రాజస్థాన్

రాజస్థాన్
రాజధాని  - అక్షాంశరేఖాంశాలు	జైపూర్  - 26.90°N 75.80°E / 26.90; 75.80
పెద్ద నగరం	జైపూర్
జనాభా (2001)  - జనసాంద్రత	56,473,122 (8వ స్థానం)  - 165/చ.కి.మీ
విస్తీర్ణం  - జిల్లాలు	342,236 చ.కి.మీ (1వ స్థానం)  - 33
సమయ ప్రాంతం	IST (UTC యుటిసి+5:30)
అవతరణ  - [[రాజస్థాన్ |గవర్నరు  - [[రాజస్థాన్ |ముఖ్యమంత్రి  - చట్టసభలు (సీట్లు)	1956-11-01  - ప్రభారావ్  - అశోక్ గెహ్లాట్  - ఒకే సభ (200)
అధికార బాష (లు)	హిందీ, రాజస్థానీ గుజరాతీకూడా మాట్లాడుతారు
పొడిపదం (ISO)	IN-RJ
వెబ్‌సైటు: www.rajasthan.gov.in

రాజస్థాన్ రాష్ట్ర పక్షి బట్టమేక పిట్ట

రాజస్థాన్ (Rajasthan) (राजस्थान) భారత దేశంలో వైశాల్యం ప్రకారం అతి పెద్ద రాష్ట్రం. రాజస్థాన్ కు పశ్చిమాన పాకిస్తాన్ దేశం ఉంది. ఇంకా నైఋతిన గుజరాత్, ఆగ్నేయాన మధ్య ప్రదేశ్, ఈశాన్యాన ఉత్తరప్రదేశ్, హర్యానా, ఉత్తరాన పంజాబు రాష్ట్రాలు రాజస్థాన్ కు హద్దులు. మొత్తం రాజస్థాన్ వైశాల్యం 3లక్షల 42వేల చదరపు కి.మీ. (1,32,139 చదరపు మైళ్ళు)

రాజస్థాన్ రాష్ట్రంలో ప్రధానమైన భౌగోళిక అంశం థార్ ఎడారి. ఆరావళీ పర్వత శ్రేణులు రాజస్థాన్ భూభాగాన్ని మధ్యగా విడగొడుతున్నాయి. ఈ పర్వతాలు ఋతుపవనాలను అడ్డుకోవడం వల్ల పశ్చిమ ప్రాతంలో వర్షపాతం దాదాపు శూన్యం. అందువల్ల అది ఎడారిగా మారింది. మరొప్రక్క దట్టమైన అడవులతో గూడిన రణథంబోర్ నేషనల్ పార్క్ (పులులకు సంరక్షణాటవి), ఘనా పక్షి ఆశ్రయం, భరత్ పూర్ పక్షి ఆశ్రయం ఉన్నాయి. రాజస్థాన్ రాజధాని జైపూర్ నగరం.

చరిత్ర

రాజపుత్రులచే పాలింపబడింది గనుక రాజస్థాన్ "రాజపుటానా" రాష్ట్రంగా వ్యవహరించేవారు. రాజస్థాన్ చరిత్రలో ఎక్కువకాలం యుద్ధప్రియులైన చిన్న చిన్న రాజపుత్ర వంశపు రాజుల పాలనలో సాగింది. ఈ ప్రాంతాన్ని బయటివారెవరూ పూర్తిగా ఆక్రమించలేకపోయారు. అయితే వేరు వేరు ఒడంబడికలద్వారా బ్రిటిష్ పాలకులు మాత్రం పెత్తనం చలాయించారు. ఈ విధమైన చరిత్ర వల్ల రాజస్థాన్ లో చాలా చారిత్రిక నిర్మాణాలు, కోటలు, సంస్కృతి విలక్షణంగా నిలబడ్డాయి. అందువల్లనే అక్కడ అభివృద్ధి కొరవడిందనీ, సమాజంలో అసమానతలు ప్రబలి ఉన్నాయనీ, స్త్రీలు బాగా వెనుకబడ్డారనీ కొదరి వాదన.

కోటలు

రాజస్థాన్ లో ఎన్నో కోట కట్టడాలు ఇప్పటికీ క్షత్రియుల రాచరికానికి, చరిత్రకి అద్దంపడుతుంటాయి.

అచల్గర్ కోట: మౌంట్ అబూకి 11 కి. మీ. దూరంలో ఈ కోటను పరమార వంశస్థులు కట్టారు. తరువాత 1452లో ఈ కోటకు రాణా కుంభ అనే రాజు అచల్గర్ అని పేరు పెట్టాడు. ఈ కొటలో 1513 లో కట్టబడిన జైన్ దేవాలయాలు కూడా ఉన్నాయి.

సంస్కృతి

రాజస్థాన్ లో ఇప్పటికీ ఉమ్మడి కుటుంబ వ్యవస్థ ఎక్కువగా ఉంది. ఆక్కడి స్త్రీలు ఆచారాలను, సంప్రదాయలను గౌరవిస్తారు, తూచా తప్పకుండా పాటిస్తారు. భారత దేశంలో విడాకుల సంఖ్య అతి తక్కువగా ఉన్న 2, 3 రాష్ట్రాలలో రాజస్థాన్ ఒకటి. దేశంలో ఇతర రాష్ట్రాలలో కాకుండా అక్కడి స్త్రీలు బయటకు ఒంటరిగా వెళ్ళుట, ఫ్యాషన్ గా ఉండుట కనిపించరు. సినిమా, మీడియా ప్రభావం అతి తక్కువగా ఉండటం, పురుషుల కట్టుబాట్ల పట్టింపు దీనికి కారణాలుగా చెప్పవచ్చు. అక్కడ ఇద్దరి వ్యక్తుల మధ్య వాగ్వివాదాలు అతి తక్కువ. పోలీసులు సాధారణంగా రోడ్ల పై కనిపించరు.

జిల్లాలు

రాజస్థాన్ లో 33 జిల్లాలు ఉన్నాయి.

రాజస్థాన్ జిల్లాలు

సంఖ్య	కోడ్	‌జిల్లా	ముఖ్య పట్టణం	జనాభా (2011)	విస్తీర్ణం (కి.మీ.²)	జన సాంద్రత (/కి.మీ.²)
1	AJ	అజ్మీర్	అజ్మీర్	25,84,913	8,481	305
2	AL	ఆల్వార్	ఆల్వార్	36,71,999	8,380	438
3	BI	బికనీర్	బికనీర్	23,67,745	27,244	78
4	BM	బార్మర్	బార్మర్	26,04,453	28,387	92
5	BN	బన్‌స్వార	బన్‌స్వార	17,98,194	5,037	399
6	BP	భరత్‌పూర్	భరత్‌పూర్	25,49,121	5,066	503
7	BR	బరన్	బరన్	12,23,921	6,955	175
8	BU	బుంది	బుంది	11,13,725	5,550	193
9	BW	భిల్వార	భిల్వార	24,10,459	10,455	230
10	CR	చురు	చురు	20,41,172	16,830	148
11	CT	చిత్తౌర్‌గఢ్	చిత్తౌర్‌గఢ్	15,44,392	10,856	193
12	DA	దౌసా	దౌస	16,37,226	3,429	476
13	DH	ధౌల్‌పూర్	ధౌల్‌పూర్	12,07,293	3,084	398
14	DU	దుంగర్‌పూర్	దుంగర్‌పూర్	13,88,906	3,771	368
15	GA	శ్రీ గంగానగర్	శ్రీ గంగానగర్	19,69,520	10,990	179
16	HA	హనుమాన్‌గఢ్	హనుమాన్‌గఢ్	17,79,650	9,670	184
17	JJ	ఝున్‌ఝును	ఝున్‌ఝును	21,39,658	5,928	361
18	JL	జలోర్	జలోర్	18,30,151	10,640	172
19	JO	జోధ్‌పూర్	జోధ్‌పూర్	36,85,681	22,850	161
20	JP	జైపూర్	జైపూర్	66,63,971	11,152	598
21	JS	జైసల్మేర్	జైసల్మేర్	6,72,008	38,401	17
22	JW	ఝలావర్	ఝలావర్	14,11,327	6,219	227
23	KA	కరౌలి	కరౌలి	14,58,459	5,530	264
24	KO	కోట	కోట	19,50,491	5,446	374
25	NA	నాగౌర్	నాగౌర్	33,09,234	17,718	187
26	PA	పాలీ	పాలీ	20,38,533	12,387	165
27	PG	ప్రతాప్‌గఢ్	ప్రతాప్‌గఢ్	8,68,231	4,112	211
28	RA	రాజ్‌సమంద్	రాజ్‌సమంద్	11,58,283	3,853	302
29	SK	సికార్	సికార్	26,77,737	7,732	346
30	SM	సవై మధోపూర్	సవై మధోపూర్	13,38,114	4,500	257
31	SR	సిరోహి	సిరోహి	10,37,185	5,136	202
32	TO	టోంక్	టోంక్	14,21,711	7,194	198
33	UD	ఉదయ్‌పూర్ జిల్లా	ఉదయ్‌పూర్	30,67,549	13,430	242

రవివర్మ చిత్రించిన తైలవర్ణచిత్రం 134 రాజ్‌పుత్ సైనికుడు

ప్రసిద్ధులైన వారు

రాజస్థాన్ చారిత్రిక కట్టడాలకూ, కోటలకూ, ఆసక్తికరమైన చరిత్రకూ ప్రసిద్ధం - భారతదేశంలో యాత్రికులను బాగా ఆకర్డించే రాష్ట్రాలలో ఒకటి - జైసల్మేర్కోటలో ఒకభాగం ఈ చిత్రంలో ఉంది.

రాజస్థాన్ చరిత్ర, సాహిత్యం ఎన్నో వీరగాధలతో నిండి ఉన్నాయి. ఎందరో త్యాగశీలురూ, ధైర్యశాలురూ చరిత్రలో గుర్తుండిపోయారు. వారిలో కొందరి పేర్లు

• బలదేవ్ రామ్ మీర్ధా
• చౌదరి కుంభారామ్ ఆర్యా
• మహారాణా ప్రతాప్
• మీరా బాయి
• జైమల్ రాథోడ్
• వీర దుర్గాదాసు
• పన్నాబాయి
• వీరతేజ
• శేఖాజీ
• మహారాణీ గాయత్రీ దేవి - ప్రస్తుతం భారతీయ జనతా పార్టీ నాయకురాలు
• మహారాజా సవాయ్ జైసింగ్
• మహారాజా సవాయ్ మాన్ సింగ్
• మహారాజా సవాయ్ మధో సింగ్
• మహారాజా సూరజ్ మల్
• స్వామికేశవానంద

రాజకీయ నాయకులూ

• అర్జున్ రామ్ మేఘవాల్
• వసుంధర రాజే

గణాంకాలు

రాజస్థాన్ జిల్లాలు

• జనాభా: 5కోట్ల 65 లక్షలు (2001 లెక్కలు)
• జనాభాః 6 కోట్ల 85 లక్షలు (2011 లెక్కలు
• జిల్లాలు: 33
• ముఖ్య నగరాలు: జైపూర్, జోధ్ పూర్, ఉదయపూర్, కోట, ఆజ్మీర్, బికనీర్, భిల్వాడా, ఆల్వార్
• రోడ్లు: 61,520 కి.మీ. ( 2,846 కి,మీ. జాతీయ రహదారి)
• భాషలు: హిందీ, రాజస్థానీ
• అక్షరాస్యత: 61.03 %

మందిరాలు

భారతదేశంలో చాలా పవిత్రంగా భావించే హిందూ, జైన మందిరాలు కొన్ని రాజస్థాన్‌లో ఉన్నాయి:

• బ్రహ్మ మందిరం: ఆజ్మీర్ వద్ద పుష్కర్‌లో ఉంది. సృష్టికర్త బ్రహ్మను పూజించే మందిరం ఇదొక్కటే.
• అచలేశ్వర్ మహాదేవ మందిరం: మౌంట్ అబూ వద్ద అచల్‌ఘర్‌లో ఉన్న శివాలయం. ఈ మందిరం ప్రత్యేకత ఏమంటే ఇక్కడ శివలింగం బదులు శివుని మడమ శిల్పం, ఇత్తడి నంది విగ్రహం ఉన్నాయి.
• ఆదినాధ్ మందిరం: ఉదయపూర్ సమీపంలో రిఖాబ్‌దేవ్ వద్ద నున్న జైన మందిరం. 15వ శతాబ్దంలో నిర్మితం. ‌ బిజోలియా మందిరాలు: బుంది వద్ద బిజోలియాలో ఉన్న మందిరాల సమూహం. దాదాపు 100 మందిరాలలో మూడు మాత్రమే ఇప్పుడు మిగిలి ఉన్నాయి.
• నాథ్‌ద్వారా : ఉదయ్‌పూర్‌కు 48 కి.మీ. దూరాన ఉన్న రాజసమండ్ జిల్లాలో ఉన్న శ్రీనాధ్‌జీ మందిరం. పుష్టిమార్గం అనుసరించేవారికి పూజాస్థలం.
• అంబికామాత మందిరం: ఉదయపూర్‌కు 50 కి.మీ. దూరంలో మౌంట్ అబూ వద్ద జగత్ గ్రామంలో ఉన్న దుర్గాదేవి మందిరం.

సమస్యలు

• నీటి కొరత రాజస్థాన్ లో తీవ్రమైన సమస్య.

ఇవీ చూడండి

• ఖ్వాజా మొయినుద్దీన్ చిష్తీ దర్గా - అజ్మీరు
• జంతర్ మంతర్
• హవా మహల్
• రాజస్థాన్ పర్యాటకం
• జైసల్మేర్ కోట
• మెహరాన్ ఘర్ కోట

వనరులు

• Gahlot, Sukhvirsingh. 1992. RAJASTHAN: Historical & Cultural. J. S. Gahlot Research Institute, Jodhpur.
• Somani, Ram Vallabh. 1993. History of Rajasthan. Jain Pustak Mandir, Jaipur.
• Tod, James & Crooke, William. 1829. Annals & Antiquities of Rajasthan or the Central and Western Rajput States of India. 3 Vols. Reprint: Low Price Publications, Delhi. 1990. ISBN 81-85395-68-3 (set of 3 vols.)

బయటి లంకెలు

• రాజస్థాన్ రాష్ట్ర ప్రభుత్వం - అధికారిక వెబ్-సైట్
• Tourism Department of Rajasthan Archived 2015-06-08 at the Wayback Machine - Tourism Home Page
• రాజస్థాన్ ట్రావెల్