తుంగభద్ర నదికృష్ణా నదికి ముఖ్యమైన ఉపనది. రామాయణ కాలంలో పంపానదిగా పిలువబడిన తుంగభద్ర నది కర్ణాటకలో పడమటి కనుమలలో జన్మించిన తుంగ, భద్ర అను రెండు నదుల కలయిక వలన ఏర్పడినది. భౌగోళికంగానే కాకుండా చారిత్రకంగానూ ఈ నదికి ప్రాధాన్యత ఉంది. దక్షిణ భారతదేశ మధ్యయుగ చరిత్రలో వెలిసిన విజయనగర సామ్రాజ్యం ఈ నది ఒడ్డునే వెలిసింది. హంపి, మంత్రాలయం లాంటి పుణ్యక్షేత్రాలు ఈ నది ఒడ్డున వెలిశాయి.
పెద్దలు తుంగభద్రను భారతదేశంలోని పంచగంగల్లో ఒకటిగా పేర్కొన్నారు.
శివమొగ్గ జిల్లా కూడ్లి వద్ద తుంగ, భద్రల సంగమస్థలంలో ఉన్న చిన్న నంది ఆలయం
తుంగభద్ర నది కర్ణాటక రాష్ట్రంలో పశ్చిమ కనుమలకు తూర్పు వాలులో ప్రవహించే కూడ్లి వద్ద తుంగా నది మరియు భద్ర నది సంగమం ద్వారా ఏర్పడుతుంది. ఈ రెండు నదులు కర్ణాటక చిక్కమగళూరు జిల్లా ముడిగిరి తాలూకాలో నేత్రావతి (పడమటి వైపు ప్రవహించే నది, మంగళూరు సమీపంలో అరేబియా సముద్రంలో చేరుతుంది) నదితోపాటు పుడతాయి, తుంగ మరియు భద్ర నదులు వరాహ పర్వతం పశ్చిమ కనుమలలోని గంగమూల వద్ద 1198 మీటర్ల ఎత్తులో ప్రవహిస్తాయి (సామ్సే గ్రామం దగ్గర). హిందూ పురాణాల ప్రకారం, హిరణ్యాక్షుడు అనే రాక్షసుడిని చంపిన తర్వాత, వరాహ స్వామి (విష్ణువు యొక్క మూడవ అవతారం) బాగా అలసిపోతాడు. అతను ఇప్పుడు వరాహ పర్వతం అని పిలవబడే ప్రాంతంలో విశ్రాంతి తీసుకున్నాడు. అతను ఆ శిఖరంపై కూర్చున్నప్పుడు, అతని నెత్తి నుండి చెమట ప్రవహించడం ప్రారంభమైంది. అతని నెత్తికి ఎడమ వైపు నుండి ప్రవహించే చెమట తుంగ నదిగా మారింది, అతని కుడి వైపు నుండి ప్రవహించే చెమట భద్ర నదిగా మారింది. మూలం నుండి ఉద్భవించిన తరువాత, భద్ర నది కుద్రేముఖ పర్వత ప్రాంతం, తరికెరె తాలూకా మరియు పారిశ్రామిక నగరమైన భద్రావతి గుండా ప్రవహిస్తుంది. తుంగా నది శృంగేరి తాలూకా, తీర్థహళ్లి తాలూకా మరియు షిమోగా తాలూకాల గుండా ప్రవహిస్తుంది. 100 కంటే ఎక్కువ ఉపనదులు, ప్రవాహాలు, వాగులు, ఈ రెండు నదులలో చేరుతాయి. శివమొగ్గ నుండి సుమారు 15 km (9.3 mi) దూరంలో, హోలెహోనూరు సమీపంలోని కూడ్లీలో, సుమారు 610 మీ. ఎత్తులో, ఈ రెండు నదులు ఏకమౌతాయి. ఆ చోటు వరకు తుంగ మరియు భద్రల ప్రయాణం, వరుసగా, 147 km (91 mi) మరియు 171 km (106 mi). తుంగ మరియు భద్ర నదులు రెండూ ఒకే మూలం (గంగమూల) వద్ద ప్రారంభమైనప్పటికీ, అవి కొంత దూరం విడివిడిగా ప్రవహిస్తాయి, తరువాత అవి కూడలి గ్రామంలో ఒకదానితో ఒకటి కలిసిపోతాయి. అందువల్ల అక్కడ నుండి, మిశ్రమ పేరు, తుంగభద్ర వచ్చింది. అలా తుంగభద్ర మైదానాల గుండా 531 km (330 mi) పయనిస్తుంది. సంగమం తరువాత, శక్తివంతమైన తుంగభద్ర నది దావంగెరె జిల్లాలోని హొన్నాలి, హరిహర తాలూకాల గుండా ప్రవహిస్తుంది. తర్వాత బళ్లారి జిల్లాలోని హరపనహళ్లి, హూవిన హడగాలి, హగరిబొమ్మనహళ్లి, హోస్పేట్ మరియు సిరుగుప్ప తాలూకాల గుండా ప్రవహిస్తుంది. బళ్లారి జిల్లాలోని సిరుగుప్ప తాలూకాలో దాని ఉపనదైన వేదవతి నదిని అందుకుంటుంది. ఈ నది బళ్లారి మరియు కొప్పల్ జిల్లాల మధ్య తరువాత బళ్లారి మరియు రాయచూర్ జిల్లాల మధ్య సహజ సరిహద్దును ఏర్పరుస్తుంది. కర్నూలు జిల్లా కౌతాలం మండలం వద్ద ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోకి ప్రవేశించిన తరువాత, అది మంత్రాలయం గుండా తరువాత కర్నూలు గుండా ప్రవహిస్తుంది. ఇది కర్నూలు సమీపంలో దాని ఉపనది హంద్రీ నదిని అందుకుంటుంది. తెలంగాణ రాష్ట్రం, జోగులాంబ గద్వాల జిల్లాలోని గుండిమల్ల గ్రామ సమీపంలో తుంగభద్ర కృష్ణలో కలిసిపోతుంది. తుంగభద్ర మరియు కృష్ణ నదుల సంగమం ఒక పవిత్ర పుణ్యక్షేత్రం - సంగమేశ్వరం దేవాలయం. శివమొగ్గ, ఉత్తర కన్నడ మరియు హవేరి జిల్లాల గుండా ప్రవహించే వరదా నది, కర్ణాటకలోని చిక్కమగళూరు, చిత్రదుర్గ మరియు బళ్లారి జిల్లాలలో ప్రవహించే వేదవతి,ఆంధ్రప్రదేశ్లోనికర్నూలు జిల్లాలో ప్రవహించే హేండ్రైల్ తుంగభద్రకు ప్రధాన ఉపనదులు. అనేక ఉపనదులు మరియు ప్రవాహాలు ఈ ఉపనదులలో చేరతాయి. కన్నడలో "తుంగ పాన, గంగా స్నాన" అనే ప్రసిద్ధ సామెత ఉంది, అంటే "రుచికరంగా, తీపిగా ఉండే తుంగ నీటిని త్రాగండి, పవిత్రమైన గంగా నదిలో స్నానం చేయండి" అని అర్థం.
తుంగభద్ర నది తూర్పుకు ప్రవహిస్తుంది, తెలంగాణలో కృష్ణానదిలో కలుస్తుంది. ఇక్కడ నుండి కృష్ణ తూర్పుకు కొనసాగి బంగాళాఖాతంలో కలుస్తింది. తుంగభద్ర మరియు కృష్ణ మధ్య తుంగభద్ర నదికి ఉత్తరాన ఉన్న భూభాగాన్ని రాయచూర్ దోబ్ అని పిలుస్తారు.
పుష్కరాలు హిందువులకు పవిత్రమైన పుణ్యదినాలు. 12 సంవత్సరాలకు ఒకసారి జరిగే తుంగభద్రనది పుష్కరాలు 2008డిసెంబర్ మాసంలో తుంగభద్ర నది యొక్క ప్రముఖ తీరప్రాంతాలలో జరిగాయి. ఆంధ్ర ప్రదేశ్ లో కర్నూలు, తెలంగాణలో మహబూబ్‌నగర్‌ జిల్లాలలో మాత్రమే నది ప్రవహిస్తుంది. ఈ నది ఒడ్డున ఉన్న ప్రముఖ ప్రాంతాలలో పుష్కరఘాట్‌లు ఏర్పాటుచేసి పర్యాటకుల సందర్శనానికి వసతులు కల్పించి రాష్ట్ర ప్రభుత్వం పుష్కరాలు నిర్వహించింది. కర్నూలు, మంత్రాలయం, ఆలంపూర్ తదితర ప్రాంతాలలో పుష్కరాలు ఘనంగా నిర్వహించబడ్డాయి.
తుంగభద్ర నది ఒడ్డున అనేక పురాతన, పవిత్ర స్థలాలు ఉన్నాయి. హరిహర వద్ద హరిహరేశ్వరుని ఆలయం ఉంది. ఆధునిక హంపి పట్టణం చుట్టూ విజయనగర శిథిలాలు ఉన్నాయి, ఇది శక్తివంతమైన విజయనగర సామ్రాజ్యం యొక్క రాజధాని నగరం, ఇప్పుడు ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశం. విజయనగర ఆలయ కాంప్లెక్స్ శిథిలాలతో సహా ఈ ప్రదేశం పునరుద్ధరించబడుతోంది.
అలంపూర్‌లో దక్షిణ కాశి గా పిలువబడే శ్రీ జోగుళాంబ ఆలయం కర్నూలు నుండి 25 కి.మీ. దూరంలో ఉంది, ఇక్కడ, తుంగభద్ర నదికి ఉత్తర ఒడ్డున, ప్రారంభ చాళుక్యులు దేవాలయాల సమూహాన్ని నిర్మించారు. నవ బ్రహ్మ దేవాలయాల సముదాయం భారతదేశంలో ఆలయ నిర్మాణానికి సంబంధించిన తొలి నమూనాలలో ఒకటి.
ఆంధ్రప్రదేశ్ లోనికర్నూలు జిల్లాసంగమేశ్వరంలో, అనేక పవిత్ర నదులు కలిసే ఈ ప్రదేశంలో, శివుడికి అంకితం చేయబడిన సంగమేశ్వరం ఆలయం ఉంది. పురాణాల ప్రకారం, ఒకసారి పాండవులు తమ వనవాస సమయంలో కర్నూలుకు వచ్చారు.శ్రీశైలం మల్లికార్జున దేవాలయాన్ని సందర్శించిన తర్వాత వారు ఈ ప్రాంతంలో శివలింగాన్ని ప్రతిష్టించాలని నిర్ణయించుకున్నారు.కర్నూలు వద్ద తుంగభద్ర నదిపై రైల్వే వంతెనకావున ధర్మరాజి (యుధిష్ఠిరుడు) తన సోదరుడు భీమునితో కాశీ నుండి ఒక శివలింగాన్ని తీసుకురావాలని చెప్పాడు. తరువాత వారు, కృష్ణా, తుంగభద్ర మరియు ఇతర ఐదు ఉపనదుల సంగమం వద్ద లింగాన్ని ప్రతిష్ఠించారు. అందువల్ల, లింగానికి సంగమేశ్వరుడు (నదులు కలిసే సంగమం) అన్న పేరొచ్చింది.
షిమోగా నుండి ప్రవాహానికి దాదాపు 15 కి.మీ. ఎదురుగా గజనూరు వద్ద తుమో నది మీదుగా ఒక ఆనకట్టను నిర్మించారు. లక్కవల్లి వద్ద భద్రావతి నుండి సుమారు 15 కి.మీ. ప్రవాహానికి ఎదురుగా భద్రా నది మీదుగా మరొక ఆనకట్ట నిర్మించబడింది. అవి బహుళార్ధసాధక ఆనకట్టలు మరియు షిమోగా, చిక్కమగళూరు, దావణగెరె, హవేరిలోని భూములకు సాగునీటిని అందిస్తాయి.
తుంగభద్ర నది మీదిగా తుంగభద్ర ఆనకట్టను నిర్మించారు. ఈ ఆనకట్ట కర్ణాటకలోని హోసపేట్ పట్టణానికి సమీపంలో ఉంది. ఇది బహుళార్ధసాధక ఆనకట్ట (బహుళార్ధసాధక ఆనకట్టలు విద్యుత్ ఉత్పత్తి,నీటిపారుదల, వరదల నివారణ మరియు నియంత్రణ మొదలైన వాటికి సహాయపడతాయి). దీని నిల్వ సామర్థ్యం 135 టిఎంసీలు. ఒండ్రు చేరడం కారణంగా, సామర్థ్యం 30 టీఎంసీలు తగ్గింది. కాలానుగుణ మరియు ఆలస్య వర్షాలు పడితే, ఆనకట్ట 235 టిఎమ్‌సీల నీటిని విడుదల చేస్తుంది. వర్షాకాలంలో కాలువల్లోకి నీరు చేరినప్పుడు అది నిండిపోతుంది. ఆనకట్ట ప్రధాన వాస్తుశిల్పి మద్రాసుకు చెందిన తిరుమలై అయ్యంగార్, వీరు ఒక ఇంజనీర్; ఒక సాధారణ-ప్రయోజన హాలుకి అతని పేరు పెట్టబడింది. ఇది గత సంవత్సరాలలో పర్యాటక ప్రదేశంగా మారింది. తుంగభద్ర ఆనకట్ట వారసత్వ ప్రదేశమైన హంపికి సమీపంలో ఉంది. ఈ ఆనకట్టతో ముడిపడి ఉన్న ప్రధాన సమస్యలలో ఒకటి ఒండ్రు చేరడం. దీని కారణంగా నిల్వ సామర్థ్యం తగ్గుతోంది. మరో ప్రధాన సమస్య పెరుగుతున్న కాలుష్యం, ఫలితంగా చేపల జనాభా తగ్గుతుంది. ఇది నదిపై ఆధారపడి జీవించే మత్స్యకారులను తీవ్రంగా ప్రభావితం చేస్తోంది.
కర్నూలు నగరానికి సమీపంలోని పొడువైన సుంకేశుల ఆనకట్టరాయలసీమకు భగీరథడుగా ప్రశంసించబడే బ్రిటిష్ ఇంజనీర్ సర్ ఆర్థర్ కాటన్ ద్వారా 1860 లో తుంగభద్ర నదిమీదిగా నిర్మించబడింది. వాస్తవానికి దీన్ని బ్రిటిషర్ల సమయంలో నౌకాయానం కోసం నిర్మించారు. కడప జిల్లాకు సాగునీటి సరఫరా అందించడానికి కోట్ల విజయభాస్కర రెడ్డి తుంగభద్ర బ్యారేజీని పునర్నిర్మించారు. రోడ్డు మరియు రైలు రవాణా పెరిగినందున, ఇది ఇప్పుడు కెసి కాలువ ద్వారా కర్నూలు, కడప జిల్లాలకు నీటిని సరఫరా చేస్తోంది. ఈ ఆనకట్ట దాదాపు 15,000,000,000 cubic feet (0.42 km3) నీటిని నిల్వ చేస్తుంది. కర్నూలు, కడప జిల్లాలలోని సుమారు 300,000 acres (1,200 km2) భూమికి సాగునీటిని అందిస్తుంది.
పారిశ్రామిక కాలుష్యం తుంగభద్ర నదిని దెబ్బతీసింది, తీస్తుంది. కర్ణాటకలోని చిక్కమగళూరు, శివమొగ్గ, దావంగెరె, హవేరి, బళ్లారి, కొప్పల్, రాయచూర్ జిల్లాలు మరియు ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని కర్నూలు జిల్లాలో తుంగభద్ర ఒడ్డున ఉన్న పరిశ్రమలు,మైనింగులు అపారమైన వ్యర్థాలను ఉత్పత్తి చేస్తాయి. ప్రతి సంవత్సరం దాదాపు మూడు కోట్ల లీటర్ల వ్యర్థాలు శివమొగ్గ నుండి తుంగలో విడుదలవుతున్నాయి.[1] ఇది భద్రావతి, హోస్పేట్ లాంటి పారిశ్రామిక నగరం కాని శివమొగ్గ నుంచి విడుదల అవుతున్న కాలుష్యం. తుంగభద్ర దేశంలో అత్యంత కలుషితమైన నదులలో ఒకటి.
పరిశ్రమల నుండి ప్రవాహానికి కిందిగా గమనిస్తే, నీరు ముదురు గోధుమ రంగులోకి మారి తీవ్రమైన వాసన కలిగి ఉంటాయి. పరీవాహక ప్రాంతంలో చాలా గ్రామాలు నది నీటిని తాగడానికి, స్నానం చేయడానికి, పంటలకు నీరు పెట్టడానికి, చేపలు పట్టడానికి మరియు పశువుల నీటికి ఉపయోగిస్తాయి, తుంగభద్ర నది కాలుష్యం ఇలాంటి 10 లక్షల మంది ప్రజలను ప్రభావితం చేసింది. క్రమంగా సంభవిస్తున్న చేపల మరణాల వల్ల తుంగభద్ర మత్స్య సంపద తరిగిపోయింది, గ్రామ మత్స్యకారుల జీవనోపాధి దెబ్బతింది. [2]
