్ సంస్కృతిలో గిరిజన లేదా జానపద సంగీతం కీలకపాత్ర పోషిస్తుంది, ఎందుకంటే రాష్ట్రం గతంలోగిరిజన సమూహాలచే ఆధిపత్యం చెలాయించబడింది.నృత్యాలు, వాటితో కూడిన పాటలు భావగీతాలు,వీరోచిత కథలు, శాశ్వతమైన ప్రేమ కథలను పోలి ఉంటాయి.మరికొన్ని భక్తి గీతాలు కల్గి వుండును. ఒకరికొకరు ఆనందం, ఆనందాన్నివ్యక్తీకరించడానికి, ప్రత్యేకమైన, ఆకర్షణీయమైన రీతిలో కథలను వివరించే ఏకైక ఉద్దేశ్యంతో వివిధ శుభసందర్భాలలో రాజస్థాన్‌లోని ప్రసిద్ధ నృత్యాలు ప్రదర్శించ బడతాయి.మధ్యయుగ కాలంలో రాచరిక రాష్ట్రాల పెరుగుదల కూడాజానపద నృత్యాల పెరుగుదలకు తోడ్పడింది, పాలకులు వివిధ కళలు, చేతిపనులను ఆదరించారు. రాజస్థాన్ సంస్కృతి, సంప్రదాయాల సజీవత దాని జానపద సంగీతం, రాజస్థానీ నృత్య రూపాల ద్వారా ప్రతిబింబిస్తుంది.బహుళ సంస్కృతులకు చెందిన పాలకులు రాజస్థాన్‌ను పాలించినందు న, ప్రతి ప్రాంతం విభిన్న నృత్యాలు, పాటలతో జానపద వినోదం యొక్క దాని స్వంత రూపం, శైలిని కలిగి ఉంది.జైసల్మేర్ నుండి కల్బెలియా నృత్యం, ఉదయపూర్ నుండి ఘూమర్ అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన నృ త్యాలు.

1.ఘూమర్ నృత్యం(Ghoomar dance)

200px¡ఘూమర్ నృత్యం

ప్రధాన వ్యాసం: ఘూమర్

రాజస్థాన్‌లోని అత్యంత ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యాలలో ఘూమర్ ఒకటి, ఇది ఒకప్పుడు రాజకుటుంబాలలో వినోదంగా ప్రదర్శించబడుతుండేది.భిల్ తెగ ద్వారా పరిచయం చేయబడింది. తరువాత రాజ్‌పుత్రులతో సహా రాజవంశస్తులచే దత్తత తీసుకోబడింది.ఇది పండుగలు, హోలీ, తీజ్ వంటి ప్రత్యేక కార్యక్రమాలలో, పెళ్లయిన వధువు వైవాహిక ఇంటికి కొత్తగా రాక సందర్భంగా ప్రదర్శించబడుతుంది.స్త్రీలు సాంప్రదాయ దుస్తులను ధరిస్తారు, ఘాగ్రా (పొడవాటి, తిరుగుతున్నలంగా), కంచిలి లేదా చోలీ (ఒక రవికె ).వస్త్ర అలంకరణలో చివరి అంకం ఓధాని (ముసుగు) అనే పలుచని వస్త్రంతో ముఖాన్ని కప్పి ఉంచుతారు.ఈ జానపద కళా ప్రక్రియ యొక్క అందం దాని అందమైన కదలికలలో ఉంది, ఈ నృత్య ప్రదర్శనలో సాంప్రదాయ సంగీత వాయిద్యాలకు అనుకూలంగా సాంప్రదాయ పాటలను పాడేటప్పుడు చేతులు ఊపడం, చప్పట్లు కొట్టడం చేస్తూ చుట్టూ తిరుగుతూ నర్తిస్తారు.నృత్య కారుల మధ్య సమన్వయంతో కూడిన కదలిక, వారి గిరగిర తిరిగే దుస్తులతో పాటు ఉల్లాసమైన లయ, సంగీతం ప్రేక్షకులను మంత్రముగ్దులను చేస్తాయి. ఈ నృత్యం ఉదయపూర్, కోట,బుంది, జోధ్‌పూర్ వంటి ప్రదేశాలలో బాగా ప్రాచుర్యం పొందింది.

2.కల్బెలియా నృత్యం(Kalbelia dance)

కల్బెలియా నృత్యం

కల్బెలియా రాజస్థాన్‌లోని ఒక ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యం "సపేరా డ్యాన్స్" లేదా పాము మంత్రగాని నృత్యం అని పిలుస్తారు, ఎందుకంటే నృత్యకదలికలు దాదాపు సర్పగమనంలా మెలికలు మెలికలుగా వుండును.కల్బెలియా గిరిజన సంఘం ఈ నృత్యాన్ని రూపొందించింది.స్త్రీలు ధరించే సంప్రదాయ దుస్తులలో అంగ్రాఖి (జాకెట్ లాంటి వస్త్రం), ఓధాని (ముసుగు),, నల్లగా తిరుగుతున్న ఘాగ్రా (పొడవాటి లంగా) ప్రముఖ మైనవి. వారు పాము యొక్క కదలికను అనుకరిస్తూ ఒకరికొకరు వంకర టింకరగా పాముకదలిక అనుగుణంగా నృత్యం చేస్తారు.ధోలక్ (డోలు), కంజీరవాయిద్యం, పుంగి (పాముల బుర్ర) వంటి సాంప్రదాయ వాయిద్యాలను ఉపయోగించి పురుషులు వాయించే సంగీతానికి అనుగుణంగా నృత్యక దలికలు వుంటాయి.డుఫ్లీ, మోర్చాంగ్, ఖురాలియో వంటి ఇతర సాంప్రదాయ సంగీత వాయిద్యాలు కూడా ఉపయోగించబడతాయి. పాటలు జానపద కథలు, పురాణాల నుండి తీసుకున్న కథల ఆధారంగా ఉంటాయి.జోధ్‌పూర్, జైసల్మేర్, బికనీర్,బార్మర్, జలోర్, జైపూర్, పుష్కర్ లలో ఈ నృత్య రూపకాన్ని విరివిగా ప్రదర్శిస్తుంటారు. ఆ ప్రాంతాలలో ఈ నృత్యానికి మంచి ఆదరణ వున్నది.

3.భావాయి నృత్యం(Bhavai dance)

భావాయి నృత్యం

రాజస్థాన్‌లోని ఆచారబద్ధమైన, ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యమైన భావాయి, సాధారణంగా రాష్ట్రంలోని కల్బెలియా, [[జాట్, మీనా,భిల్ లేదా కుమ్హర్]గిరిజన తెగలకు చెందిన మహిళలు ప్రదర్శిస్తారు.ఈ నృత్యంలో ప్రావీణ్యం సంపాదించడానికి చాలా సంవత్సరాలు పడుతుంది, ఇందులో మహిళలు తమ తలపై ఎనిమిది నుండి తొమ్మిది మట్టి కుండలు లేదా ఇత్తడి బిందెలను బ్యాలెన్స్ చేస్తూ నృత్యం చేస్తూ తమ పాదాలను గాజు లేదా ఇత్తడి పళ్ళెంఅంచుల మీద (కొన్నిసార్లు కత్తి అంచుని కూడా పట్టుకుని) అరికాలు వుంచి నెమ్మదిగ కదలికలు చెస్తూ తిరుగుతారు.హార్మోనియం, సారంగి, ఢోలక్ (డోలు)వంటి వాయిద్యాలను మగ కళాకారులు పాడటం, వాయించడంతో పాటు నృత్యం ఉంటుంది. ఈ నృత్యాన్ని ప్రదర్శించడానికి చాలా శ్రమ, కృషి అవసరం.

4.కచ్చిఘోడి నృత్యం(Kachhi Ghodi dance)

కచ్చిఘోడి నృత్యం

ప్రధాన వ్యాసం: కచ్చి ఘోడి నృత్యం

కచ్చి ఘోడి అనేది రాజస్థానీ పురుషులు ప్రదర్శించే ప్రసిద్ధ రాజస్థానీ జానపద నృత్యం, ఇది రాజస్థాన్‌లోని షెఖావతి ప్రాంతంలో ఉద్భవించింది.ఈనృత్యం స్థానిక బందిపోట్ల కథలను ప్రదర్శిస్తుంది, నకిలీ (ఉత్తుత్తి) కత్తి పోరాటాల ద్వారా తెలియజేయబడును.పురుషులు ధోతీపంచె వంటి విభిన్నసంప్రదాయ దుస్తు లను , తలపాగాలు,కుర్తాలు ధరిస్తారు అలంకరించబడిన డమ్మీ గుర్రాన్న స్వారీ చేస్తున్నట్లు నటిస్తారు.మొత్తం నృత్యం శౌర్యం, ధైర్యసాహసాలకు ప్రతీకాత్మక ప్రదర్శనగా ఉద్దేశించ బడింది. సంగీతం వేణువు ద్వారా అందించబడుతుంది.వివాహాలు లేదా సాంఘిక కార్య క్రమాలలో ఎక్కువగా ప్రదర్శించబడుతుంది,షెఖావతి ప్రాంతం అలాగే జైపూర్, ఉదయపూర్ వంటి చోట్ల ఈనృత్యం ఎక్కువగా ప్రదర్శింపబడుతుంది.

5.గైర్ నృత్యం(Gair dance)

ప్రధాన వ్యాసం: గైర్ నృత్యం

భిల్ కమ్యూనిటీ నుండి ఉద్భవించిన రాజస్థాన్‌లోని ప్రసిద్ధ జానపద నృత్యాలలో గైర్ నృత్యం మరొకటి. ఆకర్షణీయమైన కదలికలు, సాంప్రదాయ వాయిద్యాలు, రంగురంగుల దుస్తులతో పురుషులు, మహిళలు ఇద్దరూ కలిసి నృత్యం చేస్తారు.పురుషులుకత్తి,బాణంపూర్తి-పొడవు వున్నకర్రను ఉపయోగిస్తారు.పలుచటి లంగా లాంటి దాన్ని ధరిస్తారు,అయితే మహిళలు ఘాగ్రా-చోలీని ధరిస్తారు.జానపద సంగీతం వివిధ సాంప్రదాయ వాయిద్యాలపై పై వాయింపబడుతుంది, అయితే నృత్యకారులు సవ్యదిశలో, అపసవ్య దిశలో కదులుతారు, శక్తివంతమైన డ్రమ్ బీట్‌లకు తమ చేతులను ఊపుతారు.ఈ నృత్య రూపకాన్నిమేవార్ ప్రాంతంలో ఎక్కువగా ప్రదర్శిస్తారు. అయినప్పటికీ,దండి గైర్, గీందాడ్ వంటి వైవిధ్యాలు మార్వార్, షెఖావతి ప్రాంతాలలో కూడా కనిపిస్తాయి.

6.చారి నృత్యం(Chari dance)

చారి నృత్యం

చారి నృత్యం అనేది అజ్మీర్‌లోని సైనీ సమూహం(తెగ), కిషాగఢ్‌లోని గుజ్జర్ సమూహం (తెగల)లనుండి ఉద్భవించిన రాజస్థాన్ యొక్క సాంప్రదాయ జానపద నృత్య రూపం. వివాహా లు, పండుగలు వంటి ప్రత్యేక సందర్భాలలో మహిళలు ఈ నృత్యం చేస్తారు.సాంప్రదాయ దుస్తులను ధరించిన మహిళలు తలపై వెలిగించిన దీపంతో ఇత్తడి కుండలను (చారి) సమతూలన(బాలెన్సు) చేస్తూ నృత్యం చేస్తారు, అదే సమయంలో నేల చుట్టూ వివిధ విన్యాసాలు కూడా చేస్తారు. సంగీత సహవాయిద్యాలలో నగడ ,ఢోలక్మరియు హార్మోనియం ఉన్నాయి.అజ్మీర్, కిషన్‌గఢ్‌ లో ఈ నృత్య ప్రదర్శనలు తరచుగా జరుగుతుంటాయి

7.కత్పుత్లీ నృత్యం(Kathputli dance)

కత్పుత్లీ నృత్యం.ఉదయపూర్

కత్ అంటే "చెక్క", పుత్లీ అంటే "ప్రాణం లేని బొమ్మ" అనే పదాల కలయిక కత్పుత్లీ. కత్పుత్లీ అనేది 1,000 సంవత్సరాల క్రితం రాజస్థాన్‌లోని భట్ గిరిజన సంఘంచే ప్రారంభించబడిన ప్రసిద్ధ బొమ్మల నృత్య ప్రదర్శన.కత్పుత్లీ సాధారణంగా మామిడి చెక్కతో తయారు చేయబడుతుంది బొమ్మ లోపలl పత్తినికూరుతారు. ఈ తోలుబొమ్మలు సాధారణంగా ఒకటిన్నర అడుగుల ఎత్తులో ఉంటాయి, వాటిని సవాయి-మాధోపూర్, బారీ, ఉదయపూర్‌లలో తయారు చేస్తారు. తోలుబొమ్మల అవయవాలకు జోడించిన తీగల ద్వారా తోలుబొమ్మలు నియంత్రించబడతాయి, విన్యాసాలు చేయించ బడుతాయి. బొమ్మలాట అడించే కూడా గాయకులు, వారు భారతీయ జానపద కథలు,పురాణాల నుండి కథలను పాడుతూ కత్పుత్లీ నృత్యానికి ఒక విలక్షణమైన రసగ్నత అందిస్తారు.కథల్లోలొ కొన్ని ప్రస్తుత సామాజిక సమస్యలను ప్రస్తావించే ఉపమానాలు కూడా జోడింపబడును.

న్యూ ఢిల్లీ షాదీపూర్ డిపోలో కత్పుత్లీ కాలనీ అని పిలువబడే ప్రాంతం ఉంది, ఇక్కడ శతాబ్దాలుగా ఈ చెక్కబొమ్మలాటదారులు స్థిరపడ్డారు.1952లో దేవిలాల్ సమర్ స్థాపించిన ఉదయపూర్‌లోని భారతీయ లోక్ కలా మండల్, 1960లో విజయదాన్ దేథా, కోమల్ కొఠారిచే స్థాపించబడిన జోధ్‌పూర్‌లోని రూపయాన్ సంస్థాన్ రెండూ కత్‌పుత్లీ కళను సంరక్షించడానికి, ప్రోత్సహించడానికి రంగంలో కృషి చేస్తున్న ముఖ్యమైన సంస్థలు. రాజస్థాన్‌లోని ఈ జానపద నృత్యాన్ని ఆస్వాదించడానికి ఉత్తమమైన ప్రదేశం మార్వార్ ప్రాంతంలో ఉంది.

8.చాంగ్ నృత్యం(Chang dance)

ప్రధాన వ్యాసం: చాంగ్ డ్యాన్స్

రాజస్థాన్‌లోని షేఖావతి ప్రాంతం (బికనేర్, చురు, జుంఝును, సికార్) నుండి ఉద్భవించిన ఉత్సాహభరితమైన రాజస్థానీ నృత్య రూపాలలో చాంగ్ ఒకటి. ధమాల్ అని కూడా పిలువబడే ఈ నృత్య రూపం యొక్క ముఖ్యాంశం చాంగ్ వాయిద్యం (ఒక రకమైన తంబూర).దీని వేగవంతమైన లయబద్ద వాద్య వాయింపులు దరువులు పురుషులు చేసే నృత్యాన్ని అలాగే వారి పాటలను నిర్దేశిస్తాయి.మరొక గుర్తించదగిన లక్షణం ఏమిటంటే, కొంతమంది పురుషులు స్త్రీల వలె దుస్తులు ధరించడం. సంప్రదాయ దుస్తులను ధరించడం, ఘూమర్ ప్రదర్శన చేయడం.ఇది చూడటానికి మనోహరంగా ఉంటుంది. మహా శివరాత్రి పండుగ ప్రారంభం నుండి ధులందీ (హోలీ) మరుసటి రోజు)ముగిసే వరకు చెడును ఓడించడాన్ని జరుపుకోవడానికి ఈ నృత్య రూపం ప్రదర్శించబడుతుంది. ఈ రాజస్థానీ జానపద నృత్యాన్ని ఆస్వాదించడానికి ఉత్తమమైన ప్రదేశం షెఖావతి ప్రాంతం.

9.దాండియా నృత్యం(Dandiya dance)

ప్రధాన వ్యాసం: దాండియా రాస్

దాండియా నృత్యం

దాండియా రాజస్థాన్ యొక్క రంగుల జానపద నృత్య రూపం.పురుషులు, మహిళలు ఇద్దరూ దాండియా అని పిలువబడే కర్రలతో దీనిని నిర్వహిస్తారు.నృత్యం జంటలతో పనిచేస్తుంది కాబట్టి సమూహం తప్పనిసరిగా సరి సంఖ్యను కలిగి ఉండాలి.ఇది కహెర్వా అని పిలువబడే ఎనిమిది-బీట్ సమయ చక్రం,, పంక్తులు సవ్యదిశలో కదులుతాయి.ప్రతి వ్యక్తి తమ భాగస్వామితో కర్రలు కొట్టడానికి ముందుకు అడుగులు వేస్తాడు, ఆపై తదుపరి వ్యక్తికి వెళ్లి, భాగస్వాములను మారుస్తారు.కదలికలు నిరంతరంగా ఉండాలంటే,పంక్తి చివరిలో ఉన్న ప్రతివ్యక్తి తమ ఎదురుగాఉన్న లైన్‌లో తిరుగుతాడు. ఈనృత్య రూపం ఎక్కువగా పండుగలు, వివాహాల ఆనందాన్ని జోడిస్తుంది.దాండియా రాజస్థాన్‌లోని దాదాపు అన్ని ప్రాంతాలకు, ముఖ్యంగా జైపూర్‌కు గర్వకారణం.

10.తేరా తాల్ నృత్యం(Terah Taal dance)

తేరా తాల్ నృత్యం

రాజస్థాన్ తేరా తాల్ యొక్క పురాతన జానపద నృత్యం కమడ తెగకు చెందిన మహిళలు ప్రదర్శించే నృత్యం. నృత్యం 13 మంజీరాలతో(ఇత్తడి డిస్క్‌లు) ప్రారంభమవుతుంది, అవి నర్తకి శరీరంలోని వివిధ భాగాలకు జోడించబడతాయి.నర్తకి కదిలినప్పుడు, ఈడిస్క్‌లు లయబద్ద శబ్దాలు చేస్తాయి.మొత్తం ప్రదర్శ నను మరింత ఆకర్షణీయంగా చేయడానికి నృత్యకారులు సాధారణంగా కత్తి, కుండను ఉపయోగిస్తారు. మగ కళాకారులు పఖ్వాజా, ధోలక్, ఝంఝర్, సారంగి, హార్మోనియం వంటి విభిన్న వాయిద్యాలను వాయిస్తారు, స్థానిక రాజస్థానీ జానపద పాటలను పాడతారు. రాజస్థాన్‌లోని దాదాపు అన్ని ప్రసిద్ధ పండుగలలో ప్రదర్శించబడే రాజస్థాన్ జానపద నృత్యాలలో ఇది ఒకటి. రామ్‌దేవ్రా, దిండ్వానా, దుంగార్‌పూర్, ఉదయపూర్ ఈ నృత్య రూపాన్ని చూడటానికి ఉత్తమమైన ప్రదేశాలలో కొన్ని.

11 అగ్ని నృత్యం(The Fire Dance/agni nritya)

అగ్ని నృత్యం

చురు, బికనేర్ జిల్లాలకు చెందిన జస్నాథీయుల జీవనశైలిని వర్ణిస్తూ, ఫైర్ డ్యాన్స్ ఒక ప్రమాదకరమైన, కష్టమైన రాజస్థానీ జానపద నృత్యం, దీనిని బంజారా సమాజం హోలీ, జన్మాష్టమి వంటి పండుగ సందర్భాలలో నిర్వహిస్తారు. నర్తకులు మండుతున్న బొగ్గు గుండం/నిప్పుల గుండం పైన డోలు దరువుకు అనుకూలంగా అటు ఇటు నడుస్తూ వుంటారు, వారి నోటి నుండి మంటలను ఉత్పత్తి చేస్తూ, చేతిలోనిప్పు కాగడా పట్టుకుని ఉత్కంఠభరితమైన ఫైర్ స్టంట్‌లు చేస్తారు. డ్యాన్సర్లు తమ తలలు, కాళ్ళపై నిప్పుకాగడా కూడా తిప్పుతారు. డ్యాన్సర్లు ఈ నృత్యాన్ని ఎక్కువగా శీతాకాలంలో చల్లని రాత్రులలో ప్రదర్శిస్తారు, దీనికి భయంకరమైన ఆకర్షణ ఉంటుంది. నృత్యకారులు చాలా ప్రతిభావంతులు, చాలా వేగంగా కదులుతారు, వారి ప్రదర్శన తర్వాత వారికి ఎటువంటి కాలిన గాయాలు లేదా గాయాలు వుండవు. బికనీర్, జోధ్‌పూర్, జైసల్మేర్, జైపూర్ ఈ డ్యాన్స్‌ని చూడటానికికి కొన్ని ఉత్తమమైన ప్రదేశాలు.