ఉత్తర ప్రదేశ్

ఉత్తరప్రదేశ్ उत्तर प्रदेश اتر پردیش
State of India
వారణాసి లో గంగా నది.
Coat of arms
Location of Uttar Pradesh in India
Map of Uttar Pradesh
భౌగోళికాంశాలు (లక్నో): 26.85°N 80.91°E / 26.85; 80.91
దేశం	భారత్
ప్రాంతం	అవద్ , m:en:Baghelkhand, m:en:Braj, m:en:Doab m:en:Bundelkhand, m:en:Purvanchal, m:en:Rohilkhand, m:en:Indo-Gangetic Plain
Established	Modern: 1805 (as Ceded and Conquered Provinces)
History	Summary 1805 : Ceded and Conquered Provinces 14 Nov 1834 : Presidency of Agra 1 Jan 1836 : North-Western Provinces 3 Apr 1858 : m:en:Oudh taken under British control, Delhi taken away from NWP and merged into Punjab 1 Apr 1871 : అజ్మీర్, Merwara & m:en:Kekri made separate commissioner ship 15 Feb 1877 : Oudh added to North-Western Provinces 22 Mar 1902 : Renamed United Provinces of Agra and Oudh 3 Jan 1921 : Renamed United Provinces of British India 1 Apr 1937 : Renamed United Provinces 1 Apr 1946 : Self rule granted 15 Aug 1947 : Part of independent India 26 Jan 1950 : Renamed Uttar Pradesh 9 Nov 2000 : Uttaranchal state, now known as Uttarakhand, created from part of Uttar Pradesh
Capital	లక్నో
Districts	75 total
ప్రభుత్వం
• సంస్థ	భారత ప్రభుత్వము, m:en:Government of Uttar Pradesh
• గవర్నరు	m:en:Banwari Lal Joshi
• Chief Minister	Aditya yogi nadh ([Bharat Janata party [BJP]])
• Legislature	m:en:Bicameral (404 + 108 seats)
• Parliamentary constituency	80
• High Court	అలహాబాద్ హైకోర్టు
విస్తీర్ణం
• మొత్తం	2,43,286
ప్రదేశ ర్యాంకు	5th
జనాభా (2011)
• మొత్తం	199
• ర్యాంకు	1st
• సాంద్రత	820
ప్రజానామము	Uttarpradeshi, UPite, Uttar Bharatiya, North Indian
సమయప్రాంతం	IST (UTC+05:30)
m:en:UN/LOCODE	IN-UP
వాహన రిజిస్ట్రేషన్	UP 01—XX
HDI	0.490 (low)
HDI rank	32nd (2005)
Literacy	69.72% 79.24% (male) 59.26% (female)
Official language	హిందీ ఇంగ్లీష్ ఉర్దూ
వెబ్‌సైటు	upgov.nic.in

ఉత్తర ప్రదేశ్ (Uttar Pradesh, హిందీ: उत्तर प्रदेश, ఉర్దూ: اتر پردیش) భారతదేశంలో అత్యధిక జనాభా గల అతి పెద్ద రాష్ట్రము. వైశాల్యం ప్రకారం 5 వ పెద్ద రాష్ట్రము. ఉత్తర ప్రదేశ్ కు పరిపాలనా కేంద్రము లక్నో. కాని రాష్ట్ర ప్రధాన న్యాయస్థానం మాత్రం అలహాబాదులో ఉంది. ఇంకా ఆగ్రా, అలీగఢ్, అయోధ్య, వారాణసి, గోరఖపూర్, కాన్పూర్ ముఖ్యమైన నగరాలు. ఉత్తరప్రదేశ్ పొరుగున ఉత్తరాంచల్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, హర్యానా, ఢిల్లీ, రాజస్థాన్, మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్ గఢ్, ఝార్ఖండ్, బీహార్ రాష్ట్రాలు ఉన్నాయి. ఉత్తరాన నేపాల్తో అంతర్జాతీయ సరిహద్దు ఉంది.

ఉత్తరప్రదేశ్ ప్రధానంగా గంగా యమునా మైదానప్రాంతంలో విస్తరించి ఉంది. ఇది బాగా జన సాంద్రత ఎక్కువైన ప్రాంతము. 2000 సంవత్సరంలో పార్లమెంట్ చట్టం ప్రకారం అప్పటి మరింత విస్తారమైన ఉత్తరప్రదేశ్ లోని ఉత్తర పర్వతప్రాంతం ఉత్తరాంచల్ అనే ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా అవతరించింది. అయినా గాని ఉత్తరప్రదేశ్ దాదాపు 18కోట్ల జనాభా కలిగి ఉంది. ఇది భారతదేశంలో పెద్దరాష్ట్రము మాత్రమే కాదు. ప్రపంచంలోనే జనాభా పరంగా ఉత్తరప్రదేశ్ కంటే పెద్ద దేశాలు 5 మాత్రమే ఉన్నాయి. అవి - చైనా, భారత్, అమెరికా సంయుక్త రాష్ట్రాలు, ఇండొనేషియా, బ్రెజిల్. సమకాలీన భారత రాజకీయాలలో ఉత్తరప్రదేశ్ పాత్ర చాలా కీలకమైనది కావడానికి ఇది కూడా ఒక ముఖ్య కారణం.

భారతదేశంలో ఆర్థిక అభివృద్ధిపరంగా ఉత్తరప్రదేశ్ వెనుకబడిన రాష్ట్రాలలో ఒకటి. మొత్తం రాష్ట్రంలో అక్షరాస్యత బాగా తక్కువ. అందునా మహిళలలో అక్షరాస్యత మరీ తక్కువ (భారతదేశంలో దాదాపు అన్ని రాష్ట్రాలలోనూ ఇదే పరిస్థితి ఉన్నది)

ప్రాచీన చరిత్ర

గంగా యమునా పరీవాహక ప్రాంతం పురాతన నాగరికతకు నిలయమైనందున పురాణకాలం నుండి ఉత్తరప్రదేశ్, బీహార్, దాని పరిసర ప్రాంతాలు (ఢిల్లీతో సహా) భారతదేశ చరిత్రలో ప్రముఖంగా కనిపిస్తాయి. ఎన్నో రాజవంశాలు, రాజ్యాలు ఈ ప్రాతంలో విలసిల్లాయి, అంతరించాయి.

ఇటీవలి చరిత్ర

అవధ్ (ఓధ్) రాజ్య సంస్థానమూ, బ్రిటిష్ రాజ్యభాగమైన ఆగ్రా కలిపి 1902 నుండి సంయుక్త పరగణాలు (యునైటెడ్ ప్రావిన్సెస్) అని పిలువబడ్డాయి. తరువాత రాంపూర్, తెహ్రి సంస్థానాలు కూడా అందులో విలీనం చేయబడ్డాయి. 1947లో భారతస్వతంత్రము తరువాత దీనినే ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రంగా ఏర్పరచారు. ఇలా చేయడం వల్ల యు.పి. అనే సంక్షిప్తనామం కొనసాగింది. 2000 సం.లో దీనిలో కొంత వాయువ్యభాగాన్ని ఉత్తరాంచల్ అనే ప్రత్యేక రాష్ట్రంగా విభజించారు.

ప్రాంతాలు

• వాయువ్య ప్రాంతం - రోహిల్ ఖండ్
• నైఋతి ప్రాంతం - డోఅబ్, బ్రిజ్ (వ్రజభూమి)
• మధ్య ప్రాంతం - అవధ్ (ఓధ్)
• ఉత్తర భాగం - బాగల్ ఖండ్, బుందేల్ ఖండ్
• తూర్పు భాగం - పూర్వాంఛల్ (భోజపురి ప్రాంతం)

ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని 70 జిల్లాలు 17 విభాగాలుగా పరిగణించ బడుతాయి. అవి ఆగ్రా, అజంగడ్, అలహాబాదు, కాన్పూర్, గోరఖ్ పూర్, చిత్రకూట్, ఝాన్సీ, దేవీపటణ్, ఫైజాబాద్, బాహ్రూచ్, బరేలీ, బస్తీ, మీర్జాపూర్, మొరాదాబాద్, మీరట్, లక్నో, వారాణసి, సహరాన్పూర్.

భాషలు

హిందీ, ఉర్దూ - రెండు భాషలూ రాష్ట్రంలో అధికార భాషలుగా గుర్తింపబడ్డాయి. పశ్చిమప్రాంతంలో మాట్లాడే "ఖరీబోలీ" (కడీబోలీ) భాష హిందీ మరియు ఉర్దూ భాషలకు మాతృక వంటిది. 19వ శతాబ్దంలో హిందీ భాష ఇప్పుడున్న స్థితికి రూపు దిద్దుకొంది. లక్నోలో మాట్లాడే భాష "లక్నొవీ ఉర్దూ" ప్రధానంగా స్వచ్ఛమైన ఉర్దూగా పరిగణిస్తారు. ఈ భాషనే కవిత్వంలో విరివిగా వాడుతారు. ఇంకా కోషాలి, బ్రజ్ (2000 సంవత్సరాలు పురాతనమైన భాష), బాఘేలి, బుందేలి, భోజపురి భాషలు వేరువేరు ప్రాతాలలో మాట్లాడుతారు. భోజపురి భాష మాట్లాడేవారు ఉత్తరప్రదేశ్, బీహారు, నేపాల్ లలో విస్తరించి ఉన్నారు.

రాజకీయాలు

భారత రాజకీయాలలో ఉత్తరప్రదేశ్ చాలా ముఖ్యమైన పాత్ర వహిస్తుంది. జవహర్ లాల్ నెహ్రూ, లాల్ బహాదుర్ శాస్త్రి, ఇందిరా గాంధీ, రాజీవ్ గాంధీ, చరణ్ సింగ్, వి.పి.సింగ్ ఇలా ఎందరో భారత ప్రధానమంత్రులు ఉత్తర ప్రదేశ్ నుండి దేశానికి నాయకులయ్యారు. అటల్ బిహారీ వాజపేయి కూడా లక్నో నుండి ఎన్నికయ్యారు.

ప్రస్తుత ముఖ్యమంత్రి సమాజ్ వాదీ పార్టీకి చెందిన అఖిలేష్ యాదవ్.

సంఖ్య	రాష్ట్రము.	కోడ్	‌జిల్లా	ముఖ్య పట్టణము	జనాభా (2001)	విస్తీర్ణము (కి.మీ.²)	జన సాంద్రత (/కి.మీ.²)
1	UP	AG	ఆగ్రా	ఆగ్రా	3611301	4027	897
2	UP	AH	అలహాబాదు	అలహాబాదు	4941510	5424	911
3	UP	AL	అలీఘర్	అలీఘర్	2990388	3747	798
4	UP	AN	అంబేద్కర్‌నగర్	అక్బర్‌పూర్	2025373	2372	854
5	UP	AU	ఔరాయ	ఔరాయ	1179496	2051	575
6	UP	AZ	ఆజంగఢ్	ఆజంగఢ్	3950808	4234	933
7	UP	BB	బారాబంకి	బారాబంకి	2673394	3825	699
8	UP	BD	బదాయూన్	బదాయూన్	3069245	5168	594
9	UP	BG	బగ్‌పత్	బగ్‌పత్	1164388	1345	866
10	UP	BH	బహ్‌రైచ్	బహ్‌రైచ్	2384239	5745	415
11	UP	BI	బిజ్నూర్	బిజ్నూర్	3130586	4561	686
12	UP	BL	బలీయా	బలీయా	2752412	2981	923
13	UP	BN	బంద	బంద	1500253	4413	340
14	UP	BP	బల్‌రాంపూర్	బల్‌రాంపూర్	1684567	2925	576
15	UP	BR	బరేలీ	బరేలీ	3598701	4120	873
16	UP	BS	బస్తి	బస్తి	2068922	3034	682
17	UP	BU	బులంద్‌షహర్	బులంద్‌షహర్	2923290	3719	786
18	UP	CD	చందౌలి	చందౌలి	1639777	2554	642
19	UP	CT	చిత్రకూట్	చిత్రకూట్	800592	3202	250
20	UP	DE	దియోరియ	దియోరియ	2730376	2535	1077
21	UP	ET	ఎత	ఎత	2788270	4446	627
22	UP	EW	ఎతావ	ఎతావ	1340031	2287	586
23	UP	FI	ఫిరోజాబాద్	ఫిరోజాబాద్	2045737	2361	866
24	UP	FR	ఫరుక్కా‌బాద్	ఫతేగర్	1577237	2279	692
25	UP	FT	ఫతేపూర్	ఫతేపూర్	2305847	4152	555
26	UP	FZ	ఫైజాబాద్	ఫైజాబాద్	2087914	2765	755
27	UP	GB	గౌతం బుద్దా నగర్	నోయిడ	1191263	1269	939
28	UP	GN	గొండా	గొండా	2765754	4425	625
29	UP	GP	ఘాజీపూర్	ఘాజీపూర్	3049337	3377	903
30	UP	GR	గోరఖ్‌పూర్	గోరఖ్‌పూర్	3784720	3325	1138
31	UP	GZ	ఘజియాబాద్	ఘజియాబాద్	3289540	1956	1682
32	UP	HM	హమీర్‌పూర్	హమీర్‌పూర్	1042374	4325	241
33	UP	HR	హర్దోయ్	హర్దోయ్	3397414	5986	568
34	UP	HT	హత్‌రాస్	హత్‌రాస్	1333372	1752	761
35	UP	JH	ఝాన్సీ	ఝాన్సీ	1746715	5024	348
36	UP	JL	జలౌన్	ఒరయ్	1455859	4565	319
37	UP	JP	జ్యోతిబా ఫులే నగర్	అంరోహ	1499193	2321	646
38	UP	JU	జౌంపూర్	జౌంపూర్	3911305	4038	969
39	UP	KD	కాన్పూర్ దేహత్	అక్బర్‌పూర్	1584037	3143	504
40	UP	KJ	కనౌజ్	కనౌజ్	1385227	1993	695
41	UP	KN	కాన్పూర్	కాన్పూర్	4137489	3029	1366
42	UP	KS	కౌశాంబి	కౌశాంబి	1294937	1837	705
43	UP	KU	ఖుషినగర్	పదరౌన	2891933	2909	994
44	UP	LA	లలిత్‌పూర్	లలిత్‌పూర్	977447	5039	194
45	UP	LK	లఖింపూర్ కేరి	కేరి	3200137	7680	417
46	UP	LU	లక్నో	లక్నో	3681416	2528	1456
47	UP	MB	మౌనత్‌భజన్	మావ్	1849294	1713	1080
48	UP	ME	మీరట్	మీరట్	3001636	2522	1190
49	UP	MG	మహారాజ్‌గంజ్	మహారాజ్‌గంజ్	2167041	2948	735
50	UP	MH	మహోబ	మహోబ	708831	2847	249
51	UP	MI	మిర్జాపూర్	మిర్జాపూర్	2114852	4522	468
52	UP	MO	మొరదాబాద్	మొరదాబాద్	3749630	3648	1028
53	UP	MP	మైంపూరి	మైంపూరి	1592875	2760	577
54	UP	MT	మథుర	మథుర	2069578	3333	621
55	UP	MU	ముజఫర్‌నగర్	ముజఫర్‌నగర్	3541952	4008	884
56	UP	PI	ఫిలిబిత్	ఫిలిబిత్	1643788	3499	470
57	UP	PR	ప్రతాప్‌ఘర్	ప్రతాప్‌ఘర్	2727156	3717	734
58	UP	RA	రాంపూర్	రాంపూర్	1922450	2367	812
59	UP	RB	రాయ్ బరేలి	రాయ్ బరేలి	2872204	4609	623
60	UP	SA	సహ్రాన్‌‌పూర్	సహ్రాన్‌పూర్	2848152	3689	772
61	UP	SI	సీతాపూర్	సీతాపూర్	3616510	5743	630
62	UP	SJ	షాజహాన్‌పూర్	షాజహాన్‌పూర్	2549458	4575	557
63	UP	SK	సంత్ కబీర్ నగర్	ఖలీలాబద్	1424500	1442	988
64	UP	SN	సిద్దార్థ్ నగర్	నవ్‌గర్	2038598	2751	741
65	UP	SO	సోన్‌బధ్ర	రోబర్ట్స్‌గంజ్	1463468	6788	216
66	UP	SR	సంత్ రవిదాస్ నగర్	బదోహి	1352056	960	1408
67	UP	SU	సుల్తాన్‌పూర్	సుల్తాన్‌పూర్	3190926	4436	719
68	UP	SV	శరవస్తి	శరవస్తి	1175428	1126	1044
69	UP	UN	ఉన్నవ్	ఉన్నవ్	2700426	4558	592
70	UP	VA	వారణాశి జిల్లా	వారణాసి	3147927	1578	1995

విద్యా వ్యవస్థ

ఉత్తరప్రదేశ్ రాష్ట్రం విద్యపై గణనీయమైన పెట్టుబడి పెట్టింది. ఫలితాలు ఒక మాదిరిగా ఉన్నాయి. ముఖ్యంగా ఆడువారు విద్యలో బాగా వెనుకబడి ఉన్నారు. 1991 గణాంకాల ప్రకారం 7 సంవత్సరములు పైబడిన బాలికలలో 25 % మాత్రం అక్షరాస్యులు. ఇదే సంఖ్య గ్రామీణ ప్రాంతాలలో 19%, వెనుకబడిన జాతులలో 8 నుండి 11% ఉండగా, వెనుకబడిన జిల్లాలలో మొత్తం అక్షరాస్యత 8% మించలేదు.

అలాగని ఉన్నత విద్యకు అవకాశాలు గణనీయంగానే ఉన్నాయి. రాష్ట్రంలో 16 విశ్వ విద్యాలయాలు, 3 సాంకేతిక విశ్వ విద్యాలయాలు, ఒక ఇండియన్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ టెక్నాలజీ (కాన్పూరు), ఒక ఇండియన్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ మేనేజిమెంట్ (లక్నో), చాలా ఇంజినీరింగ్, పాలిటెక్నిక్ కాలీజీలు ఉన్నాయి.

పర్యాటక ప్రాంతాలు

తాజ్ మహల్

ఇవి కూడా చూడండి

• ఉత్తర ప్రదేశ్ ముఖ్యమంత్రులు

బయటి లింకులు

• ఉత్తర ప్రదేశ్ అధికారిక వెబ్‌సైటు
• రైల్వే పటం