భారత రూపాయి నాణేలు

భారతీయ రూపాయి (₹) నాణేలు మొదటిసారిగా 1950లో ముద్రించబడ్డాయి.^[1] అప్పటినుండి ఏటా కొత్త నాణేలు ఉత్పత్తి చేయబడుతున్నాయి. అవి భారతీయ కరెన్సీ వ్యవస్థలో విలువైన అంశంగా ఉన్నాయి. నేడు, చెలామణిలో ఉన్న నాణేలు ఒక రూపాయి, రెండు రూపాయలు, ఐదు రూపాయలు, పది రూపాయలు, ఇరవై రూపాయల డినామినేషన్లలో ఉన్నాయి. ఇవన్నీ భారతదేశం అంతటా ఉన్న నాలుగు మింట్‌ల కోల్‌కతా, ముంబై, హైదరాబాద్, నోయిడా ద్వారా ఉత్పత్తి చేయబడ్డాయి.^[2]

చరిత్ర

1947లో భారత స్వాతంత్ర్యం తర్వాత, భారతదేశ ఆధిపత్యం 1950లో గణతంత్ర రాజ్యంగా మారే వరకు బ్రిటిష్ ఇండియన్ నాణేలు స్తంభింపచేసిన కరెన్సీగా వాడుకలో ఉన్నాయి. రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా మొదటి రూపాయి నాణేలు 1950లో ముద్రించబడ్డాయి.^[3] వీటిలో ₹1/2, ₹1/4, 2 అణా, 1 అణా, 1/2 అణా & 1 పైసలు్ నాణేలు ఉన్నాయి. వీటిని అణా సిరీస్ లేదా ప్రీ-డెసిమల్ కాయిన్‌గా సూచిస్తారు. అణా శ్రేణి క్రింద, ఒక రూపాయిని 16 అణాలు లేదా 64 అణాలుగా విభజించారు, ఒక్కో అణా 4 పైసలులకు సమానం.

1957లో, భారతదేశం దశాంశ వ్యవస్థకు మారింది, అయితే స్వల్ప కాలానికి, దశాంశ, దశాంశేతర నాణేలు రెండూ చెలామణిలో ఉన్నాయి. చెలామణిలో ఉన్న రెండు నాణేల (పూర్వ-దశాంశ, దశాంశ) మధ్య తేడాను గుర్తించడానికి, 1957 - 1964 మధ్యకాలంలో ముద్రించిన నాణేలు "నయా పైసలుా" ("న్యూ పైసలుా") పురాణంతో ముద్రించబడ్డాయి.^[4] చెలామణిలో ఉన్న డినామినేషన్లు 1, 2, 3, 5, 10, 20, 25, 50 (నయా) పైసలుా, ఒక రూపాయి. రూపాయిలు వాటి పూర్వ-దశాంశ విలువను నిలుపుకున్నందున, దశాంశీకరణ తర్వాత ఒకటి, సగం,పావు రూపాయల పూర్వ-దశాంశ నాణేలు చెలామణిలో ఉన్నాయి. 1968 సెప్టెంబరు 30 నుండి, అణాి అణా నాణేలు, త్రైమాసిక మిశ్రమం (1/2 వెండి కూర్పు)లో ముద్రించిన బ్రిటిష్ ఇండియన్ (దశాంశీకరణకు ముందు) రూపాయి నాణేలు అధికారికంగా డీమోనిటైజ్ చేయబడ్డాయి, అయితే దశాంశీకరణకు ముందు రూపాయి నాణేలు బ్రిటిష్ ఇండియన్ ఇష్యూలతో సహా స్వచ్ఛమైన నికెల్‌తో ముద్రించబడ్డాయి. 1946 జూన్ నుండి, చట్టబద్ధమైన టెండర్‌గా కొనసాగింది.^[5]^[6]

1964లో "నయ" అనే పదం తొలగించబడింది. 3 పైసలుా అనే కొత్త డినామినేషన్ చలామణిలోకి వచ్చింది. 20 పైసలుల నాణెం 1968లో ముద్రించబడింది. ఈ నాణేలు ఏవీ పెద్దగా ప్రాచుర్యం పొందలేదు. 1970లలో 1, 2 , 3 పైసలుాల నాణేలు క్రమంగా తొలగించబడ్డాయి. 1982లో, 2 రూపాయల నోట్ల స్థానంలో కొత్త 2 రూపాయల నాణెం ప్రయోగాత్మకంగా ప్రవేశపెట్టబడింది. 2 రూపాయల నాణెం 1990 వరకు మళ్లీ ముద్రించబడలేదు, ఆ తర్వాత ప్రతి సంవత్సరం ముద్రించబడింది.

2005లో తొలిసారిగా 10 రూపాయల నాణెం ముద్రించబడింది. మార్పు కోసం పెరుగుతున్న డిమాండ్, ₹2, ₹5, ₹10 నోట్ల ముద్రణ ఖర్చు పెరగడం వల్ల అధిక విలువ కలిగిన నాణేలు ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి.

2011, జూన్ 30న, 25 పైసలులు, అంతకంటే తక్కువ విలువ కలిగిన అణాి నాణేలు అధికారికంగా డీమోనిటైజ్ చేయబడ్డాయి.^[7]

చెలామణిలో ఉన్న స్మారక నాణేలు వివిధ విలువలలో చూడవచ్చు. అవి మహాత్మా గాంధీ, జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ, ఇందిరా గాంధీ, బి.ఆర్ అంబేద్కర్, రాజీవ్ గాంధీ, జ్ఞానేశ్వర్, 1982 ఆసియా క్రీడలు, వల్లభ్ భాయ్ పటేల్, సుభాష్ చంద్ర బోస్, శ్రీ అరబిందో, శివాజీ గేమ్ 2010, 2010 నాటి వివిధ ప్రత్యేక సంఘటనలు లేదా వ్యక్తులను చిత్రీకరిస్తాయి. భగత్ సింగ్, రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్, అటల్ బిహారీ వాజ్ పేయి, జలియన్ వాలా బాగ్ ఊచకోత, బాల గంగాధర్ తిలక్ మొదలైనవారు.^[8]

కాయిన్ సిరీస్: 1947–1957 (పూర్వ దశాంశీకరణ)

యూనియన్ ఆఫ్ ఇండియా 1947–1950

1947 ఆగస్టు 15న స్వాతంత్ర్యం వచ్చినప్పుడు, భారతదేశం కొత్త డొమినియన్ ఆఫ్ ఇండియా, డొమినియన్ ఆఫ్ పాకిస్థాన్‌గా విభజించబడింది. భారతదేశం కొత్త డొమినియన్ (లేదా యూనియన్) కింగ్ జార్జ్ VI చిత్రంతో మునుపటి ఇంపీరియల్ కరెన్సీని కలిగి ఉంది. కరెన్సీ ప్రాథమిక యూనిట్ భారతీయ రూపాయి, ఇది అణాలు (16 అణాలు నుండి రూపాయి), పైసలు్ ( పైసలుా పాత స్పెల్లింగ్ - రూపాయికి 64 పైసలు్)గా విభజించబడింది. ^[9] అత్యల్ప విలువ కలిగిన భారతీయ నాణేలు, హాఫ్-పైసలు్ (128 నుండి రూపాయి), పై (192 నుండి రూపాయి) 1947లో అధికారికంగా డీమోనిటైజ్ చేయబడ్డాయి; రెండు తెగలు అప్పటి వరకు చెలామణిలో ఉన్నప్పటికీ, 1942 తర్వాత కొత్త ఉదాహరణలు ముద్రించబడలేదు ఎందుకంటే అవి ఆచరణాత్మకంగా పనికిరానివి (స్వాతంత్ర్యం తర్వాత భారతదేశం స్టెర్లింగ్ ప్రాంతంలో సభ్యునిగా కొనసాగింది , రూపాయి పౌండ్ స్టెర్లింగ్‌తో ముడిపడి ఉంది. 1966 వరకు, రూపాయి 1సె.6డి లేదా 18 పాత బ్రిటీష్ పెన్స్ విలువైనది; 0.141 పాత పెన్స్ , పై 0.09 పాత పెన్స్.)^[10]

1947 ఆగస్టు 15 నుండి 1950, జనవరి 26 వరకు, భారతీయ నాణేల నిర్మాణం క్రింది విధంగా ఉంది:

₹, దాని భిన్నాలు	అణాస్	పైసలు	పైసలు ( 1947 తర్వాత డీమోనిటైజ్ చేయబడింది )
₹	16 అణాలు	64 పైసలు	192 పైసలు
సగం ₹	8 అణాలు	32 పైసలు	96 పైసలు
త్రైమాసికం ₹	4 అణాలు	16 పైసలు	48 పైసలు
1/8 ₹	2 అణాలు	8 పైసలు	24 పైసలు
1/16 ₹	1 అణా	4 పైసలు	12 పైసలు
1/32 ₹	సగం అణా	2 పైసలు	6 పైసలు
1/64 ₹	1/4 అణా	1 పైసలు	3 పైసలు

(భారత ప్రభుత్వంచే ముద్రించబడిన బోల్డ్ - డినామినేషన్లు)^[9]

ఇది రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా స్థాపన వరకు పరివర్తన కాలంలో కరెన్సీ ఏర్పాట్లను సూచిస్తుంది.

1947 నుండి 1950 వరకు ఎక్కువగా చెలామణిలో ఉన్న బ్రిటీష్ ఇండియా నాణేలు మొదటి రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా (ప్రీ-డెసిమలైజేషన్ సిరీస్) నాణేలు క్రింది విధంగా ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి:

George VI series (in circulation in India 1947 - 1950)
Denomination	Image		Single/ Bi-metallic	Metal	Shape	Diameter	Minted in Year
Denomination	Obverse	Reverse	Single/ Bi-metallic	Metal	Shape	Diameter	Minted in Year
One Rupee			Singlemetallic	rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \|Nickel	Circular	28 mm	1947
Half Rupee				24 mm		1946 - 1947
Quarter Rupee				19 mm		1946 - 1947
2 Annas				మూస:Coin-silver-color \|Copper - Nickel	Square	25 mm	1946 - 1947
1 Anna				మూస:Coin-yellow-color \|Nickel - Brass	12 Scalloped	21 mm	1945
1 Anna				మూస:Coin-silver-color \|Copper - Nickel	12 Scalloped	21.1 mm	1946 - 1947
1/2 Anna				మూస:Coin-yellow-color \|Nickel - Brass	Square	19.8 mm	1942 - 1945
1/2 Anna				మూస:Coin-silver-color \|Copper - Nickel	Square	19.7 mm	1946 - 1947
1 Pice				మూస:Coin-copper-color \|Bronze	Circular with a hole	21.32 mm	1943 - 1947

రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా 1950-1957

1950, జనవరి 26న, కామన్వెల్త్ దేశాలలో భారతదేశం స్వతంత్ర గణతంత్ర రాజ్యంగా అవతరించింది. ఈ శ్రేణి 1950, ఆగస్టు 15న పరిచయం చేయబడింది. ఇది రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా మొదటి నాణేలను సూచిస్తుంది. బ్రిటీష్ రాజు చిత్రపటం స్థానంలో అశోక స్థంభం యొక్క సింహ రాజధానిని ఏర్పాటు చేశారు. ఒక రూపాయి నాణెంపై టైగర్ స్థానంలో మొక్కజొన్న షీఫ్ వచ్చింది. కొన్ని మార్గాల్లో ఇది పురోగతి, శ్రేయస్సు వైపు దృష్టిని మార్చడాన్ని సూచిస్తుంది. ఇతర నాణేలపై భారతీయ మూలాంశాలు చేర్చబడ్డాయి. మునుపటి ద్రవ్య వ్యవస్థ మరియు కరెన్సీ పాత యూనిట్లు మారకుండా ఉంచబడ్డాయి.

రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఇండియా ప్రీ-డెసిమలైజేషన్ సిరీస్ (1950 - 1957)
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
ఒక రూపాయి			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| నికెల్	వృత్తాకారము	27.9 మి.మీ	1950 - 1954
అర రూపాయి				24 మి.మీ		1950 - 1956
క్వార్టర్ రూపాయి				19 మి.మీ		1950 - 1956
ఇద్దరు అణాలు				rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| కుప్రో-నికెల్	చతురస్రం	25.4 మి.మీ	1950 - 1955
ఒక అణా				12 స్కాలోప్డ్	21 మి.మీ	1950 - 1954
సగం అణా				చతురస్రం	19.5 మి.మీ	1950 - 1955
వన్ పీస్				మూస:Coin-copper-color \| కంచు	వృత్తాకారము	21 మి.మీ	1950 - 1955

దశాంశీకరణ

దశాంశీకరణ దిశగా ఒక శతాబ్దానికి పైగా సాగింది. అయితే 1955 సెప్టెంబరులో నాణేల తయారీకి సంబంధించి మెట్రిక్ విధానాన్ని దేశంలో అనుసరించేందుకు భారత నాణేల చట్టం సవరించబడింది. ఈ చట్టం 1957, ఏప్రిల్ 1 నుండి అమల్లోకి వచ్చింది, ఆ తర్వాత అణా, పైస్ డినామినేషన్‌లు డీమోనిటైజ్ చేయబడ్డాయి.^[11]^[12]

రూపాయి విలువ, నామకరణంలో ఎటువంటి మార్పు లేదు. అయితే, అది ఇప్పుడు 16 అణాలు లేదా 64 పైసలకు బదులుగా 100 'పైసా'లుగా విభజించబడింది. 2011, జూన్ 30 నుండి అమలులోకి వస్తుంది. 25 పైసా, అంతకంటే తక్కువ విలువ కలిగిన అణాి నాణేలు అధికారికంగా డీమోనిటైజ్ చేయబడ్డాయి.^[13]

దశాంశానికి ముందు కరెన్సీ (1950-1957; 1955లో మింటింగ్ నిలిపివేయబడింది)	దశాంశ కరెన్సీ భర్తీ (1957–ప్రస్తుతం)	దశాంశ కరెన్సీ (ముద్రించిన తేదీలు)
N/A	20 రూపాయలు	2019–ప్రస్తుతం
N/A	10 రూపాయలు	2005–ప్రస్తుతం
N/A	5 రూపాయలు	1992–ప్రస్తుతం
N/A	2 రూపాయలు	1982–ప్రస్తుతం
రూపాయి	1 రూపాయి (100 కొత్త పైసలుగా విభజించబడింది 1957–1964; 100 పైసాలుగా విభజించబడింది 1964–ప్రస్తుతం).	1962–ప్రస్తుతం
అర రూపాయి	50 పైసలు	1957–2016
క్వార్టర్ రూపాయి	25 పైసలు	1957-2002. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
N/A	20 పైసలు	1968-1994. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
2 అణాలు ^[11]	10 పైసలు	1957-1998. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
అణా ^[11]	5 పైసలు	1957-1994. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
సగం అణా	3 పైసలు	1964-1972; రుజువులు 1981 వరకు ముద్రించబడ్డాయి. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
పైస్	2 పైసలు	1957-1979; రుజువులు 1981 వరకు ముద్రించబడ్డాయి. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది.
N/A	1 పైసా	1957-1972; రుజువులు 1981 వరకు ముద్రించబడ్డాయి. 2011 నుండి డీమోనిటైజ్ చేయబడింది, కానీ కరెన్సీ యూనిట్‌గా ఉంచబడింది.

కాయిన్ సిరీస్ 1957–ప్రస్తుతం (దశాంశం)

నయా పైసా సిరీస్ 1957–1963

"పైస్" పురాతన స్పెల్లింగ్ ఏకవచనంలో "పైసా", బహువచనంలో "పైసా"గా సవరించబడింది. ప్రజల గుర్తింపు కోసం, 'నయా' పదం తొలగించబడిన 1964, జూన్ 1 వరకు కొత్త దశాంశ పైసాను 'నయా పైసా' (న్యూ పైసా) అని పిలుస్తారు. 1p, 2p, 5p, 10p, 25p మరియు 50p నాణేలు దేవనాగరి లిపిలో రూపాయి భిన్నం ప్రకారం నాణెం విలువను వివరిస్తూ ఒక పురాణగాథను కలిగి ఉన్నాయి.

నయా పైసా సిరీస్ (1957–1963)
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
ఒక్క రూపాయి			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| నికెల్	వృత్తాకారము	28 మి.మీ	1962 - 1974
50 నయీ పైసలు				24 మి.మీ		1957 - 1963
25 నయీ పైసలు				18.7 మి.మీ		1957 - 1963
10 నయీ పైసలు				rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| కుప్రో-నికెల్	ఎనిమిది స్కాలోప్డ్	23 mm (స్కాలోప్స్ అంతటా)	1957 - 1963
5 నయీ పైసలు				చతురస్రం	22 mm (మూలల అంతటా)	1957 - 1963
2 నయీ పైసలు				ఎనిమిది స్కాలోప్డ్	18 mm (స్కాలోప్స్ అంతటా)	1957 - 1963
1 నయా పైసా				మూస:Coin-copper-color \| కంచు	వృత్తాకారము	16 మి.మీ	1957 - 1962
1 నయా పైసా				మూస:Coin-yellow-color \| నికెల్ బ్రాస్	వృత్తాకారము	16 మి.మీ	1962 - 1963

దేవనాగరి లెజెండ్ 1964 నుండి పైసా సిరీస్ I

1964 జూన్ లో, 'నయా' అనే పదం తొలగించబడింది. నాణేలు ఈ క్రింది విధంగా గుర్తు చేయబడ్డాయి. దేవనాగరి లిపిలో రూపాయిలో నాణెం విలువను వివరించే పురాణం 1964 నుండి ముద్రించిన కొత్త డిజైన్ నుండి తొలగించబడే వరకు కొనసాగింది.

దేవనాగరి లెజెండ్‌తో పైసా సిరీస్ I (1964–1980లు)
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
50p			సింగిల్మెటాలిక్	మూస:Coin-silver-color \| నికెల్	వృత్తాకారము	24 మి.మీ	1964 - 1971
25p				మూస:Coin-silver-color \| నికెల్	వృత్తాకారము	19 మి.మీ	1964 - 1972
10p				మూస:Coin-silver-color \|రాగి నికెల్	8 స్కాలోప్డ్	23 మి.మీ	1964 - 1967
10p				మూస:Coin-yellow-color \|నికెల్ బ్రాస్	8 స్కాలోప్డ్	23 మి.మీ	1968 - 1971
5p				మూస:Coin-silver-color \|రాగి నికెల్	చతురస్రం	22 మి.మీ	1964 - 1966
5p				మూస:Coin-silver-color \| అల్యూమినియం	చతురస్రం	22 మి.మీ	1967 - 1971
2p				మూస:Coin-silver-color \| రాగి నికెల్	8 స్కాలోప్డ్	18 మి.మీ	1964
1p				మూస:Coin-silver-color \| అల్యూమినియం	చతురస్రం	16 మి.మీ	1964

దేవనాగరి లెజెండ్ లేని సిరీస్ II (1965–1983)

1965 నుండి ముద్రించిన నాణెం దేవనాగరిలో పురాణం లేదు, నాణెం విలువ రూపాయిలో కొంత భాగాన్ని వివరిస్తుంది. గతంలో కాంస్య, నికెల్-ఇత్తడి, కుప్రో-నికెల్ మరియు అల్యూమినియం-కాంస్యంతో తయారు చేయబడిన చిన్న-డినామినేషన్ నాణేలు క్రమంగా అల్యూమినియంలో ముద్రించబడ్డాయి. అటువంటి రకంలో ముద్రించబడిన మొదటి నాణెం 1964లో 3 పైసల నాణెం, ఇది కొత్త విలువ కలిగినది, 1971 వరకు ముద్రించబడటం కొనసాగింది. ఒకటి, రెండు పైసా నాణేలు అల్యూమినియంకు మార్చబడ్డాయి. 1965 నుండి దేవనాగరి పురాణం లేకుండా ముద్రించబడ్డాయి. 20 పైసల నాణెం 1968లో ప్రవేశపెట్టబడింది, ఇది 1971 వరకు ముద్రించబడుతూనే ఉంది.

డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
50p			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="8" మూస:Coin-silver-color \| అల్యూమినియం
25p
20p
10p
5p
3p				షట్కోణాకారం	21 మి.మీ	1964 - 1971
2p
1p

సిరీస్ III 1982 నుండి

1982 నుండి, కొత్త సిరీస్ ప్రారంభించబడింది. 1971లో చివరిగా ముద్రించిన 20 పైసల నాణెం మళ్లీ మళ్లీ ప్రవేశపెట్టబడింది, కానీ అల్యూమినియంలో. 10 పైసా, 50 పైసా, 1 రూపాయి పరిమాణం మరియు డిజైన్ మార్చబడింది, అయినప్పటికీ అవి అదే మెటల్‌లో ముద్రించబడ్డాయి. 3p, 2p, 1p నాణేలు నిలిపివేయబడ్డాయి కానీ చట్టబద్ధమైన టెండర్‌గా కొనసాగాయి.

డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹1			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="2" మూస:Coin-silver-color \| రాగి-నికెల్	వృత్తాకారము	26 మి.మీ	1983 - 1991
50p				24 మి.మీ	వృత్తాకారము	1984 - 1990
20p				rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \|అల్యూమినియం	షట్కోణాకారం	26 మి.మీ	1982 - 1997
10p				8 స్కాలోప్డ్	23 మి.మీ	1983 - 1993
5p				చతురస్రం	22 మి.మీ	1984 - 1994

సిరీస్ IV 1988 నుండి

సిరీస్ IVలో, 5 పైసలు, 20 పైసల నాణేలు నిలిపివేయబడ్డాయి, అయితే అవి వరుసగా 1994, 1997 వరకు సిరీస్ IIIలో ముద్రించడాన్ని కొనసాగించాయి. 10 పైసలు, 25 పైసలు, 50 పైసల నాణేలు స్టెయిన్‌లెస్ స్టీల్‌లో ముద్రించబడ్డాయి. 1992 నుండి, స్టీల్‌లో ₹1 నాణెం ముద్రించబడింది. కాపర్ నికెల్‌లో ₹2, ₹5 నాణేలు ప్రవేశపెట్టబడ్డాయి. ₹1, ₹2, ₹5 నోట్ ఇష్యూలను నిర్వహించడానికి చాలా గణనీయమైన ఖర్చులు ఈ డినామినేషన్‌ల క్రమంగా నాణేల రూపంలోకి దారితీశాయి. ఈ నాణేలు 2004 వరకు, భిన్నత్వంలో ఏకత్వం సిరీస్‌ను ప్రారంభించే వరకు ముద్రించడం కొనసాగింది.

కుప్రో-నికెల్ నాణేలు ఇకపై ముద్రించబడవు. రెండు, ఐదు రూపాయల విలువ కలిగిన ఫెర్రిటిక్ స్టెయిన్‌లెస్ స్టీల్ నాణేలు ప్రస్తుతం ఉత్పత్తిలో ఉన్నాయి.^[14]

1988 స్టెయిన్లెస్ స్టీల్ సిరీస్
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="2" మూస:Coin-silver-color \| రాగి-నికెల్	వృత్తాకారము	23 మి.మీ	1992-2004
₹2 రెండు రూపాయలు				హెండేకాగోనల్	26 మి.మీ	1992-2004
₹1 ఒక రూపాయి				rowspan="4" మూస:Coin-silver-color \|స్టెయిన్లెస్ స్టీల్	వృత్తాకారము	25 మి.మీ	1992-2004
50p యాభై పైసలు				22 మి.మీ		1988-2007
25p ఇరవై ఐదు పైసలు				19 మి.మీ		1988-2002
10p పది పైసలు				16 మి.మీ		1988-1998

2004 వైవిధ్య శ్రేణిలో ఏకత్వం

2004లో, ఆర్బీఐ 1 రూపాయి డినామినేషన్లలో సిరీస్‌ని జారీ చేసింది, 2005లో 2 రూపాయి, 10 రూపాయల డినామినేషన్‌లను విడుదల చేసింది. అయితే ఈ సమస్యలు 2006లో ప్రచారంలోకి వచ్చాయి. వాటి రూపకల్పనపై వివాదాన్ని సృష్టించాయి. 10 రూపాయల నాణేలు భారతదేశంలో విడుదల చేయబడిన మొదటి ద్విలోహ నాణేలు, వివాదం ( క్రింద చూడండి ) మరియు ఒకే ఒక మింట్‌లో ముద్రించబడినందున, చాలా వరకు నాణేలు చెలామణిలోకి రాలేదు. చేసిన వాటిని నాణేలు సేకరించేవారు మరియు నాణేల హోర్డర్లు నిల్వ చేశారు.

2004 భిన్నత్వ శ్రేణిలో ఏకత్వం
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹10 పది రూపాయలు			ద్విలోహ	మూస:Coin-yellow-color \| కేంద్రం: కాపర్-నికెల్ రింగ్: అల్యూమినియం - కాంస్య	వృత్తాకారము	27 మి.మీ	2005-2007
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| స్టెయిన్లెస్ స్టీల్		23 మి.మీ	2007
₹2 రెండు రూపాయలు				26.75 మి.మీ		2005-2007
₹1 ఒక రూపాయి				25 మి.మీ		2004 - 2006

2007 హస్త ముద్ర సిరీస్

2007లో ఆర్‌బిఐ 50 పైసా, 1 రూపాయి, 2 రూపాయల విలువ కలిగిన నాణేలలో హస్త ముద్ర సిరీస్ అనే కొత్త నాణేలను విడుదల చేసింది. ఈ నాణేలు స్టెయిన్‌లెస్ స్టీల్ మరియు వివిధ హస్త ముద్రలను (భారత శాస్త్రీయ నృత్యంలో చేతి సంజ్ఞలు) కలిగి ఉంటాయి. దాని రూపకల్పనలో తరంగాలను కలిగి ఉన్న 5 రూపాయల ముక్క కూడా 2007లో కొత్త 10 రూపాయల నాణెంతో పాటు విడుదల చేయబడింది. అయితే, 2008లో 10 రూపాయల ముక్క డిజైన్ మారింది. 5 రూపాయల నాణెం రూపకల్పన మళ్లీ మునుపటి డిజైన్‌కి మార్చబడింది, అయితే ఇది రాగి-నికెల్‌కు బదులుగా నికెల్-ఇత్తడిలో జారీ చేయబడింది. అయితే, ఈ 5 రూపాయల, 10 రూపాయల నాణేలు హస్త ముద్ర సిరీస్‌లో భాగం కాదు.

2007 హస్త ముద్ర సిరీస్
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹2 రెండు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \| స్టెయిన్లెస్ స్టీల్	వృత్తాకారము	27 మి.మీ	2007-2011
₹1 ఒక రూపాయి				వృత్తాకారము	25 మి.మీ	2007-2011
50p యాభై పైసలు				వృత్తాకారము	22 మి.మీ	2008-2010

2007 కామన్ సర్క్యులేషన్ సిరీస్

5 రూపాయల, 10 రూపాయల నాణేలు 2007, 2008, 2009లో సాధారణ చలామణి కోసం మార్చబడిన డిజైన్‌లతో విడుదల చేయబడ్డాయి. 2011లో రూపాయి చిహ్న శ్రేణిని ప్రవేశపెట్టే వరకు ముద్రించడం కొనసాగించబడింది.

2007 కామన్ సర్క్యులేషన్ సిరీస్
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹10 పది రూపాయలు			ద్విలోహ	మూస:Coin-yellow-color \| కేంద్రం: కాపర్-నికెల్ రింగ్: అల్యూమినియం - కాంస్య	వృత్తాకారము	27 మి.మీ	2008 - 2010
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	మూస:Coin-silver-color \| స్టెయిన్లెస్ స్టీల్		23 మి.మీ	2007 - 2008
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	మూస:Coin-yellow-color \|నికెల్-ఇత్తడి		23 మి.మీ	2009 - 2010

రూపాయి చిహ్నంతో 2011 సిరీస్ (₹)

2011లో, ఆర్బీఐ 50 పైసలు, ₹1, ₹2, ₹5, ₹10 డినామినేషన్‌లలో సిరీస్‌ని జారీ చేసింది. 50p, ₹1, ₹2, ₹5 డిజైన్‌లు 50p నాణెంలో రూపాయి గుర్తు లేకపోవడాన్ని మినహాయించి ఒకేలా ఉంటాయి. ₹10 నాణెం గతంలో వలె బైమెటాలిక్ ఇష్యూలలో జారీ చేయబడటం కొనసాగింది.

2011 రూపాయి సింబల్ సిరీస్
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹10 పది రూపాయలు			ద్విలోహ	మూస:Coin-yellow-color \| కేంద్రం: కాపర్-నికెల్ రింగ్: అల్యూమినియం - కాంస్య	వృత్తాకారము	27 మి.మీ	2011 - 2019
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	మూస:Coin-yellow-color \| నికెల్-ఇత్తడి		23 మి.మీ	2011 - 2019
₹2 రెండు రూపాయలు				rowspan="3" మూస:Coin-silver-color \|స్టెయిన్లెస్ స్టీల్		25 మి.మీ	2011 - 2019
₹1 ఒక రూపాయి				21.93 మి.మీ		2011 - 2019
50p యాభై పైసలు				19 మి.మీ		2011 - 2016

2019 గ్రెయిన్ సిరీస్

దేశంలో కొత్త ₹1, ₹2, ₹5, ₹10, ₹20 అనే 5 కొత్త నాణేలను విడుదల చేస్తున్నట్లు ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖ మార్చి 6న నోటిఫికేషన్ విడుదల చేసింది. కొత్త శ్రేణి నాణేలు దృష్టి లోపాలు ఉన్నవారికి అందుబాటులో ఉంటాయి.^[15] మెరుగైన డిజైన్‌ను కలిగి ఉంటాయి. ఈ నాణేలను ప్రధాని నరేంద్ర మోదీ, ఆర్థిక మంత్రి అరుణ్ జైట్లీ ఆవిష్కరించారు. నాణేల రూపకల్పనను నేషనల్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ డిజైన్ తయారు చేసింది, అయితే సెక్యూరిటీ ప్రింటింగ్ అండ్ మింటింగ్ కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా లిమిటెడ్, ఆర్థిక మంత్రిత్వ శాఖ దేశంలో కొత్త నాణేలను ప్రవేశపెట్టడంలో కీలక పాత్ర పోషించాయి.

దృష్టిలోపం ఉన్నవారు ఉపయోగించడానికి మరింత సులభతరం చేయడానికి వివిధ కొత్త ఫీచర్లు సర్క్యులేషన్ నాణేల కొత్త సిరీస్‌లో పొందుపరచబడ్డాయి. నాణేలు పరిమాణం, బరువును తక్కువ నుండి అధిక విలువలకు ₹1 నుండి ₹20 వరకు పెంచడం ద్వారా వర్గీకరించబడతాయి. కొత్తగా చేర్చబడిన ₹20 నాణెం మినహా అణాి డినామినేషన్‌లు గుండ్రని ఆకారంలో ఉంటాయి, ఇది సెర్రేషన్‌లు లేకుండా 12 వైపుల నాణెం అవుతుంది.

2019 గ్రెయిన్ సిరీస్
డినామినేషన్	చిత్రం		సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
డినామినేషన్	ఎదురుగా	రివర్స్	సింగిల్/ ద్విలోహ	మెటల్	ఆకారం	వ్యాసం	సంవత్సరంలో ముద్రించబడింది
₹20 </br> ఇరవై రూపాయలు </br>			ద్విలోహ	మూస:Coin-yellow-color \| కేంద్రం: నికెల్-ఇత్తడి రింగ్: నికెల్ వెండి	డోడెకాగోనల్	27 మి.మీ	2019
₹10 పది రూపాయలు			ద్విలోహ	మూస:Coin-yellow-color \|కేంద్రం: కాపర్-నికెల్ రింగ్: అల్యూమినియం - కాంస్య	వృత్తాకారము	27 మి.మీ	2019
₹5 ఐదు రూపాయలు			సింగిల్మెటాలిక్	మూస:Coin-yellow-color \| నికెల్-ఇత్తడి		25 మి.మీ	2019
₹2 రెండు రూపాయలు				rowspan="2" మూస:Coin-silver-color \| స్టెయిన్లెస్ స్టీల్		23 మి.మీ	2019
₹1 ఒక రూపాయి				20 మి.మీ		2019

మింట్స్

భారతదేశంలో (మరియు ప్రపంచంలో ఎక్కడైనా) ముద్రించబడిన ప్రతి కరెన్సీ నాణెంపై పుదీనాను గుర్తించడానికి ప్రత్యేక ముద్రణ ఉంటుంది.

దేశీయ మింట్ మార్కులు

భారతీయ మింట్‌ల జాబితా
పుదీనా	స్థాపన సంవత్సరం	మింట్ మార్క్	గమనిక
కోల్‌కతా మింట్	1757	నాణెం తేదీ క్రింద పుదీనా గుర్తు లేదు
హైదరాబాద్ మింట్	1803	★ నాణెం తేదీ క్రింద	కొన్ని నాణేలపై డైమండ్ లేదా డైమండ్‌లో చుక్కను కూడా విభజన
ముంబై మింట్	1829	◆ నాణెం తేదీ క్రింద	ప్రూఫ్ సెట్లలో "B" లేదా "M".
నోయిడా మింట్	1988	● నాణెం తేదీ క్రింద

విదేశీ మింట్ మార్కులు

నాణేల చెలామణికి పెరుగుతున్న డిమాండ్ కారణంగా, భారత ప్రభుత్వం దేశ చరిత్రలో వివిధ ప్రదేశాలలో విదేశాలలో నాణేలను ముద్రించవలసి వచ్చింది.

List of coins minted in foreign mint^[16]
Mint	Country	Year	Coin	Mint Mark
Birmingham Mint	United Kingdom	1985	₹1.00	'H' below last digit of the year
Royal Mint	United Kingdom	1985	₹1.00	'◆' below first digit of the year
Taegu Mint	South Korea	1985	₹0.50	'★' below first digit of the year
Royal Canadian Mint	Canada	1985	₹0.25	'C' below mid of the year
Royal Canadian Mint	Canada	1988	₹0.10, ₹0.25, ₹0.50	'C' below mid of the year
Mexican Mint	Mexico	1997	₹1.00	below mid of the year
Seoul Mint	South Korea	1997 1998	₹2.00	'★' below last digit of the year
Kremnica Mint	Slovakia	1998 1999 2000 2001	₹1.00	below mid of the year
Pretoria Mint	South Africa	1998	₹2.00	(M) below mid of the year (oval shape)
Tower Mint	United Kingdom	1999	₹2.00	'⊔' below mid of the year
Moscow Mint	Russia	2000	₹2.00	'MMD' below mid of the year
Moscow Mint	Russia	1999 2000	₹5.00	'MMD' below mid of the year

స్మారక నాణేలు

జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ జయంతిని పురస్కరించుకుని 1964లో మొట్టమొదటి భారతీయ స్మారక నాణెం విడుదల చేయబడింది. అప్పటి నుండి, 5 పైసల (INR 0.05) నుండి ₹1000 (INR 1000.00) వరకు అనేక నాణేలు జారీ చేయబడ్డాయి. ఈ నాణేలు ప్రముఖ వ్యక్తుల జనన లేదా మరణ శతాబ్ది లేదా ఇటీవల చనిపోయిన వారి స్మారకార్థం, ప్రత్యేక ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలు లేదా క్రీడా కార్యక్రమాల జ్ఞాపకార్థం, చారిత్రక సంఘటనల వార్షికోత్సవాలు, ప్రభుత్వ సంస్థ మొదలైనవి.

స్మారక నాణేల జాబితా

Commemorative^[17]	Year	5p	10p	20p	25p	50p	₹1	₹2	₹5	₹10	₹20	₹25	₹50	₹60	₹75	₹100	₹125	₹150	₹200	₹500	₹1000
Jawaharlal Nehru	1964					KM	KM
Mahatma Gandhi	1969			KHM		KM	KM			KM
Food For All	1970			KM						KM
Food For All	1971			KM						M
25 Years of Independence	1972					KM				KM
Grow More Food	1973					KM				M	M
Planned Families, Food For All	1974		KHM
Women's Year	1975		KHM							M			M
Food & Work For All	1976	KHM	KM							M			M
Save For Development	1977	KHM	KM							M			M
Food & Shelter For All	1978	KHM	KHM							M			M
International Year of the Child (P)	1978															M
International Year of the Child	1979	KHM	KHM							M			M			M
Rural Women's Advancement	1980		KHM		KHM					M						M
World Food Day	1981		KM		KHM					M						M
IX Asian Games	1982		KHM		KHM			KM		M						M
World Food Day	1982		KHM	KH
National Integration	1982					KM		KM		M						M
Fisheries	1983			KH
Forestry For Development	1985				KHM
Reserve Bank of India	1985					KHM				M
Indira Gandhi	1985					KHM			HM		M
International Youth Year	1985						KHM			K						M
Fisheries	1986					KHM					M					M
Small Farmer	1987						KHM				M					M
Rainfed Farming	1988						KHM
Jawaharlal Nehru	1989						KHM		HM		M					M
World Food Day	1989						KHM
B. R. Ambedkar	1990						HM
Integrated Child Development Services	1990						HM
SAARC Year - Girl Child	1990						HM
Food For the Future	1990						KH
Rajiv Gandhi	1991						HM
Commonwealth Parliamentary Association	1991						M
Tourism Year	1991						HM
Food & Nutrition	1992						K
Land Vital Resource	1992							K
Quit India Movement	1993						KHM			M			M			M
Inter Parliamentary Union	1993						M
Small Family Happy Family	1993							HM
Bio Diversity	1993							HM
International Year of the Family	1994						MN
Water For Life	1994							KHM
International Labour Organization	1994								HMN				M			M
World Tamil Conference, Thiruvalluvar	1995						KHMN	M	MN
Globalizing Indian Agriculture	1995							KM
United Nations	1995								MN
Food and Agriculture Organization	1995								HMN
Vallabhbhai Patel	1996							KHMN		M			M			M
Mother's Health is Child's Health	1996								KHMN
International Crop Science	1996								K
Subhash Chandra Bose	1996							KN
Subhash Chandra Bose	1997							KHMN		M			M			M
50 Years of Independence	1997					KHMN							M
Cellular Jail	1997						KHMN
Sri Aurobindo	1998							KMN		M			M			M
Chittaranjan Das	1998							KHN					K
Dnyaneshwar	1999						KMN									M
Shivaji	1999							KHMN					M			M
Supreme Court of India	2000							KMN					M
Syama Prasad Mookerjee	2001							KHN		K			M			K
Bhagwan Mahavir Janma Kalyanak	2001								MN							M
Jayaprakash Narayan	2002						HM
Tukaram	2002							KHMN		K			M			M
Maharana Pratap	2003						HM			M						M
Durgadas	2003						HM			M						M
Indian Railway	2003							KHMN								K
Dadabhai Naoroji	2003								KHM
K. Kamaraj	2004								KHM							M
India Post	2004						K									K
Telecommunication	2004							K								K
Lal Bahadur Shastri (CuNi)	2004								K							K
Lal Bahadur Shastri (SS)	2004								KHM
Dandi March (CuNi)	2005								M							M
Dandi March (SS)	2005								M
Basaveshwara (CuNi)	2006								M							M
Basaveshwara (SS)	2006								M
Oil and Natural Gas Corporation (CuNi)	2006								K				M
Oil and Natural Gas Corporation (SS)	2006								KH
Narayana Guru (CuNi)	2006								M							M
Narayana Guru (SS)	2006								M
State Bank of India (CuNi)	2006								K							K
State Bank of India (SS)	2006								KH
Indian Air Force	2007							K								K
Bal Gangadhar Tilak (CuNi)	2007								M							K
Bal Gangadhar Tilak (SS)	2007								M
First War of Independence	2007								M							M
Khadi & Village Industries (CuNi)	2007								M				M
Khadi & Village Industries (SS)	2007								M
Bhagat Singh	2007								KH							K
Guru Granth Sahib	2008									HM						M
Saint Alphonsa	2009								KHM							M
Louis Braille	2009							KHM								K
C. N. Annadurai	2009								KHM							K
60 Years of Commonwealth	2009								KHM							M
Rajendra Prasad	2009								KHMN							K
Homi J. Bhabha	2009									MN						M
Reserve Bank of India	2010						HM	KHM	HM	HMN					KMHN
XIX Commonwealth Games	2010							KHN	KHMN
C. Subramaniam	2010								KHMN							HM
Brihadeeswarar Temple, Thanjavur	2010								KHMN												M
Mother Teresa	2010								KHMN							K
Comptroller & Auditor General	2010								KHMN									K
Income Tax - Chanakya	2011								KHMN									K
Civil Aviation	2010															H
Civil Aviation	2011								KHMN							M
Rabindranath Tagore	2011								KHMN									K
Indian Council of Medical Research	2011								KHMN							HM
Madan Mohan Malviya	2011								KHMN									M
Parliament of India	2012								M	MN
Vaishno Devi Temple	2012								HMN	HMN		M
Kolkata Mint	2012								KHMN					K
Motilal Nehru	2012								KHMN									M
Kuka Movement	2013								KHMN							M
Swami Vivekananda	2013								KHMN									K
Coir Board	2013									KHMN				M
Tulsidas	2014								KHMN		M
Abul Kalam Azad	2014								KHMN		K
Jawaharlal Nehru	2014								KHMN								K
Komagata Maru Incident	2014								HMN
Jamshetji Tata	2015								KM
Begum Akhtar	2015								KM							K
Rani Gaidinliu	2015								KH
1965 Operation	2015								M				M
Bharat Heavy Electricals Limited	2015								KHM				K
Biju Patnaik	2015								K							K
B. R. Ambedkar	2015									HM							K
Sarvepalli Radhakrishnan	2015									M							K
3rd Indo-Africa Forum	2015									K										K
Maharana Pratap	2015									M						M
Swami Chinmayananda	2015									KM						K
Mahatma Gandhi's Return From South Africa	2015									KHMN
International Yoga Day	2015									MN
Nabakalebara Rath Yatra	2015									M											M
Allahabad High Court	2016								HM									M
University of Mysore	2016								M							M
Lala Lajpat Rai	2016									K
Tantya Tope	2016									K									K
Banaras Hindu University	2016									M						M
National Archives of India	2016									K							K
Deendayal Upadhyaya	2016								M							M
Biju Patnaik	2016								KH							M
Chaitanya Mahaprabhu	2016								M											M
Shrimad Rajchandra	2017									M								M
M. S. Subbulakshmi	2017									M						M
P. C. Mahalanobis	2018								K							M
75 Years of Tricolour	2018														M
Atal Bihari Vajpayee	2018															M
Paika Rebellion	2018																		M
Jallianwala Bagh Massacre	2019															K
M. G. Ramachandran	2019								M							M
75 Years of Independence	2022							M
Kalaignar M. Karunanidhi	2024															H

గమనిక: బోల్డ్ మార్క్‌లు వెండి నాణేలు, మింట్ ఇండెక్స్: K = కోల్‌కతా (గుర్తు లేదు), H = హైదరాబాద్ (⋆), M = ముంబై (◆ లేదా B), నోయిడా = (●).

వివాదం

2006 రెండు రూపాయల నాణెంపై వివాదం

రిజర్వ్ బ్యాంక్ 2006 నుండి విడుదల చేసిన రెండు రూపాయల నాణెం, మునుపటి నాణేనికి పూర్తి విరుద్ధంగా, భారతదేశ మ్యాప్ లేకుండా గుండ్రంగా మరియు సరళంగా డిజైన్ చేయబడింది. దృష్టిలోపం ఉన్నవారు గుర్తించడం కష్టంగా ఉందని నాణెం ఇప్పటికే విమర్శించబడింది.^[18]

చాలా వివాదాస్పదంగా, ఇది రెండు కిరణాలుగా విభజించబడిన కిరణాలతో, ప్రక్కనే ఉన్న కిరణాల మధ్య చుక్కలతో సమాన-సాయుధ శిలువను కలిగి ఉంటుంది. ఆర్బీఐ ప్రకారం, ఈ డిజైన్ కొత్త "భిన్నత్వంలో ఏకత్వం" థీమ్ కింద "ఒక ఉమ్మడి శరీరాన్ని పంచుకునే నలుగురు తలలు"ని సూచిస్తుంది.^[19]

అయినప్పటికీ, లూయిస్ ది పాయస్ జారీ చేసిన తిరస్కారాలపై చిహ్నాన్ని పోలి ఉండే క్రైస్తవ శిలువ అని ప్రజలు అభియోగాలు మోపారు.^[20]

భారత రూపాయి

మూలాలు

↑ "Modern Coins | Modern Indian Coins | Coins of Modern India | Mintage World". mintageworld.com. Archived from the original on 2019-06-08. Retrieved 2019-05-16.
↑ "History". spmcil.com. Archived from the original on 2019-04-15. Retrieved 2019-05-16.
↑ "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Definitive Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-28. Retrieved 2019-05-16.
↑ "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Interesting Facts". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-12-04. Retrieved 2019-05-16.
↑ "Clarification on Demonetised Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 22 May 1968. Retrieved 29 May 2023.
↑ "Demonetisation of Quarternary Alloy and Four-Anna Scalloped Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 25 April 1968. Retrieved 29 May 2023.
↑ "Coins of 25 paise and below will not be Legal Tender from June 30, 2011". rbi.org.in. May 18, 2011. Archived from the original on July 31, 2022. Retrieved May 16, 2019.
↑ "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Commemorative Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-12. Retrieved 2019-05-16.
↑ ^9.0 ^9.1 India – Currency, Weights and Measures, The Statesman's Year Book 1947, pg 133, Macmillan & Co.
↑ Schedule of Par Values, Currencies of Metropolitan Areas, The Statesman's Year Book 1947, pg xxiii, Macmillan & Co.
↑ ^11.0 ^11.1 ^11.2 "Switch Over to Decimal Coinage: Conversion Rates With Existing Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 1 April 1957. Retrieved 29 May 2023. ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; "decimal_conv." అనే పేరును విభిన్న కంటెంటుతో అనేక సార్లు నిర్వచించారు
↑ "Demonetisation of Quarternary Alloy and Four-Anna Scalloped Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 25 April 1968. Retrieved 29 May 2023.
↑ Krause, Chester. Mishler, Clifford. "India-Republic," 2005 Standard Catalog of World Coins 1901-present, 32nd edition. Krause Publications. Iola, WI
↑ Contemporary Steel Coins Archived 2011-11-19 at the Wayback Machine, Reserve Bank of India
↑ "Accessible coins in India". 22 March 2019. Archived from the original on 3 November 2019. Retrieved 23 December 2019.
↑ "Mint Marks of Foreign Mints on Indian Coins". Mintage World (in ఇంగ్లీష్). 2016-12-10. Archived from the original on 2022-07-31. Retrieved 2019-05-16.
↑ "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Commemorative Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-12. Retrieved 2019-05-16.
↑ Janwalkar, Mayura (January 31, 2007). "New two-rupee coin is confusing for the blind". DNA India. Archived from the original on July 31, 2019. Retrieved July 31, 2019.
↑ "RBI to circulate new steel Rs 2 coins". Oneindia. December 29, 2006. Archived from the original on July 31, 2019. Retrieved July 31, 2019.
↑ "Boloji.com - A Study in Diversity - News, Views, Analysis, Literature, Poetry, Features - Express Yourself". boloji.com. Archived from the original on 2019-07-25. Retrieved 2019-07-31.

బాహ్య లింకులు

రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా నాణేల మ్యూజియం Archived 2015-04-01 at the Wayback Machine</link>
రిజర్వ్ బ్యాంక్ ఆఫ్ ఇండియా పేపర్ మనీ Archived 2015-04-08 at the Wayback Machine</link>
www.indian-coins.com
ఇండియా కాయిన్ కేటలాగ్
పురాతన వస్తువులు & సేకరణలపై బ్లాగ్ Archived 2018-05-12 at the Wayback Machine</link>
ఇండియా కాయిన్ వార్తలు & ఫోరమ్‌లు Archived 2020-08-09 at the Wayback Machine</link>

మూస:Indian currency

[1] "Modern Coins | Modern Indian Coins | Coins of Modern India | Mintage World". mintageworld.com. Archived from the original on 2019-06-08. Retrieved 2019-05-16.

[2] "History". spmcil.com. Archived from the original on 2019-04-15. Retrieved 2019-05-16.

[3] "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Definitive Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-28. Retrieved 2019-05-16.

[4] "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Interesting Facts". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-12-04. Retrieved 2019-05-16.

[5] "Clarification on Demonetised Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 22 May 1968. Retrieved 29 May 2023.

[6] "Demonetisation of Quarternary Alloy and Four-Anna Scalloped Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 25 April 1968. Retrieved 29 May 2023.

[7] "Coins of 25 paise and below will not be Legal Tender from June 30, 2011". rbi.org.in. May 18, 2011. Archived from the original on July 31, 2022. Retrieved May 16, 2019.

[:02-8] "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Commemorative Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-12. Retrieved 2019-05-16.

[auto-9] 9.0 ^9.1 India – Currency, Weights and Measures, The Statesman's Year Book 1947, pg 133, Macmillan & Co.

[10] Schedule of Par Values, Currencies of Metropolitan Areas, The Statesman's Year Book 1947, pg xxiii, Macmillan & Co.

[decimal_conv.-11] 11.0 ^11.1 ^11.2 "Switch Over to Decimal Coinage: Conversion Rates With Existing Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 1 April 1957. Retrieved 29 May 2023. ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; "decimal_conv." అనే పేరును విభిన్న కంటెంటుతో అనేక సార్లు నిర్వచించారు

[12] "Demonetisation of Quarternary Alloy and Four-Anna Scalloped Coins" (PDF). Press Information Bureau of India - Archive. 25 April 1968. Retrieved 29 May 2023.

[13] Krause, Chester. Mishler, Clifford. "India-Republic," 2005 Standard Catalog of World Coins 1901-present, 32nd edition. Krause Publications. Iola, WI

[14] Contemporary Steel Coins Archived 2011-11-19 at the Wayback Machine, Reserve Bank of India

[15] "Accessible coins in India". 22 March 2019. Archived from the original on 3 November 2019. Retrieved 23 December 2019.

[16] "Mint Marks of Foreign Mints on Indian Coins". Mintage World (in ఇంగ్లీష్). 2016-12-10. Archived from the original on 2022-07-31. Retrieved 2019-05-16.

[:0-17] "Republic India Coins, Proof Set, Currencies: Commemorative Coins". Republic India Coins, Proof Set, Currencies. Archived from the original on 2018-10-12. Retrieved 2019-05-16.

[18] Janwalkar, Mayura (January 31, 2007). "New two-rupee coin is confusing for the blind". DNA India. Archived from the original on July 31, 2019. Retrieved July 31, 2019.

[19] "RBI to circulate new steel Rs 2 coins". Oneindia. December 29, 2006. Archived from the original on July 31, 2019. Retrieved July 31, 2019.

[20] "Boloji.com - A Study in Diversity - News, Views, Analysis, Literature, Poetry, Features - Express Yourself". boloji.com. Archived from the original on 2019-07-25. Retrieved 2019-07-31.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]