బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ

ప్రెసిడెన్సీ ఆఫ్ బాంబే
1662–1935
బాంబే ప్రావిన్స్
1935–1950
ప్రెసిడెన్సీ ఆఫ్ బాంబే; 1662–1935బాంబే ప్రావిన్స్; 1935–1950;
1662–1950
	Flag Coat of arms
	Northern and southern sections of the Bombay Presidency in 1909
రాజధాని	Bombay
Governor
• 1662–1664 (first)	Abraham Shipman
• 1943–1947 (last)	Sir John Colville
Premier
• 1937–1939 (first)	B. G. Kher
• 1939–1946	Governor's rule
• 1946–1950 (last)	B. G. Kher
చారిత్రిక కాలం	New Imperialism
• Ceded by the Portuguese	1662
• Regulating Act of 1773	1773
• Government of India Act 1858	1858
• Scindia ceded Panchmahal to British	1861
• North Canara transferred from Madras	1862
• Separation of Aden	1932
• Separation of Sind	1936
• Independence of India	1947
• బాంబే ప్రావిన్స్ బొంబాయి రాష్ట్రంగా మారింది	1950
Preceded by	Succeeded by
	Portuguese India
	Maratha Empire
Bombay State
Sind Province (1936–55)
Aden Colony
	This article incorporates text from a publication now in the public domain: Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Bombay Presidency". ఎన్‌సైక్లోపీడియా బ్రిటానికా (in ఇంగ్లీష్) (11th ed.). Cambridge University Press.

బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ లేదా బొంబాయి ప్రావిన్స్, బొంబాయి & సింధ్ ఇది బ్రిటిష్ ఇండియాకు చెందిన ఒక పరిపాలనా ఉపవిభాగం (ప్రావిన్స్). తరువాత డొమినియన్ ఆఫ్ ఇండియా, దాని రాజధాని ఏడు ద్వీపాలపై ఏర్పడిన బొంబాయి నగరంలో ఉంది. కొంకణ్ ప్రాంతం మొదటి ప్రధాన భూభాగం బాసిన్ ఒప్పందం స్వాధీనం చేయబడింది. పూనా వేసవి రాజధానిగా ఉండేది.^[1] బొంబాయి ప్రావిన్స్ బొంబాయి నగరంలో ప్రారంభమైంది. ఇది 27 మార్చి 1668 నాటి రాయల్ చార్టర్ ద్వారా ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ లీజుకు ఇవ్వబడింది. అంతకు ముందు ఇంగ్లాండ్ రాజు రెండవ చార్లెస్, పోర్చుగీస్ యువరాణి, పోర్చుగల్ జాన్ IV కుమార్తెతో తన వివాహ ఒప్పందం ద్వారా కేథరీన్ బ్రగాంజా రాజ వరకట్నం ద్వారా 11 మే 1661 న బొంబాయిని స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. ఇంగ్లీష్ ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ తన పశ్చిమ భారత ప్రధాన కార్యాలయాన్ని తొలగించిన తరువాత 1687లో సూరత్ నుండి సురక్షితమైన బొంబాయి నౌకాశ్రయానికి బదిలీ చేసింది. ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ జాతీయం చేసిన తరువాత, పిట్ ఇండియా చట్టం ద్వారా బ్రిటిష్ ఇండియాలోని ఇతర ప్రాంతాలతో పాటు ఈ ప్రావిన్సును ప్రత్యక్ష పాలనలోకి తీసుకువచ్చారు. ఆంగ్లో-మరాఠా యుద్ధాల తరువాత కంపెనీ పెద్ద ప్రాదేశిక సముపార్జనలు చేసింది. పేష్వా మొత్తం ఆధిపత్యాలు, గైక్వాడ్ చాలా ప్రభావ పరిధిని 1818 వరకు దశలవారీగా బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలో చేర్చారు. సోకోత్రాతో సహా అడెన్ 1839లో బొంబాయి క్రింద ఉంచబడింది. హైదరాబాద్ యుద్ధం తల్పూర్ రాజవంశాన్ని ఓడించిన తరువాత 1843లో కంపెనీ సింధును స్వాధీనం చేసుకుంది. దాని అత్యధిక స్థాయిలో, బొంబాయి ప్రావిన్స్ ప్రస్తుత గుజరాత్ రాష్ట్రం, కొంకణ్, దేశ్ & కండేష్ విభాగాలతో సహా మహారాష్ట్ర రాష్ట్రంలోని పశ్చిమ మూడింట రెండు వంతులు, వాయువ్య కర్ణాటక కలిగి ఉంది.^[2] ప్రెసిడెన్సీలోని జిల్లాలు, ప్రావిన్సులు నేరుగా బ్రిటిష్ పాలనలో ఉండగా, స్థానిక లేదా రాచరిక రాష్ట్రాల అంతర్గత పరిపాలన స్థానిక పాలకుల చేతిలో ఉండేది. అయితే, ప్రెసిడెన్సీ రాచరిక రాష్ట్రాల రక్షణను, రాజకీయ సంస్థల ద్వారా వారితో బ్రిటిష్ సంబంధాలను నిర్వహించింది. బెంగాల్ ప్రెసిడెన్సీ, మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీలతో పాటు బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ దక్షిణ ఆసియా బ్రిటిష్ అధికారానికి మూడు ప్రధాన కేంద్రాలుగా ఉండేవి.^[3]

ప్రారంభ చరిత్ర

వెస్ట్రన్ ప్రెసిడెన్సీ అని పిలువబడే ప్రెసిడెన్సీలో మొదటి ఆంగ్ల స్థావరం 1618లో ప్రస్తుత గుజరాత్ సూరత్ లో ప్రారంభమైంది. మొఘల్ చక్రవర్తి జహంగీర్ నుండి పొందిన శాసనపత్రం ద్వారా ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ఒక కర్మాగారాన్ని స్థాపించింది. 1626లో డచ్, ఆంగ్లేయులు పోర్చుగల్ నుండి తీరప్రాంత కొంకణ్ ప్రాంతంలోని బొంబాయి ద్వీపాన్ని స్వాధీనం చేసుకోవడానికి విఫల ప్రయత్నం చేశారు, 1653లో పోర్చుగీసుల నుండి దానిని కొనుగోలు చేయడానికి ప్రతిపాదనలు సూచించబడ్డాయి. 1661లో రెండవ చార్లెస్ను వివాహం చేసుకున్న తరువాత బ్రగాంజాకు చెందిన కేథరీన్ వరకట్నంలో భాగంగా బొంబాయిని ఇంగ్లాండ్ రాజ్యానికి అప్పగించారు. ఈ సముపార్జనను ఇంగ్లాండ్లో ఎంత తక్కువగా పరిగణించారు. క్రౌన్ అధికారుల పరిపాలన ఎంతగా విఫలమైందంటే, 1668లో బొంబాయి వార్షిక చెల్లింపు £10 కోసం ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీకి బదిలీ చేయబడింది. బదిలీ సమయంలో కంపెనీ అక్కడ ఒక కర్మాగారాన్ని స్థాపించింది.. ద్వీపం రక్షణ, న్యాయ పరిపాలనల కోసం అధికారాలు కూడా కంపెనీకి ఇవ్వబడ్డాయి-ఒక యూరోపియన్ రెజిమెంట్ నమోదు చేయబడింది. కోటలు నిర్మించబడ్డాయి, ఇది ¹ ఉద్దేశించిన దాడి నుండి డచ్‌ను నిరోధించడానికి సరిపోతుంది. బొంబాయిలో ఆంగ్ల వాణిజ్యం పెరగడంతో, సూరత్ (ఇది 1670లో శివాజీ చేత తొలగించబడింది) దాని సాపేక్ష క్షీణతను ప్రారంభించింది. 1687లో, భారతదేశంలోని ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ ఆస్తులన్నింటికీ బొంబాయిని ప్రధాన కార్యాలయంగా చేశారు. అయితే, 1753లో బొంబాయి గవర్నర్ కలకత్తా అధీనమయ్యాడు.

ప్రాదేశిక విస్తరణ

18వ శతాబ్దంలో, మరాఠా సామ్రాజ్యం వేగంగా విస్తరించింది. కొంకణ్, తూర్పు గుజరాత్ లలో చాలా భాగాన్ని విచ్ఛిన్నమవుతున్న మొఘల్ సామ్రాజ్యం నుండి స్వాధీనం చేసుకుంది. కతియవార్, కచ్ సహా పశ్చిమ గుజరాత్‌లో, మొఘల్ నియంత్రణ సడలించడం వల్ల అనేక మంది స్థానిక పాలకులు వాస్తవంగా స్వతంత్ర రాష్ట్రాలను సృష్టించడానికి వీలు కల్పించింది. బ్రిటిష్ వారికి, మరాఠా మధ్య మొదటి సంఘర్షణ 1774లో ప్రారంభమైన మొదటి ఆంగ్లో-మరాఠా యుద్ధం. దీని ఫలితంగా1782లో సాల్బాయి ఒప్పందం కుదిరింది. దీని ద్వారా బొంబాయి ద్వీపానికి ఆనుకుని ఉన్న సాల్సెట్ ద్వీపాన్ని బ్రిటిష్ వారికి అప్పగించారు. భరూచ్ మరాఠా పాలకుడు సింధియాకు అప్పగించబడింది. 1800లో బ్రిటిష్ వారు సూరత్‌ను స్వాధీనం చేసుకున్నారు. 1803లో ముగిసిన రెండవ ఆంగ్లో-మరాఠా యుద్ధం బ్రిటిష్ భూభాగం విస్తరించబడింది. ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ భరూచ్, కైరా మొదలైన జిల్లాలను అందుకుంది, బరోడా మరాఠా గైక్వాడ్ పాలకులు బ్రిటిష్ సార్వభౌమత్వాన్ని అంగీకరించారు.

చరిత్ర.

విస్తరణ

1803లో, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలో సాల్సెట్, నౌకాశ్రయం ద్వీపాలు (1774) నుండి సూరత్, బాంకోట్‌లు (1756 నుండి) మాత్రమే ఉన్నాయి. కానీ 1803 - 1827ల మధ్య ప్రెసిడెన్సీ రూపుదిద్దుకుంది.1805లో బొంబాయి ప్రభుత్వం గుజరాత్ జిల్లాలను స్వాధీనం చేసుకుని 1818లో విస్తరించింది. బ్రిటిష్ ఆధిపత్యాన్ని కదిలించడానికి ప్రయత్నించిన పేష్వాలలో చివరివాడైన రెండవ బాజీ రావు, ఖడ్కి యుద్ధంలో ఓడిపోయాడు, తరువాత స్వాధీనం చేసుకుని, పెన్షన్ పొందాడు. అతని రాజ్యంలోని పెద్ద భాగాలు (పూణే, అహ్మద్నగర్, నాసిక్, సోలాపూర్, బెల్గాం, కలడ్గి, ధార్వాడ్ మొదలైనవి) ప్రెసిడెన్సీలో చేర్చబడ్డాయి, దీని స్థావరాన్ని 1819 నుండి 1827 వరకు గవర్నర్ మౌంట్స్టార్ట్ ఎల్ఫిన్స్టోన్ పూర్తి చేశారు. జనాభా ఇంకా పండని అన్ని మార్పులను నివారించి, సాధ్యమైనంతవరకు స్థానిక పద్ధతుల్లో పరిపాలించడమే అతని విధానం, కానీ పాత పాలన స్థూల దుర్వినియోగాలు నిలిపివేయబడ్డాయి, దేశం శాంతించింది, చట్టాలు క్రోడీకరించబడ్డాయి. కోర్టులు, పాఠశాలలు స్థాపించబడ్డాయి.

ఆ తరువాత వచ్చిన కాలం ప్రధానంగా కొన్ని స్థానిక రాష్ట్రాల పతనం ద్వారా ప్రెసిడెన్సీ విస్తరణకు, అడెన్ (1839), సింధ్ (1843) లను చేర్చడం ద్వారా సింధియా (1853) నుండి పంపంచ మహల్స్ లీజుకు ఇవ్వడం ద్వారా గుర్తించదగినది. 1862లో ఉత్తర కెనరా మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీ నుండి బొంబాయికి బదిలీ చేయబడింది, దక్షిణ కెనరా మద్రాసా లోనే ఉండిపోయింది.

విక్టోరియన్ యుగం

1859లో, విక్టోరియా రాణి జారీ చేసిన క్వీన్స్ ప్రొక్లమేషన్ నిబంధనల ప్రకారం, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ, మిగిలిన బ్రిటిష్ ఇండియాతో పాటు, బ్రిటిష్ క్రౌన్ ప్రత్యక్ష పాలనలోకి వచ్చింది.^[4] హెన్రీ బార్ట్లే ఫ్రెరే (1862-1867) క్రౌన్ నియమించిన మొదటి గవర్నర్. ఇండియన్ కౌన్సిల్స్ యాక్ట్ 1861, ఇండియన్ కౌన్సిల్స్ ఆక్ట్ 1892, ఇండియన్ కౌన్సెల్స్ యాక్ట్ 1909, గవర్నమెంట్ ఆఫ్ ఇండియా యాక్ట్ 1919, గవర్నమెంట్ ఆఫ్ ఇండియన్ యాక్ట్ 1935 కింద గవర్నర్ కౌన్సిల్ సంస్కరించబడి విస్తరించబడింది. క్రమబద్ధమైన పరిపాలన స్థాపన, దీని ఫలితంగా పన్నుల సేకరణ అవాంఛిత క్రమబద్ధతను రెట్టింపుగా ఇష్టపడని ధరల సాధారణ పతనం, సహజంగానే కొంత మొత్తంలో అపోహలను ఆగ్రహాన్ని రేకెత్తించింది, కాని మొత్తం జనాభా సంపన్నంగా, సంతృప్తిగా వుంది. లార్డ్ ఎల్ఫిన్స్టోన్ (1853-1860) ఆధ్వర్యంలో అధ్యక్ష పదవి 1857 తిరుగుబాటు సంక్షోభాన్ని ఎటువంటి అడ్డంకులు లేకుండా దాటింది. కరాచీ, అహ్మదాబాద్, కొల్హాపూర్ వద్ద దళాల మధ్య చెలరేగిన పోరాటాలు త్వరగా అణిచి వేయబడ్డాయి, రెండు రెజిమెంట్లను రద్దు చేశారు. గుజరాత్ లో, భిల్లుల మధ్య దక్షిణ మరాఠా దేశంలో తిరుగుబాట్లు స్థానికంగా ఒంటరిగా ఉన్నాయి. సర్ బార్ట్లే ఫ్రెరే ఆధ్వర్యంలో అమెరికా అంతర్యుద్ధం ఫలితంగా, ఐరోపాలో భారతీయ పత్తి కోసం అపారమైన డిమాండ్ ఫలితంగా వ్యవసాయ శ్రేయస్సు అత్యున్నత స్థాయికి చేరుకుంది. ఈ విధంగా దేశంలోకి పోసిన డబ్బు షేర్ మానియా (1864-1865) అని పిలువబడే ఊహాగానాలను సృష్టించింది, ఇది వాణిజ్య సంక్షోభం, బ్యాంక్ ఆఫ్ బొంబాయి (1866) వైఫల్యాలతో ముగిసింది. కానీ రైతులు కోల్పోయిన దానికంటే ఎక్కువ మొత్తంలో లాభపడ్డారు, బొంబాయి వాణిజ్యం శాశ్వతంగా దెబ్బతినలేదు. సర్ బార్ట్లే ఫ్రెరే రైల్వే గొప్ప ట్రంక్ లైన్లను పూర్తి చేయడాన్ని ప్రోత్సహించాడు,. పట్టణ గోడల కూల్చివేత ద్వారా పొందిన నిధులతో (1862) అతను ఇప్పుడు బొంబాయి (ముంబై) ను అలంకరించే అద్భుతమైన ప్రజా భవనాల శ్రేణిని ప్రారంభించాడు. ఈ కాలంలో, బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలోని కొన్ని ప్రాంతాలు రెండు గొప్ప కరువులచే నాశనం చేయబడ్డాయి.^[5]

ద్వంద్వప్రభుత్వం (I920-37)

1921లో బ్రిటిష్ ఇండియా 1919 నాటి మోంటాగు-చెమ్స్ఫోర్డ్ సంస్కరణలు, మరింత మంది ఎన్నికైన భారతీయ సభ్యులను చేర్చడానికి శాసన మండలిని విస్తరించాయి. ద్వైపాక్షిక సూత్రాన్ని ప్రవేశపెట్టాయి, దీని ద్వారా వ్యవసాయం, ఆరోగ్యం, విద్య స్థానిక ప్రభుత్వంతో సహా కొన్ని బాధ్యతలను ఎన్నికైన మంత్రులకు బదిలీ చేశారు. అయితే, ఆర్థిక, పోలీసు, నీటిపారుదల వంటి ముఖ్యమైన శాఖలను గవర్నర్ కార్యనిర్వాహక మండలి సభ్యులకు కేటాయించారు. ఎగ్జిక్యూటివ్ కౌన్సిల్లోని ప్రముఖ భారతీయ సభ్యులలో చిమన్లాల్ హరిలాల్ సెతల్వాడ్, ఆర్. పి. పరాంజ్పే, గులాం హుస్సేన్ హిదాయతుల్లా, అలీ ముహమ్మద్ ఖాన్ దెహ్లావి, రఫీద్దీన్ అహ్మద్, సిద్దప్ప టోటప్ప కాంబ్లీ, షా నవాజ్ భుట్టో, సర్ కోవాస్జీ జహంగీర్ ఉన్నారు.^[6] 1932లో, అడెన్ బొంబాయి నుండి వేరు చేయబడి, ప్రత్యేక ప్రావిన్స్‌గా చేయబడింది. సింధ్ 1 ఏప్రిల్ 1936న ప్రత్యేక ప్రావిన్స్ అయింది.

ప్రాంతీయ స్వయంప్రతిపత్తి

1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టం బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీని ఒక సాధారణ ప్రావిన్స్‌గా మార్చింది, సింధ్ నిర్వహించే ఖైర్పూర్ సంస్థానంతో సంబంధాలతో సింధ్‌ను ప్రత్యేక ప్రావిన్స్‌గా చేసింది. ఇది ఎన్నికైన ప్రాంతీయ శాసనసభను విస్తరించింది. కేంద్ర ప్రభుత్వానికి ప్రాంతీయ స్వయంప్రతిపత్తిని విస్తరించింది. 1937 ఎన్నికలలో, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ బొంబాయిలో ఎన్నికలలో విజయం సాధించింది, కానీ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయడానికి నిరాకరించింది. గవర్నర్ సర్ జార్జ్ లాయిడ్ సర్ ధన్జిషా కూపర్, తాత్కాలిక మంత్రిత్వ శాఖను ఏర్పాటు చేయమని ఆహ్వానించారు, దీనిలో లోకషాహి స్వరాజ్య పక్షానికి చెందిన జమ్నాదాస్ మెహతా (డెమోక్రటిక్ స్వరాజ్య పార్టీ) నాన్-బ్రాహ్మణ పార్టీకి చెందిన సర్ సిద్దప్ప టి. కాంబ్లీ, ముస్లిం లీగ్కు చెందిన హూసెన్లీ రహీమతూల చేరారు.^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]

మంత్రి	శాఖ
ధన్జిషా కూపర్	ముఖ్యమంత్రి, హోం & జనరల్
జమ్నాదాస్ మెహతా	ఆదాయం, ఆర్థిక
సిద్దప్ప కాంబ్లీ	విద్య, ఎక్సైజ్, వ్యవసాయం
హూసెనాలి రహీమతులా	స్థానిక స్వయం పాలన

కూపర్ మంత్రివర్గం ఎక్కువ కాలం కొనసాగలేదు, బి. జి. ఖేర్ ఆధ్వర్యంలో కాంగ్రెస్ ప్రమాణ స్వీకారం చేసింది.

ఖేర్ మంత్రివర్గంలో మంత్రుల మండలిః ^[12]^[13]

మంత్రి	శాఖ
బి. జి. ఖేర్	ప్రీమియర్, రాజకీయ & సేవలు, విద్య, కార్మిక శాఖ
కె. ఎమ్. మున్షి	హోమ్ & లీగల్
అన్నా బాబాజీ లత్తే	ఆర్థిక
మొరార్జీ దేశాయ్	ఆదాయం, వ్యవసాయం, అడవులు, సహకార సంఘాలు
మంచర్ష ధన్జిభాయ్ గిల్డర్	ప్రజారోగ్యం, ఎక్సైజ్
మహమ్మద్ యాసిన్ నూరీ	ప్రజా పనులు ^[14]
లక్ష్మణ్ మాధవ్ పాటిల్	పరిశ్రమలు, స్థానిక స్వయంపాలన

1939లో, బ్రిటిష్ ఇండియన్ ప్రావిన్సులలోని అన్ని కాంగ్రెస్ మంత్రిత్వ శాఖలు రాజీనామా చేసి, బొంబాయిని గవర్నర్ పాలనలో ఉంచారు.

బ్రిటిష్ పాలన చివరి రోజులు

రెండవ ప్రపంచ యుద్ధం ముగిసిన తరువాత, భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ తిరిగి రాజకీయాల్లోకి ప్రవేశించి, 1946 ఎన్నికలలో ఖేర్ నాయకత్వంలో విజయం సాధించి, మళ్లీ ముఖ్యమంత్రిగా ఎన్నికయ్యారు. 1947 ఆగస్టు 15న భారతదేశానికి స్వాతంత్ర్యం లభించినప్పుడు బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ బొంబాయి రాష్ట్రం మారింది, ఖేర్ 1952 వరకు రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రిగా కొనసాగారు.

స్వాతంత్య్రం వచ్చిన తరువాత

1947లో బొంబాయి ప్రావిన్స్ భారత డొమినియన్లో భాగమైంది. కామన్వెల్త్ ఆఫ్ నేషన్స్ లో భారతదేశం మొదటి రిపబ్లిక్ అయిన రోజు, 1950 జనవరి 26న భారత రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చినప్పుడు ప్రావిన్సుల స్థానంలో రాష్ట్రాలు ఏర్పడినప్పుడు, బొంబాయి ప్రావిన్స్ బొంబాయి రాష్ట్రం, పార్ట్-ఎ రాష్ట్రంగా మారింది.

భౌగోళికం

బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీకి ఉత్తరాన బలూచిస్తాన్, తూర్పున ఇండోర్, సెంట్రల్ ప్రావిన్సులు, దక్షిణాన హైదరాబాద్, మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీ, మైసూర్ రాజ్యం, పశ్చిమాన అరేబియా సముద్రం సరిహద్దులుగా ఉన్నాయి. ఈ పరిమితుల్లో గోవా, డామన్, డయ్యూ పోర్చుగీస్ స్థావరాలు, భారత ప్రభుత్వంతో ప్రత్యక్ష సంబంధాలు కలిగి ఉన్న స్థానిక రాష్ట్రం బరోడా ఉన్నాయి, అయితే రాజకీయంగా బొంబాయి ప్రస్తుత యెమెన్ అడెన్ భూభాగాన్ని కలిగి ఉంది. అడెన్ మినహా సింధ్తో సహా మొత్తం వైశాల్యం మైళ్ళు (488,850 చ కిమీ2), ఇందులో 122,984 చ. మై. (318,530 కి.మీ²) చ కిమీ (318,530 చ కిమీ2లు) బ్రిటిష్ వారి ఆధీనంలో ఉండగా, 65,761 స్థానిక పాలనలో ఉన్నాయి. 1901లో మొత్తం జనాభా 25,468,209, వీరిలో 18,515,587 బ్రిటిష్ భూభాగంలో 6,908,648 స్థానిక రాష్ట్రాల్లో నివసించేవారు.

జనాభా గణాంకాలు

బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలో విభిన్న జనాభా ఉండేది. 1901 జనాభా లెక్కల ప్రకారం మొత్తం 25,468,209. మతం ప్రకారం జనాభాలో 19,916,438 హిందూ, 4,567,295 ముస్లిం, 535,950 జైనులు, 78,552 పార్సీ, ఇరానీ జొరాస్ట్రియన్లు, సుమారు 2,00,000 క్రైస్తవులు ఉన్నారు. గణనీయమైన సంఖ్యలో బెనె ఇజ్రాయెల్ పరదేశీ యూదులు కూడా హాజరయ్యారు, వారిలో ఎక్కువ మంది 1948లో పాలస్తీనా విభజన, యూదుల మాతృభూమి (ఇజ్రాయెల్లో పాలస్తీనా బ్రిటిష్ ఆదేశం) స్థాపన తర్వాత వలస వచ్చారు. 8వ శతాబ్దంలో సున్నీ అరబ్ మూలాల కాలిఫేట్ స్వాధీనం చేసుకున్న తరువాత సింధ్ ఇస్లాం ప్రధాన మతంగా ఉండేది. గుజరాత్లో ప్రధాన మతం హిందూమతం, అయినప్పటికీ గుజెరాట్ సుల్తానేట్ ప్రావిన్స్ ఉత్తర భాగాలలో తన ప్రభావాన్ని ముద్రలను వదిలివేసింది. జనాభాలో<unk> 30%<unk> ఉన్న మరాఠిలకు దక్కన్ ప్రాంతం నివాసంగా ఉంది. గోవా బొంబాయి-బాసిన్లలో పోర్చుగీసు వలసరాజ్యాల కాలం కారణంగా కొంకణ్ ప్రాంతం 16వ శతాబ్దం నుండి వివిధ కొంకణి క్రైస్తవ మైనారిటీలకు నిలయంగా ఉంది. కర్ణాటక ప్రాంతం బెల్గాం ప్రాంతంలో 12వ శతాబ్దానికి చెందిన హిందూ సంస్కరణ ఉద్యమమైన లింగాయతాన్ని జనాభాలో దాదాపు 45% మంది అంగీకరించారు. మరాఠాలు ప్రధాన కుల సంఖ్య 3,650,000 (1901) కున్బీలు, ఇతర 350,000 కొంకణిలు, మరొక 1,400,000 మరాఠాలు పేర్కొనబడలేదు. ఈ ప్రావిన్స్ ప్రధాన భాషలు సింధ్ లో సింధీ, ఉత్తర విభాగంలో గుజరాతీ, కొంకణ్ కేంద్ర విభాగంలో మరాఠీ, బరోడా, పశ్చిమ భారతదేశం గుజరాత్ స్టేట్స్ ఏజెన్సీ గుజరాతీ మరాఠీ, దక్షిణ విభాగంలో మరాఠీ, కనారీస్. భిల్ (1,20,000) గిప్సీ (30,000) మాండలికాలు కూడా ఉండేవి.

పరిపాలన

రాజాబాయి టవర్ నుండి బొంబాయి దృశ్యం, సి. 1905

ప్రెసిడెన్సీని నాలుగు కమిషనరేట్లు ఇరవై నాలుగు జిల్లాలుగా విభజించారు, బొంబాయి నగరం రాజధానిగా ఉండేది. నాలుగు విభాగాలు సింధ్, ఉత్తర లేదా గుజరాత్, మధ్య లేదా దక్కన్, దక్షిణ లేదా కర్ణాటక.

డివిజన్	డివిజనల్ ప్రధాన కార్యాలయం	జిల్లాలు	రాచరిక రాష్ట్రాలు
డివిజన్	డివిజనల్ ప్రధాన కార్యాలయం	జిల్లాలు	రాచరిక రాష్ట్రాలు	సింధ్	కరాచీ	హైదరాబాద్, కరాచీ, లర్కానా, సుక్కూర్, థార్, పార్కర్, ఎగువ సింధ్ సరిహద్దు	ఖైర్పూర్
ఉత్తర విభాగం	అహ్మదాబాద్	అహ్మదాబాద్, భరూచ్, ద డాంగ్, కైరా, పంచ మహల్స్, సూరత్	బరోడా గుజరాత్ రాష్ట్రాల ఏజెన్సీ, పశ్చిమ భారత రాష్ట్రాల ఏజెన్సీ
కేంద్ర విభాగం	పూనా	అహ్మద్నగర్, బొంబాయి సిటీ, కోలాబా, ఖాండేష్, నాసిక్, పూనా, రత్నగిరి, సతారా, షోలాపూర్, థానాతానా	దక్కన్ స్టేట్స్ ఏజెన్సీ
దక్షిణ విభాగం	ధార్వాడ్	బెల్గాం, బీజాపూర్, ధార్వాడ్, ఉత్తర కెనరా

బొంబాయి ప్రభుత్వాన్ని గవర్నర్-ఇన్-కౌన్సిల్ పరిపాలించింది, ఇందులో గవర్నర్ అధ్యక్షుడిగా మరో ఇద్దరు సాధారణ సభ్యులుగా ఉండేవారు. భారత విదేశాంగ కార్యదర్శి సలహా మేరకు బ్రిటిష్ రాజు గవర్నర్ను నియమించారు. ఆయన కౌన్సిల్ సభ్యులను ఇండియన్ సివిల్ సర్వీస్ నుండి నియమించారు. చట్టాలను రూపొందించడానికి గవర్నర్, అతని కార్యనిర్వాహక మండలితో కూడిన శాసన మండలి ఉండేది, కొంతమంది ఇతర వ్యక్తులు, ఎనిమిది కంటే తక్కువ లేదా ఇరవై కంటే ఎక్కువ, వారిలో కనీసం సగం మంది అధికారులు కానివారు ఉండేవారు. కార్యనిర్వాహక మండలిలోని ప్రతి సభ్యునికి ప్రభుత్వంలో ఒకటి లేదా రెండు విభాగాలు ఉండేవి, ప్రతి విభాగానికి ఒక కార్యదర్శి, ఒక అండర్ సెక్రటరీ, ఒక సహాయ కార్యదర్శి, అనేక మంది గుమస్తాల సిబ్బంది ఉండేవారు. ప్రెసిడెన్సీ అంతటా న్యాయ పరిపాలనను బొంబాయిలోని హైకోర్టు నిర్వహించింది, ఇందులో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి , ఏడుగురు జూనియర్ న్యాయమూర్తులు, అలాగే ప్రెసిడెన్సీలోని జిల్లాల అంతటా జిల్లా సహాయక న్యాయమూర్తులు ఉన్నారు. నాలుగు విభాగాలలో ప్రతి ఒక్కటి కమిషనర్ హోదాలో ఉన్న సీనియర్ ఇండియన్ సివిల్ సర్వీస్ (ఐ. సి. ఎస్.) అధికారిచే నిర్వహించబడుతుండగా, ప్రతి జిల్లాను జిల్లా కలెక్టర్ (అధికారికంగా, డిప్యూటీ కమిషనర్) నిర్వహిస్తారు. జిల్లాలను డిప్యూటీ కలెక్టర్ లేదా అసిస్టెంట్ కలెక్టర్ ఆధ్వర్యంలో ప్రతి ఉపవిభాగంగా విభజించారు, ప్రతి ఉపవిభాగంలో కొన్ని తాలూకా లేదా తహసీళ్ళు ఉంటాయి, ప్రతి ఒక్కటి తహసీల్దార్ చేత నిర్వహించబడతాయి.

సైన్యం

ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ బొంబాయి, బెంగాల్, మద్రాసు ప్రెసిడెన్సీలలో సైన్యాన్ని పెంచింది. బొంబాయి సైన్యం అనేక పదాతిదళ రెజిమెంట్లు, సాపర్ మైనర్ యూనిట్లు, క్రమరహిత అశ్వికదళం ఉన్నాయి. వీటిలో అనేకం నేటికీ భారత సైన్యం కొనసాగుతున్నాయి- ఉదాహరణకు మహర్ రెజిమెంట్, మరాఠా లైట్ ఇన్ఫాంట్రీ & గ్రెనేడియర్స్, ఇతరులతో పాటు, పదాతిదళం విషయంలో, ఇంజనీర్లుగా బొంబాయి సాప్పర్స్ , అశ్వికదళంలో పూనా హార్స్ మొదలైనవి. 1904లో లార్డ్ కిచెనర్ భారత సైన్యాన్ని తిరిగి ఏర్పాటు చేయడంతో పాత బొంబాయి కమాండ్ రద్దు చేయబడింది. దాని స్థానాన్ని లెఫ్టినెంట్ జనరల్ ఆధ్వర్యంలో పాశ్చాత్య సైనిక దళాలు ఆక్రమించాయి. ఆర్మీ కార్ప్స్ను మేజర్ జనరల్స్ ఆధ్వర్యంలో మూడు విభాగాలుగా విభజించారు. క్వెట్టా ప్రధాన కార్యాలయంతో కూడిన 4వ (క్వెట్టా డివిజన్) లో క్వెట్టా, సింధ్ జిల్లాల్లోని దళాలు ఉన్నాయి. మహోలో ప్రధాన కార్యాలయంతో 5వ డివిజన్లో మూడు బ్రిగేడ్లు ఉన్నాయి, ఇవి నసీరాబాద్, జబల్పూర్, ఝాన్సీ ఉన్నాయి, వీటిలో మునుపటి మహూ, డీసా, నాగ్పూర్, నర్మదా బుందేల్ఖండ్ జిల్లాలు ఉన్నాయి, వీటిలో తాప్తి నదికి ఉత్తరాన బొంబాయి జిల్లా ఉంది. పూణేలో ప్రధాన కార్యాలయంతో 6వ డివిజన్లో బొంబాయి, అహ్మద్నగర్, అడెన్లలో ఉన్న మూడు బ్రిగేడ్లు ఉన్నాయి. ఇందులో మునుపటి పూనా జిల్లా, తాప్టికి దక్షిణాన ఉన్న బొంబాయి జిల్లా, తుంగభద్ర ఉత్తరాన ఉన్న బెల్గాం జిల్లా, ధార్వార్, ఔరంగాబాద్ జిల్లాలు ఉన్నాయి.

వ్యవసాయం

బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ జనాభాలో అత్యధికులు గ్రామీణ ప్రాంతాలలో ఉండి వ్యవసాయంలో నిమగ్నమై ఉన్నారు. దక్కను, ఖాందేశ్లలో జొన్నజొన్న మిల్లెట్ ప్రధాన పంటలు. కొంకణ్ ప్రజల ప్రధాన ఉత్పత్తి వరి. సాధారణంగా ప్రెసిడెన్సీ ఉత్తర భాగంలో, ముఖ్యంగా సింధ్, గుజరాత్లలో పండించే గోధుమలను కరాచీ నుండి పెద్ద మొత్తంలో ఐరోపాకు, బొంబాయి నుండి చిన్న స్థాయిలో ఎగుమతి చేసేవారు. బార్లీ ప్రధానంగా ప్రెసిడెన్సీ ఉత్తర భాగాలలో పండించేవారు. రాగులు (నాచని, కోద్రా) కోలి, భిల్, వారలీలు, ఇతర కొండ తెగలకు ఆహారాన్ని అందించాయి. పప్పుధాన్యాలలో అత్యంత ముఖ్యమైనవి చిక్పీ లేదా బెంగాల్ గ్రామ్ (సిసెర్ అరియెటినమ్ పావురం బఠానీ లేదా తుర్ (కాజానస్ కాజాన్ కాట్జాంగ్ లేదా కుల్టి (విగ్నా ఉంగుయికులాటా సిలిండ్రికా), ఉరద్ బీన్ (విగ్మా ముంగో). నువ్వులు లేదా నువ్వులు (సెసమమ్ ఇండికం ఆవాలు, అరటిపండు, కుసుంభ, లిన్సీడ్) ప్రధాన నూనె గింజలు. ఫైబర్లలో అత్యంత ముఖ్యమైనవి పత్తి, దక్కన్ జనపనార (హైబిస్కస్ కన్నాబినస్) , సన్ లేదా ట్యాగ్ (క్రోటాలేరియా జున్సీ). అధ్యక్ష పదవి పత్తిని మెరుగుపరచడానికి చాలా చేయబడింది. ధార్వాడ్ కలెక్టరేట్ దక్షిణ మరాఠా దేశంలోని ఇతర ప్రాంతాలలో అమెరికన్ రకాలు చాలా ప్రయోజనంతో ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి. ఖాందేశ్లో బొంబాయి మార్కెట్లో అత్యల్ప తరగతి పత్తి నుండి దాని పేరును పొందిన స్వదేశీ మొక్కను దాదాపు పూర్తిగా ఉన్నత హింగంఘట్ రకం అధిగమించింది. వివిధ పంటలుః చెరకు, సమృద్ధిగా మట్టి శాశ్వత నీటి సరఫరా ఉన్న ప్రాంతాలలో మిరియాలు, బంగాళాదుంపలు, పసుపు పొగాకు మాత్రమే పండిస్తారు,

పరిశ్రమలు

బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీలోని ప్రధాన పరిశ్రమలు పత్తి మిల్లింగ్ను కలిగి ఉండేవి. 19వ శతాబ్దం చివరలో బొంబాయి, అహ్మదాబాద్ , ఖాందేశ్లలో ఆవిరి మిల్లులు పుట్టుకొచ్చాయి. 1905లో ప్రెసిడెన్సీలో 432 కర్మాగారాలు ఉండేవి, వీటిలో చాలా ఎక్కువ సంఖ్యలో పత్తి తయారీ తయారీలో నిమగ్నమై ఉన్నాయి. ఈ పరిశ్రమ బొంబాయిలో కేంద్రీకృతమై ఉంది, ఇక్కడ దాదాపు మూడింట రెండు వంతుల మిల్లులు ఉన్నాయి. 1891-1901వ దశాబ్దంలో మిల్లు పరిశ్రమ విస్తృతమైన ప్లేగు, కరువుల కారణంగా మాంద్యానికి గురైంది, కానీ మొత్తంగా వాణిజ్యం గణనీయంగా విస్తరించడంతో పాటు ఉత్పత్తి చేయబడిన వస్తువుల తరగతిలో గొప్ప మెరుగుదల ఉంది. మిల్లులతో పాటు (1901-178,000) ఈ ప్రావిన్స్లో చేనేత చేనేత కార్మికులు ఉన్నారు, వీరు ఇప్పటికీ వస్త్రంలో నేసిన డిజైన్లను తారుమారు చేయడంలో తమదైన స్థానాన్ని కలిగి ఉన్నారు. అహ్మదాబాద్, సూరత్, యోలా, నాసిక్, థానా, బొంబాయి పట్టు వస్తువులు తయారు చేయబడ్డాయి, యూరోపియన్ వస్తువుల నుండి ముద్రించిన లేదా నేసిన డిజైన్లతో అహ్మదాబాద్ పట్టు పరిశ్రమ 20వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో క్షీణించడానికి కారణమైంది. బంగారం, వెండి ఆభరణాలలో పొదుపు పెట్టుబడి పెట్టే ఆచారం చాలా మంది స్వర్ణకారులకు ఉపాధి కల్పించింది. లోహాన్ని సాధారణంగా వినియోగదారుడు సరఫరా చేసేవాడు, స్వర్ణకారుడు తన శ్రమకు రుసుము వసూలు చేసేవాడు. అహ్మదాబాద్, సూరత్ చెక్కిన చెక్క పనితనానికి ప్రసిద్ధి చెందాయి. అహ్మదాబాద్లోని చాలా ఇళ్ళు విస్తృతమైన చెక్క చెక్కడాలతో కప్పబడి ఉన్నాయి, బ్రోచ్, బరోడా, సూరత్, నాసిక్, యెయోలా అద్భుతమైన ఉదాహరణలు ఉన్నాయి. అహ్మదాబాద్లోని ఖరఘోడా, ఉడూలలో ప్రభుత్వ పనులలో ఉప్పును పెద్ద మొత్తంలో తయారు చేసి, రైలు ద్వారా గుజరాత్, మధ్య భారతదేశానికి ఎగుమతి చేసేవారు. పూణే సమీపంలోని దాపురిలో ఒక సారాపరిశ్రమ ఉండేది.

రవాణా

ఈ ప్రావిన్స్కు రైల్వేలు బాగా సరఫరా చేయబడ్డాయి, ఒక మినహాయింపు, బొంబాయి నగరం కేంద్రీకృతమై ఉన్నాయి. దీనికి మినహాయింపు వాయువ్య రేఖ, ఇది పంజాబ్ నుండి సింధ్లోకి ప్రవేశించి కరాచీలో ముగుస్తుంది. ఇతర ప్రధాన మార్గాలు గ్రేట్ ఇండియన్ పెనిన్సులా, ఇండియన్ మిడ్ల్యాండ్, బొంబాయి, బరోడా & సెంట్రల్ ఇండియా, రాజ్పుతానా, మాల్వా & దక్షిణ మరాఠా వ్యవస్థలు. 1905లో బొంబాయి ప్రభుత్వం ఆధ్వర్యంలో మొత్తం 7,980 మైళ్ళు (12,840 ) రైల్వే రవాణా కోసం తెరిచారు, ఇందులో సింధ్ లోని రైల్వే వ్యవస్థ చేర్చబడలేదు.

విద్య.

బొంబాయి విశ్వవిద్యాలయం 1857లో స్థాపించబడింది, ఒక ఛాన్సలర్, వైస్ ఛాన్సలర్లు సభ్యులతో కూడిన పరిపాలనను కలిగి ఉంది.^[15]^[16] బొంబాయి గవర్నర్ ఎక్స్-అఫిషియో ఛాన్సలర్. ^[17] విద్యా విభాగం ప్రజా విద్యా డైరెక్టర్ ఆధ్వర్యంలో ఉండేది, ఆయన రాష్ట్ర సాధారణ విద్యా విధానానికి అనుగుణంగా విభాగం పరిపాలనకు బాధ్యత వహించారు. స్థానిక రాష్ట్రాలు సాధారణంగా ప్రభుత్వ వ్యవస్థను స్వీకరించాయి. బరోడా, కతియవార్ రాష్ట్రాలు తమ సొంత ఇన్స్పెక్టర్లను నియమించాయి. 1905లో మొత్తం విద్యా సంస్థల సంఖ్య 593,431 మంది విద్యార్థులతో 10,194గా ఉంది. పది కళా కళాశాలలు ఉన్నాయి, వాటిలో రెండు ప్రభుత్వ ఆధ్వర్యంలో, మూడు స్థానిక రాష్ట్రాల ఆధ్వర్యంలో, ఐదు ప్రైవేట్ నిర్వహణలో ఉన్నాయి. 1913లో ఆసియాలో మొట్టమొదటి వాణిజ్య కళాశాల సిడెన్హామ్ కళాశాల స్థాపించబడింది.^[18] సింధ్ మెడికల్ స్కూల్, హైదరాబాద్, సింధ్ లో వైద్య పాఠశాల 1881లో స్థాపించబడింది. ఇది బొంబాయి విశ్వవిద్యాలయానికి అనుబంధంగా ఉంది. 1901 జనాభా లెక్కల ప్రకారం, 25.5 మిలియన్ల జనాభాలో దాదాపు 24 మిలియన్ల మంది నిరక్షరాస్యులు.

సినీ పరిశ్రమ

1913లో దాదాసాహెబ్ ఫాల్కే రూపొందించిన మొదటి చిత్రం రాజా హరిశ్చంద్ర 1913 మే 3న ముంబై పట్టాభిషేకం సినిమాలో మొదటిసారి బహిరంగంగా ప్రదర్శించినప్పుడు బొంబాయిలో చలనచిత్ర నిర్మాణ యుగం ప్రారంభమైందని చెబుతారు. ఇది భారతీయ చిత్ర పరిశ్రమకు ప్రారంభాన్ని సూచిస్తుంది.^[19] దాదాపు ఒక సంవత్సరం ముందు, రామచంద్ర గోపాల్ (దాదాసాహెబ్ టోర్నే అని పిలుస్తారు) పుండలిక అనే రంగస్థల నాటకాన్ని చిత్రీకరించి అదే థియేటర్లో ప్రదర్శించాడు. అయితే, మొదటి భారతీయ చలన చిత్రాన్ని రూపొందించిన ఘనత దాదాసాహెబ్ ఫాల్కేకు ఆపాదించబడింది.^[20] ప్రెసిడెన్సీ కాలంలో బొంబాయిలో ఇతర నిర్మాతలలో సోహ్రబ్ మోడీ, హిమాన్షు రాయ్, వి. శాంతారామ్, శశధర్ ముఖర్జీ అర్దేషిర్ ఇరానీ ఉన్నారు.^[21] చలనచిత్రాల నిర్మాణం జరిగినప్పటి నుండి, చలనచిత్ర నిర్మాణ ధోరణి ప్రారంభమైంది, అది స్థిరపడి మరింత అభివృద్ధి చెందింది, ఫలితంగా చలనచిత్ర పరిశ్రమలో కొత్త చలనచిత్ర నిర్మాణ సంస్థలు అలాగే స్టూడియోలు ఏర్పడ్డాయి.

రెసిడెన్సీలు

ప్రెసిడెన్సీ వెలుపల, కతియవార్, మహీకాంత వంటి అనేక చిన్న రాష్ట్రాలు 1807 - 1820 మధ్య అనుబంధ పొత్తుల వ్యవస్థలో బ్రిటిష్ ఆధిపత్యం వచ్చాయి. స్థానిక రాష్ట్రాలు చివరికి సుమారు 353 ప్రత్యేక విభాగాలను కలిగి ఉన్నాయి, వీటిని వారి స్వంత యువరాజులు అంతర్గతంగా పరిపాలించారు, వారి విదేశీ వ్యవహారాలకు బ్రిటిష్ వారు బాధ్యత వహించారు. బ్రిటిష్ ఇండియా, రాష్ట్రాల మధ్య సంబంధాలను ప్రధాన స్థానిక రాజధానులలో ఉంచిన బ్రిటిష్ ఏజెంట్లు నిర్వహించేవారు-వారి ఖచ్చితమైన స్థితి వివిధ రాష్ట్రాల్లో విభిన్న సంబంధాల ప్రకారం విభిన్నంగా ఉండేది, దీనిలో సంస్థానాలు అత్యున్నత అధికారంతో నిలబడేవి. రాష్ట్రాల ప్రధాన సమూహాలు ఉత్తర గుజరాత్, ఇందులో కచ్, కతియవార్ ఏజెన్సీ, పాలన్పూర్ ఏజెన్సీ, మహి కాంత ఏజెన్సీ, అంబ్లియారా రేవా కాంత ఏజెన్సీ , ఖాండేష్ ఏజెన్సీ చెందిన ధరంపూర్, బన్స్డా సచిన్ ఉత్తర కొంకణ్, నాసిక్ ఖాండేష్లతో కూడిన కాంబే దక్షిణ గుజరాత్, సుర్గానా సవణూరు దక్షిణ కొంకణ్ జంజీరా, సావంత్వాడి సావనూర్లతో కూడిన ధార్వార్, అలాగే దక్కన్ స్టేట్స్ ఏజెన్సీ క్రింద ఉన్న భూభాగాలు, దక్కన్ సతారా జాగీర్లు, ఇచల్కరంజి, సాంగ్లీ అక్కల్కోట్, భోర్, ఔంధ్, ఫల్తాన్, జత్ దఫాలాపూర్, ఇతర రాష్ట్రాలతో పాటు కొల్హాపూర్, సింధ్లోని ఖైర్పూర్ ఉన్నాయి. బొంబాయి ప్రభుత్వ పర్యవేక్షణలో ఉన్న స్థానిక రాష్ట్రాలు చారిత్రాత్మకంగా, భౌగోళికంగా రెండు ప్రధాన సమూహాలుగా విభజించబడ్డాయి. ఉత్తర లేదా గుజరాత్ సమూహంలో బరోడా గైక్వాడ్ భూభాగాలు ఉన్నాయి, చిన్న రాష్ట్రాలు కచ్, పాలన్పూర్, కచ్ కాంత మహి కాంత పరిపాలనా విభాగాలను ఏర్పరుస్తాయి. కచ్ మినహా ఈ భూభాగాలకు 1805 వరకు గైక్వాడ్ మిత్రరాజ్యాలు లేదా ఉపనదులగా చారిత్రక సంబంధం ఉంది, ఆ యువరాజు, బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం మధ్య తుది ఒప్పందాలు చేర్చబడ్డాయి. దక్షిణ లేదా మరాఠా సమూహంలో కొల్హాపూర్, అకాల్కోట్, సావంత్వారి సతారా, దక్షిణ మరాఠా జాగీర్లు ఉన్నాయి, 1818 వరకు పేష్వా శక్తితో వారి చివరి పోరాటంలో వారు బ్రిటిష్ వారికి చూపిన స్నేహంలో చారిత్రక ఐక్యత బంధం ఉంది. మిగిలిన భూభాగాలను సౌకర్యవంతంగా సహ్యాద్రి శ్రేణి ఉత్తర కొన వద్ద అడవి, కొండ ప్రాంతాలలో ఉన్న స్వతంత్ర జమీందారిల చిన్న సమూహంగా విభజించవచ్చు. వారి చరిత్ర లేదా భౌగోళిక స్థానం నుండి, మిగిలిన ప్రెసిడెన్సీ నుండి కొంతవరకు వేరుచేయబడిన సంస్థానాలు. బరోడా రాష్ట్రం (బ్రిటిష్ ఇండియా నివాసాలలో ఒకటి) 1930లలో ఉత్తర బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ సంస్థలతో కలిపి బరోడా & గుజరాత్ స్టేట్స్ ఏజెన్సీ ఏర్పాటు చేసి, తరువాత 1944లో బరోడా, పశ్చిమ భారతదేశం, గుజరాత్ స్టేట్ ఏజెన్సీలలో విస్తరించింది.

గమనికలు

1. ↑ యూరోపియన్ సైనికులతో కూడిన రెజిమెంట్.^

మూలాలు

↑ Pinney, Christopher (22 November 2004). 'Photos of the Gods': The Printed Image and Political Struggle in India. Reaktion Books. ISBN 9781861891846 – via Google Books.
↑ Jerry DuPont (2001). The Common Law Abroad: Constitutional and Legal Legacy of the British Empire. Wm. S. Hein Publishing. p. 563. ISBN 978-0-8377-3125-4. Retrieved 15 September 2012.
↑ Bulliet, Richard W.; Bulliet, Richard; Crossley, Pamela Kyle; Daniel R. Headrick; Steven W. Hirsch; Lyman L. Johnson; David Northrup (1 January 2010). The Earth and Its Peoples: A Global History. Cengage Learning. p. 694. ISBN 978-1-4390-8475-5. Retrieved 16 April 2012.
↑ Hibbert, Christopher (2000). Queen Victoria: A Personal History. Harper Collins. p. 221. ISBN 0-00-638843-4.
↑ Romesh Chunder Dutt, p10
↑ Srinivasan, Ramona (1992). The Concept of Dyarchy. NIB Publishers. p. 86. ISBN 9788185538006.
↑ Srinivasan, Ramona (1992). The Concept of Diarchy. NIB Publishers. p. 315. ISBN 9788185538006.
↑ Reed, Stanley (1937). The Times of India Directory and Year Book Including Who's who. Bennett, Coleman & Company.
↑ Social reforms savarkar.org Archived 2014-09-28 at the Wayback Machine
↑ "The Bombay Ministers". The Indian Express. 31 March 1937. Retrieved 9 October 2013.
↑ "New Ministries for Other Provinces". The Indian Express. 2 April 1937. Retrieved 9 October 2013.
↑ Kamat, M. V. (1989). B.G. Kher, the gentleman premier. Bharatiya Vidya Bhavan. p. 251.
↑ Indian Annual Register, Volume 1. Annual Register Office. 1939.
↑ "Kamat Research Database – N.Y. Nurie".
↑ Tikekar, Aroon; Ṭikekara, Aruṇa; University of Mumbai (1 January 2006). The Cloister's Pale: A Biography of the University of Mumbai. Popular Prakashan. p. 6. ISBN 978-81-7991-293-5. Retrieved 16 April 2012.
↑ Bombay City, Univ (1869). The Bombay University Calendar for the year 1869–70. p. 41. Retrieved 16 April 2012.
↑ Great Britain. India Office. Educational Dept; India (1854). East India (education): bound collection of parliamentary papers dealing with education in India from 1854 to 1866. s.n. p. 166. Retrieved 16 April 2012.
↑ Singh, A. Rajmani (2010). Commerce Education in North-East India. Mittal Publications. p. 100. ISBN 978-81-8324-349-0. Retrieved 16 April 2012.
↑ Overview The New York Times.
↑ Cybertech. "Hall of Fame : Tribute : Dadasaheb Phalke". Nashik.com. Archived from the original on 25 January 2012. Retrieved 16 April 2012.
↑ Bawden, L.-A., ed. (1976) The Oxford Companion to Film. London: Oxford University Press; p. 350

ఉపయుక్త గ్రంథసూచి

Handbook of the Bombay Presidency: With an account of Bombay city. John Murray, London. 1881.
The Bombay University Calendar for the Year 1880-81. Thacker & Co., Bombay. 1880.
James Douglas (1900). Glimpses of old Bombay and western India, with other papers. Sampson Low, Marston & Co., London.

వెలుపలి లింకులు

20వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో, హ్యూస్టన్ విశ్వవిద్యాలయ డిజిటల్ లైబ్రరీలో బొంబాయి యొక్క చారిత్రక ఛాయాచిత్రాలను చూడండియూనివర్సిటీ ఆఫ్ హ్యూస్టన్ డిజిటల్ లైబ్రరీ
బొంబాయి ప్రెసిడెన్సీ నాణేలు

[1] Pinney, Christopher (22 November 2004). 'Photos of the Gods': The Printed Image and Political Struggle in India. Reaktion Books. ISBN 9781861891846 – via Google Books.

[DuPont2001-2] Jerry DuPont (2001). The Common Law Abroad: Constitutional and Legal Legacy of the British Empire. Wm. S. Hein Publishing. p. 563. ISBN 978-0-8377-3125-4. Retrieved 15 September 2012.

[Bulliet-3] Bulliet, Richard W.; Bulliet, Richard; Crossley, Pamela Kyle; Daniel R. Headrick; Steven W. Hirsch; Lyman L. Johnson; David Northrup (1 January 2010). The Earth and Its Peoples: A Global History. Cengage Learning. p. 694. ISBN 978-1-4390-8475-5. Retrieved 16 April 2012.

[victoriap221-4] Hibbert, Christopher (2000). Queen Victoria: A Personal History. Harper Collins. p. 221. ISBN 0-00-638843-4.

[famine-5] Romesh Chunder Dutt, p10

[6] Srinivasan, Ramona (1992). The Concept of Dyarchy. NIB Publishers. p. 86. ISBN 9788185538006.

[7] Srinivasan, Ramona (1992). The Concept of Diarchy. NIB Publishers. p. 315. ISBN 9788185538006.

[TOIWho-8] Reed, Stanley (1937). The Times of India Directory and Year Book Including Who's who. Bennett, Coleman & Company.

[9] Social reforms savarkar.org Archived 2014-09-28 at the Wayback Machine

[10] "The Bombay Ministers". The Indian Express. 31 March 1937. Retrieved 9 October 2013.

[11] "New Ministries for Other Provinces". The Indian Express. 2 April 1937. Retrieved 9 October 2013.

[12] Kamat, M. V. (1989). B.G. Kher, the gentleman premier. Bharatiya Vidya Bhavan. p. 251.

[13] Indian Annual Register, Volume 1. Annual Register Office. 1939.

[14] "Kamat Research Database – N.Y. Nurie".

[Tikekar-15] Tikekar, Aroon; Ṭikekara, Aruṇa; University of Mumbai (1 January 2006). The Cloister's Pale: A Biography of the University of Mumbai. Popular Prakashan. p. 6. ISBN 978-81-7991-293-5. Retrieved 16 April 2012.

[1869-70-16] Bombay City, Univ (1869). The Bombay University Calendar for the year 1869–70. p. 41. Retrieved 16 April 2012.

[DeptIndia1854-17] Great Britain. India Office. Educational Dept; India (1854). East India (education): bound collection of parliamentary papers dealing with education in India from 1854 to 1866. s.n. p. 166. Retrieved 16 April 2012.

[Singh2010-18] Singh, A. Rajmani (2010). Commerce Education in North-East India. Mittal Publications. p. 100. ISBN 978-81-8324-349-0. Retrieved 16 April 2012.

[19] Overview The New York Times.

[20] Cybertech. "Hall of Fame : Tribute : Dadasaheb Phalke". Nashik.com. Archived from the original on 25 January 2012. Retrieved 16 April 2012.

[21] Bawden, L.-A., ed. (1976) The Oxford Companion to Film. London: Oxford University Press; p. 350

[1]

[2]

[3]

1

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]