ఆర్మేనియా

వికీపీడియా నుండి
ఇక్కడికి గెంతు: మార్గసూచీ, వెతుకు
Հայաստանի Հանրապետություն
Hayastani Hanrapetutyun
Republic of Armenia
Flag of ఆర్మేనియా ఆర్మేనియా యొక్క చిహ్నం
నినాదం
Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ  (ఆర్మేనియన్)
"Mek Azg, Mek Mshakowyt"  (transliteration)
"One Nation, One Culture"
జాతీయగీతం
Mer Hayrenik
Our Fatherland
ఆర్మేనియా యొక్క స్థానం
రాజధాని
(మరియు అతిపెద్ద నగరం)		 యెరెవాన్1
40°16′N, 44°34′E
అధికార భాషలు ఆర్మేనియన్
ప్రజానామము ఆర్మేనియన్
ప్రభుత్వం ఏకకేంద్రక గణతంత్రము
 -  అధ్యక్షుడు Serzh Sargsyan
 -  ప్రధాన మంత్రి Hovik Abrahamyan
ఏర్పాటు మరియు స్వాతంత్ర్యం
 -  Traditional[1]
ఆగస్టు 11 2492 BC 
 -  Urartu under Aramu
క్రీ.పూ. 840 
 -  en:Tigranes Orontid
560 BC 
 -  en:Kingdom of Armenia
formed
క్రీ.పూ. 190 
 -  en:Armenian Apostolic Church
301 AD 
 -  en:Democratic Republic of Armenia established
మే 28 1918 
 -  Independence
from the సోవియట్ యూనియన్
Declared
Recognised
Finalised

August 23 1990
సెప్టెంబరు 21 1991
December 25 1991 
విస్తీర్ణం
 -  మొత్తం 29,800 కి.మీ² (141వది)
11,506 చ.మై 
 -  జలాలు (%) 4.71
జనాభా
 -  2005 అంచనా 3,215,8002 (136వది3)
 -  2001 జన గణన 3,002,594 
 -  జన సాంద్రత 101 /కి.మీ² (98వది)
262 /చ.మై
జీడీపీ (PPP) 2005 అంచనా
 -  మొత్తం $14.17 బిలియన్లు (127వది)
 -  తలసరి $4,270 (115వది)
Gini? (2003) 33.8 (medium) 
మా.సూ (హెచ్.డి.ఐ) (2004) Increase 0.768 (medium) (80th)
కరెన్సీ Dram (AMD)
కాలాంశం UTC (UTC+4)
 -  వేసవి (DST) DST (UTC+5)
ఇంటర్నెట్ డొమైన్ కోడ్ .am
కాలింగ్ కోడ్ +374
1 Alternatively spelled "Erevan", "Jerevan", or "Erivan".
2 De jure population estimate by the National Statistics Service.
3 Rank based on 2005 UN estimate of de facto population.

ఆర్మేనియా లేదా ఆర్మీనియా (ఆంగ్లం : Armenia) (ఆర్మీనియన్ భాష : Հայաստան, "హయాస్తాన్") అధికారిక నామం "రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా" (Հայաստանի Հանրապետություն, హయాస్తానీ హన్రపెతూత్ యూన్), ఒక భూపరివేష్టిత దేశం, దక్షిణ కాకసస్ పర్వతాలతో చుట్టబడి నల్లసముద్రం మరియు కాస్పియన్ సముద్రం ల మధ్య ఉంది. ఈ దేశం తూర్పు ఐరోపా మరియు పశ్చిమ ఆసియాల నడుమ ఉంది. దీని సరిహద్దులలో పశ్చిమాన టర్కీ, ఉత్తరాన జార్జియా, తూర్పున అజర్‌బైజాన్, దక్షిణాన ఇరాన్ మరియు అజర్‌బైజాన్ కు చెందిన నక్షివాన్ ఎన్‌క్లేవ్లు ఉన్నాయి.

అర్మేనియా పురాతన సాంస్కృతిక వారసత్వం కలిగిన యూనిటరీ మల్టీ పార్టీ డెమొక్రటిక్ నేషన్ - స్టేట్. ఉరర్తు పతనం తరువాత క్రీ.పూ 6వ శతాబ్దంలో " ది సాత్రపీ ఆఫ్ ఆర్మేనియా " స్థాపించబడింది. క్రీ.పూ మొదటి శతాబ్దంలో " కింగ్‌డం ఆఫ్ ఆర్మేనియా " కీర్తి ట్గ్రేంస్ ది గ్రేట్ ఆధ్వర్యంలో శిఖరాగ్రం చేరుకుంది. ప్రపంచదేశాలలో క్రైస్తవమతాన్ని అధికార మతంగా మొదటిసారిగా స్వీకరించిన దేశంగా ఆర్మేనియాకు ప్రత్యేకత ఉంది.[2] క్రీ.శ 3 వ 4వ శతాబ్ధాల మద్య (క్రీ.శ 301) [3] ఆర్మేనియా క్రైస్తవమతాన్ని అధికారమతంగా స్వీకరించినదేశంగా గుర్తింపు పొందింది. [4][5][6] ఫలితంగా అంతకు ముందున్న జోరోయాస్ట్రియనిజం మరియు ఆర్మేనియన్ పాగనిజం క్రమంగా క్షీణించాయి.[7][8] ఆర్మేనియన్ రాజ్యం " సిసిలియన్ ఆర్మేనియా "గా పిలువబడింది. సిసిలియన్ ఆర్మేనియా 11-14 శతాబ్ధాలలో మధ్యధరా సముద్రతీరం వరకు విస్తరించింది. 16వ శతాబ్దం మరియు 19 వ శతాబ్దం ఆరంభం వరకు సంప్రదాయ ఆర్మేనియన్ భూభాగం తూర్పు ఆర్మేనియా మరియు పశ్చిమ ఆర్మేనియాలుగా ఓట్టమన్ సామ్రాజ్యంలో భాగం అయింది. రెండు శతాబ్ధాల తరువాత ఓట్టమన్ స్థానంలో పర్షియన్లు పాలనాధికారం చేపట్టారు. 19వ శతాబ్దం మద్యకాలం నాటికి తూర్పు ఆర్మేనియాలో సంభవించిన రుస్సో - పర్షియన్ యుద్ధాలలో రష్యన్లు విజయం సాధించారు. సంప్రదాయ ఆర్మేనియా భూభాగం ఓట్టమన్ పాలకుల పాలనలో నిలిచింది. మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం సమయంలో ఆర్మేనియన్లు ఓట్టమన్ సామ్రాజ్యంలో ఉన్న తమ పూర్వ భూభాగంలో నివసించారు. అక్కడే ఆర్మేనియన్లు క్రమపద్దతిలో జాతిహత్యలకు గురై నిర్మూలించబడ్డారు. 1918 లో రష్యన్ విప్లవం సమయంలో రష్యా సామ్రాజ్య విచ్ఛిన్నత కారణంగా రష్యనేతర దేశాలన్నింటికీ స్వతంత్రం లభించింది. ఫలితంగా ఆర్మేనియా కూడా " ఫస్ట్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా "గా స్వతంత్రదేశంగా అవతరించింది. 1920 నాటికి ఆర్మేనియా " ట్రాంస్కౌకాసియన్ సోషలిస్ట్ ఫెడరేటివ్ సోవియట్ రిపబ్లిక్‌లో విలీనం చేయబడింది. 1922లో సోవియట్ యూనియన్ ఫండింగ్ మెంబర్ అయింది. 1936లో ట్రాంస్కౌకాసియన్ రాజ్యం విచ్ఛిన్నం అయింది. తరువాత ఆర్మేనియా సోవియట్ యూనియన్‌లో పూర్తిస్థాయి రిపబ్లిక్ అయింది. 1991లో సోవియట్ యూనియన్ విచ్ఛిన్నత తరువాత ఆధునిక ఆర్మేనియన్ రిపబ్లిక్ స్వతంత్రదేశంగా ఉంది. ఆర్మేనియా రిపబ్లిక్ పూర్వపు మతానుయాయతకు చిహ్నంగా వరల్డ్ ఓల్డెస్ట్ నేషనల్ చర్చి అయిన " ఆర్మేనియన్ అపోస్టోలిక్ చర్చి "ని గుర్తించింది. [9][10] క్రీ.పూ 405లో మెస్రాప్ మాష్తొత్స్ సమైక్య ఆర్మేనియన్ ఆల్ఫబేట్‌ను రూపొందించాడు. ఆర్మేనియా " యురేషియన్ ఎకనమిక్ యూనియన్ ", ది కౌన్సిల్ ఆఫ్ ఐరోపా మరియు ది కలెక్టివ్ సెక్యూరిటీ ట్రీటీ ఆర్గనైజేషన్ లలో సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. నగొర్నొ- కరబఖ్ - రిపబ్లిక్ స్వతంత్రానికి ఆర్మేనియా మద్దతు తెలుపుతూ 1991లో ప్రకటన జారీచేసింది.

విషయ సూచిక

పేరు వెనుక చరిత్ర[మార్చు]

స్థానిక ఆర్మేనియన్ భాషలో దేశంపేరు హయక్. మద్య యుగంలో ఇది హయస్థాన్ అయింది. హయక్ పేరుకు స్థాన్ (స్థాన్ అంటే పర్షియా భాషలో ప్రదేశం అని అర్ధం) చేర్చబడింది. హయస్థాన్ అంటే హయక్ ప్రజల నివాసిత ప్రదేశం. హయక్ అనేది ఆర్మేనియన్ మూలపురుషుని పేరు నుండి వచ్చింది. క్రీ.శ 5వ శతాబ్ధానికి చెందిన రచయిత " మోసెస్ ఆఫ్ చొరెనె " రచనలను అనుసరించి హయక్ నోయాహ్ మునిమనుమని కుమారుడు. హయక్ క్రీ.పూ 3వ శతాబ్దంలో బాబిలోయన్ రాజులను ఓడించి ఆరత్, ఆర్మేనియా (అరారత్ ప్రాంతంలో ) రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. [11] అయినప్పటికీ ఆర్మేనియా పదానికి మూలం అస్పష్టంగానే ఉంది. ఆర్మేనియా స్థానిక మరియు వ్యవహారిక నామం క్రి.పూ 515 నాటి పురాతన పర్షియన్ బెహిస్టన్ వ్రాతలలో లభిస్తుంది.

Old Persian a.png Old Persian ra.png Old Persian mi.png Old Persian i.png Old Persian na.png). పురాతన గ్రీకు రచనలలో ఆర్మేనియా అనే పదం హెకాటాయస్ మిలెటస్ లో (క్రి.పూ 550-476) ప్రస్తావించబడింది.[12] కొందరు పర్షియన్ ఆక్రమణదారులకు సేవలు అందించిన గ్రీక్ సైనికాధికారి క్సెనొఫోన్ క్రి.పూ 401నాటి ఆర్మేనియన్ గ్రామస్థుల జీవనవిధానం గురించి మరియు అతిథిమర్యాదల గురించి వర్ణించాడు. ఆయన ఇక్కడ ప్రజలు మాట్లాడే భాష పర్షియన్ భాషలా వినిపిస్తుందని వివరించాడు.[13] మోసెస్ ఆఫ్ చొరెనె మరియు మైకేల్ చంచైన్ చారిత్రక కథనాలను అనుసరించి ఆర్మేనియా అనే పదానికి మూలం ఆర్ం అని ఆర్ం హయక్ సంతతికి చెందినవాడని అభిప్రాయపడుతున్నారు.[14][15]

చరిత్ర[మార్చు]

పురాతనత్వం[మార్చు]

Reconstruction of Herodotus' world map c. 450 BC, with Armenia shown in the center
The Kingdom of Armenia at its greatest extent under Tigranes the Great, who reigned between 95 and 66 BC

ఆర్మేనియా మౌంట్ ఆరాత్ పర్వతాల మద్య ఎత్తైన ప్రాంతంలో ఉంది. ఆర్మేనియాలో ఆరంభకాల నాగరికతకు (కంచు యుగం క్రీ.పూ 4000) సంబంధించిన ఆధారాలు లభిస్తున్నాయి. 2010-2011 ఆర్కియోలాజికల్ శాఖ ఏరియన్-1 గుహ సముదాయాలలో నిర్వహించిన పరిశోధనలలో ఏరిన్-1 షూ (మొట్టమొదటిదని భావిస్తున్న లెదర్ షూ), [16] స్కర్ట్[17] మరియు ఏరిన్-1 వైన్ (ద్రాక్షారసం) లభించాయి.[18] గ్రేటర్ ఆర్మేనియాలో పలు కంచుయుగం నాటి రాజ్యాలు వర్ధిల్లాయి. వీటిలో హిట్టీటీ సామ్రాజ్యం (అత్యున్నత స్థితి), మితన్ని (నైరుతీ చారిత్రక ఆర్మేనియా) మరియు హయస - ఆజ్జి (క్రి.పూ 1500-1200) లు ఉన్నాయి. నైరీ ప్రజలు (క్రి.పు. 12-9శతాబ్దాలు) మరియు ఉరతు ప్రజలు (క్రి.పూ 1000-600) ప్రజలు ఆర్మేనియన్ ఎగువభూములలో విజయవంతంగా రాజ్యాలు స్థాపించారు. పైన చెప్పిన రాజ్యాల మరియు గిరిజన తెగల ప్రజలు ఆర్మేనియన్ స్థానికప్రజలుగా భావించబడుతున్నారు. [19][20][21][22] యెరెవన్ శిలాక్షరాలలో లభించిన ఆధారాలను అనుసరించి ఆర్మేనియా రాజధాని క్రి.పూ 782 లో ఉరతు రాజు అర్గిష్తిస్ చేత స్థాపించబడిందని భావిస్తున్నారు. చరిత్రలో నమోదు చేయబడిన నగరాలలో యెవెరెవన్ అతి పురాతనమైనదని భావిస్తున్నారు.

క్రి.పూ 6వ శతాబ్దం చివరి నాటికి సత్రపి ఆఫ్ ఆర్మేనియా (ఆర్మేనియా ప్రాంతం పరిధి) పొరుగు ప్రాంతాలలో అచమనిద్ సామ్రాజ్యానికి చెందిన ఒరొంతిద్ సామంత రాజ్యం స్థాపించబడింది. క్రమంగా ఒరొంతిద్ సామంతరాజ్యం సెల్యూసిడ్ మద్దతుతో క్రి.పూ 190లో మొదటి ఆర్తక్సియాద్ పాలనలో ఆర్తక్సియాద్ రాజ్యంగా స్వతంత్రరాజ్యంగా మారింది. క్రీ.పూ 95-66 మద్య టైగ్రానెస్ ది గ్రేట్ ఆధ్వర్యంలో అత్యంత శక్తివంతమైన రాజ్యంగా (ఆసమయంలో ఇది రోమన్ రిపబ్లిక్ తూర్పున ఉండేది) అత్యున్నత స్థితికి చేరింది. తరువాత శతాబ్ధాలలో ఆర్మేనియా తిరిదాటెస్ ఆధ్వరంలో పర్షియన్ సామ్రాజ్యంలో భాగం (అరససిద్ డైనాసిటీ ఆఫ్ పార్టీయా) అయింది. ఆర్మేనియా చరిత్ర అంతా స్వతంత్రం లేక స్వయంప్రతిపత్యిని అనుభవించింది. భౌగోళికంగా ఆర్మేనియా రెండు ఖండాలకు మద్యన ఉన్నందున పలు జాతిప్రజల దండయాత్రకు లోనయ్యింది. వీరిలో అస్సిరియన్లు ఉన్నారు. అస్సిరియన్లు అసురబనిపాల్ నాయకత్వంలో ఆర్మేనియా సరిహద్దు వరకు (కౌకాసస్ పర్వతాల వరకు) అస్సిరియన్ సామ్రాజ్య విస్తరణ చేసారు.[23] అలాగే మెడేలు, అచమెనిద్ పర్షియన్లు, గ్రీకులు, పార్టీయన్లు, పురాతన రోమన్లు, సస్సరియన్లు, బైజాంటైన్లు, అరేబియన్లు, సెల్జుక్లు, మంగోలియన్లు, ఓట్టమన్లు, ఇరానియన్లు, సఫవిదులు మరియు క్వాజర్లు మరియు రష్యన్లు కూడా ఆర్మేనియా ప్రాంతంలో దండయాత్ర చేసిన వారిలో ఉన్నారు.

The Armenian pagan Temple of Garni, probably built 1st century AD, is the only "Greco-Roman colonnaded building" in Armenia and the entire former Soviet Union.[24]

పురాతన ఆర్మేనియా చారిత్రకంగా పర్షియా విశ్వాసాలను ఆచరిస్తుంటారు. ఈ ఆచరణ వీరిని జోరాస్ట్రియనిజం వైపు నడిచారు. జొరాస్ట్రియన్లు ప్రత్యేకంగా అవెస్టెన్ మిత్రాలను మరియు స్థానిక ఆర్య దేవతలను (అరమజ్ద్, వహగ్న్, అనహిత్ మరియు అస్త్‌ఘిక్) ఆరాధిస్తారు. దేశం స్యూర్యమాస ఆధారిత హయక్ క్యాలెండర్‌ను (12 మాసాలు) అనుసరిస్తారు. క్రీ.శ 40 నుండి దేశంలో క్రైస్తవమతం ప్రవేశించింది. ఆర్మేనియా మూడవ తిరిదతెస్ (238-314) క్రైస్తవమతాన్ని ఆర్మేనియా అధికారిక మతంగా చేసాడు. [7][25][26] 10 సంవత్సరాల తరువాత రోమన్ సామ్రాజ్యానికి క్రైస్తవ దేశంగా గుర్తింపు వచ్చింది. పార్థియన్ పాలన చివరి దశలో ఆర్మేనియా జొరాస్ట్రియా భూమిగా ఉండేది.[7] ఆర్మేనియా రాజ్యం పతనం తరువాత 428 లో ఆర్మేనియా మర్జ్పనేట్‌ పాలనాకాలంలో సస్సనిద్ సామ్రాజ్యంలో విలీనం చేయబడింది. తరువాత 451లో అవరాయర్ యుద్ధం (ఆర్మేనియన్ తిరుగుబాటు) సంభవించింది.

మద్య యుగం[మార్చు]

The Etchmiadzin Cathedral, Armenia's Mother Church traditionally dated 303 AD, is considered the oldest cathedral in the world.[27][28][29]

మర్జ్పనెట్ కాలం (428-636) తరువాత ఆర్మేనియా " ఎమిరేట్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా " (అరబిక్ సామ్రాజ్యంలో స్వయంప్రతిపత్తి కలిగిన రాజ్యం) అయింది. అలాగే గతంలో బైజాంటైన్లు ఆక్రమిచుకున్న భూభాగాలు ఆర్మేనియాలో సమైక్యపరచబడ్డాయి. రజకుమారుని పాలనలో ఆర్మేనియాను కాలిఫ్ మరియు బైజాంటైన్ సామ్రాజ్యాలు గుర్తించాయి. అరేబియన్లు ఆర్మేనియాను తమ సామ్రాజ్యంలో ప్రత్యేక రాజ్యవిభాగంగా రూపొందించారు. ఇందులో జార్జియా మరియు కౌకాషియన్ అల్బానియాలలో కొంతభూభాగం చేర్చబడింది. ఆర్మేనియన్ మరియు ద్విన్ నగరాలు దీకిని కేంద్రంగా ఉండేది. 884 నాటికి అరేబియా బలహీన పడిన కారణంగా ఆర్మేనియా స్వతంత్రం సంపాదించగానే ఆర్మేనియా రాజ్యం ముగింపుకు వచ్చుంది. తరువాత ఆర్మేనియా మొదటి అషాత్ బగ్రతుని పాలనలోకి మారింది. పునరుద్ధరించబడిన ఆర్మేనియా రాజ్యాన్ని " బగ్రతుని రాజవంశం పాలించింది " 1045 వరకు పాలించింది. ఆసమయంలో బగ్రతిద్ ఆర్మేనియా భూభాగాలు స్వతంత్ర రాజ్యాలుగా విడిపోయాయి. వీటిలో వస్పురకన్ రాజ్యాన్ని అర్త్‌స్రుని రాజవంశం పాలించింది. తూర్పు ప్రాంతంలో సియునిక్ (అర్త్సఖ్) (ఆధునిక నగొర్నొ కరాబఖ్) బగ్రితిద్ రాజుల పాలనలోనే ఉండేది.

The Armenian Kingdom of Cilicia, 1198–1375.

1045 లో బగ్రితిద్ ఆర్మేనియాను బైజాంటైన్ సామ్రాజ్యం జయించింది. తరువాత మిగిలిన ఆర్మేనియన్ రాజ్యాలు బైజాంటైన్ ఆధీనంలోకి చేరాయి. బైజాంటైన్ పాలన స్వల్పకాలంలోనే ముగింపుకు వచ్చింది. 1071లో సెల్జుక్ టర్కీలు మంజికెర్ట్ యుద్ధంలో బైజాంటైన్లను జయించి ఆర్మేనియాను వశపరచుకుని సెల్జుక్ సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించారు. అనీ రాజు రెండవ గజిక్ తన బంధువును హతమార్చాడు. తరువాత అతని బంధువుల నుండి ప్రాణాలు రక్షించుకోవడానికి గజిక్ (ఆర్మేనియన్ రాకుమారుడు రూబెన్) కొందరు అనుయాయులతో కలిసి తౌరస్ పర్వతాలకు తరువాత సిలిసియాలోని తార్సస్ నగరానికి పారిపోయాడు. బైజాంటైన్ గవర్నర్ వారికి ఆశ్రయం ఇచ్చాడు. తరువాత 1198 జనవరి 6న రూబెన్ సంతతికి చెందిన మొదటి లియో " ఆర్మేనియా కింగ్డం ఆఫ్ సిలిసియా "ను స్థాపించాడు. సిలిసియా క్రుసేడర్లతో బలమైన మైత్రీసంబంధం కలిగి ఉండేది. తరువాత ఈ ప్రాంతం" బేసిన్ ఆఫ్ క్రిస్టెండం ఇన్ ది ఈస్ట్"గా గుర్తించబడింది. ఆర్మేనియన్ చరిత్రలో సిలిసియా కాథలిక్ రాజ్యంగా గుర్తించబడి " ఆర్మేనియన్ అపొస్టొలిక్ చర్చి " స్వస్థలంగా మారింది. అలాగే ఆర్మేనియన్ ప్రజల ఆధ్యాత్మిక కేంద్రంగా కూడా మారింది. తరువాత సెల్జుక్ సాంరాజ్యం పతనం ఆరంభమౌంది. 12వ శతాబ్దం ఆరంభంలో ఆర్మేనియన్ రాకుమారుడు జకరిద్ సెల్జుక్ టర్కీలను తరిమివేసి ఉత్తర మరియు తూర్పు ఆర్మేనియా ప్రాంతాలను కలిపి " సెమీ - ఇండిపెండెంటు ఆర్మేనియా "(జకిరిద్ ఆర్మేనియా) రాజ్యాన్ని స్థాపించాడు. తరువాత జకిరిద్ ఆర్మేనియా జారిజియా రాజ్యం ఆధీనంలోకి మారింది.

ఆధునిక యుగం ఆరంభకాలం[మార్చు]

Seizure of Yerevan fortress by Russian troops in 1827 during the Russo-Persian War (1826-1828) by Franz Roubaud.

1230లో మంగోల్ సాంరాజ్యం జకరియన్ రాజ్యాన్ని అలాగే మిగిలిన ఆర్మేనియాను జయించింది. మంగోలియన్ దాడులు క్రమంగా ఇతర మద్య ఆసియన్ జాతులైన కారాకొయున్లు, తింరుద్ వమ్శీయులు మరియు అక్ కొయిన్లు వరకు కొనసాగాయి. మంగోలియన్ దండయాత్రలు 13 వ శతాబ్దం నుండి 15వ శతాబ్దం వరకు సాగాయి. ఎడతెగని దాడుల వలన దేశాన్ని విధ్వంశానికి గురిచేసి ఆర్మేనియాను బలహీనపరిచాయి. 16వ శతాబ్దం నాటికి తూర్పు ఆర్మేనియా మరియు పశ్చిమ ఆర్మేనియా ప్రాంతాలు రెండూ సఫావిద్ ఇరానియన్ పాలనలోకి మారాయి. [30][31] శతాబ్ధకాలం కొనసాగిన టర్కో - ఇరానియన్ భౌగోళిక మరియు రాజకీయ శతృత్వం రెండు దేశాల మద్య జరిగిన వరుస యుద్ధాలకు దారితీసింది. 16వ శతాబ్దం మద్యకాలానికి పీస్ ఆఫ్ అమాస్య, 17వ శతాబ్దంలో ట్రీటీ ఆఫ్ జుహాబ్, 19వ శతాబ్దం మొదటి అర్ధభాగం [32] వరకు తూర్పు ఆర్మేనియాను సఫావిద్ ఇరానియన్లు, అఫ్షరిద్ మరియు క్వాజర్ రజవంశీయులు విజయవంతగా పాలించారు. పశ్చిమ ఆర్మేయాను ఓట్టామన్ టర్కీ ఆధీనంలో ఉండేది. 1604 నుండి అబ్బాస్ (పర్షియా;ఇరాన్), వాయవ్యంలోని తన పూర్వీకులను ఓట్టమన్ దాడుల నుండి రక్షించడానికి " స్కోర్చ్డ్ ఎర్త్" విధానం ప్రవేశపెట్టాడు. ఈ విధానం ఆర్మేనియన్లు మూకుమ్మడిగా తమస్వస్థలం విడిచిపోయేలా చేసింది (1813 మరియు 1828 మద్యకాలం).మ[33] లో రుస్సో - పర్షియన్ యుద్ధం (1804-1813) మరియు రుస్సో- పర్షియన్ యుద్ధం (1826-1828) తరువాత క్విజార్ రాజవంశం (ఇరాన్) బలవంతంగా తూర్పు ఆర్మేనియాను(కానాటే ఆఫ్ ఎరెవన్ మరియు కరాబఖ్ కనాటేకలిసిన ప్రాంతం) రష్యా సాంరాజ్యానికి ఆధీనం చేసారు.[34]).[35] తరువాత తూర్పు ఆర్మేనియా ప్రాంతం శతాబ్ధాల కాలం ఇరాన్ పాలన తరువాత రష్యన్ ఆర్మేనియా ఆధీనంలోకి మారింది.

పశ్చిమ ఆర్మేనియా ఓట్టామన్ పాలనలో ఉంది. ఆర్మేనియన్లు వారి స్వంత ఎంక్లేవులతో స్వయంప్రతిపత్తి అనుభవిస్తూ సాంరాజ్యంలోని ఇతర జాతి ప్రజలతో (పాలించే టర్కీలతో కలిసి ) అన్యోన్యంగా కలిసిమెలిసి జీవించారు. క్రైస్తవులుగా ముస్లిములతో వివక్షను ఎదుర్కొన్నారు. ఓట్టమన్ సాంరాజ్యంలో వారు అధిక హక్కుల కొరకు వత్తిడి తీసుకువచ్చినందుకు ఫలితంగా అబ్దుల్ - హమిద్ -2 ఆర్మేనియన్లకు వ్యతిరేకంగా మూకుమ్మడి హత్యలకు (1894-1896) ఆదేశించాడు. ఈ సంఘటనలో దాదాపు 80,000 - 3,00,000 మంది మరణించినట్లు అంచనా. ఈ హత్యలను " ది హమిద్ మాస్క్రీ "గా అభివర్ణించబడింది. ఇది హమిద్‌కు అంతర్జాతీయ అపకీర్తిని తీసుకువచ్చింది. ఆయనను " రెడ్ సుల్తాన్" మరియు " బ్లడీ సుల్తాన్" అనే పేర్లను ఇచ్చింది. [36] 1890లో ఆర్మేనియన్ రివల్యూషనరీ ఫెడరేషన్(దష్నాక్త్‌సుత్యున్) ఓట్టమన్ సాంరాజ్యంలో చైతన్యవంతంగా పనిచేసింది. సాంరాజ్యంలోని వివిధ చిన్న సమూహాలను సమైక్యపరిచే ప్రయత్నంలో సంస్కరణలు చేపట్టి ఆర్మేనియన్ గ్రామాలను మూకుమ్మడి హత్యల నుండి రక్షించడానికి చేసిన ప్రయత్నం సాంరాజ్యం అంతటా విస్తరించబడింది. దష్నాక్త్‌సుత్యున్ సభ్యులు ఆర్మేనియన్ ఫెడేయి బృందాలను రూపొందించారు. ఫెడేయి బృందాలు ఆర్మేనియన్ పౌరులకు సాయుధ సైనికులనుండి రక్షణ కల్పించింది. దష్నక్లు " స్వతంత్ర మరియు సమైక్య ఆర్మేనియా " స్థాపన లక్ష్యంగా కృషిచేసారు.

1908లో ఓట్టమన్ సాంరాజ్యం పతనం ఆరంభం అయింది." యంగ్ టర్క్ రివల్యూషన్ " సుల్తాన్ హమిద్ ప్రభుత్వాన్ని పడగొట్టింది. 1909 ఏప్రెల్‌లో ఓట్టమన్ సాంరాజ్యంలోని అలానా విలయత్‌లో " అదానా మూకుమ్మ డి హత్యలు " సంభవించాయి. ఇందులో 20,000 - 30,000 వేలమంది ఆర్మేనియన్లు మరణించారు. సాంరాజ్యంలో ఆర్మేనియన్లు వారి రెండవ తరగతి అంతస్థులో మార్పు వస్తుందని ఆశాభావంతో జీవించారు. " 1914 ఆర్మేనియన్ రిఫార్ం ప్యాకేజ్ " ఆర్మేనియన్ వివాద పరిష్కారానికి ఇంస్పెక్టర్ నియమించబడ్డాడు. [37]

మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం[మార్చు]

Armenian Genocide victims in 1915

మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం కారణంగా కౌకాసస్ యుద్ధం మరియు పర్షియన్ యుద్ధాలలో ఓట్టమన్ సాంరాజ్యం మరియు రష్యా సాంరాజ్యాలు ప్రతిధ్వంధులు అయ్యాయి. ఇస్తాంబుల్‌లో ఏర్పాటు చేయబడిన కొత్త ప్రభుత్వం ఆర్మేనియన్లలో అవిశ్వాసం మరియు సందేహాలు కలిగించింది. అందువలన ఇంపీరియల్ రష్యా ఆర్మీలో ఆర్మేనియన్ వాలంటీర్ దళాలు పాల్గొన్నాయి. 1915 ఏప్రెల్ 24న ఆర్మేనియన్ ప్రముఖులు ఓట్టమన్ రాజధానిలో ఖైదుచేయబడ్డారు. అనటోలియాలో నివసిస్తున్న ఆర్మేనియన్లలో అత్యధికులు నశించిపోయారు. ఇది " ఆర్మేనియన్ జెనోసైడ్ "గా అభివర్ణించబడింది. జెనోసైడ్ రెండు దశలుగా ప్రవేశపెట్టబడింది: ప్రముఖకుంటుంబాలకు చెందిన పురుషుల మూకుమ్మడి హత్యలు మరియు బలవంతంగా సైన్యంలో సేవలు చేయించడం తరువాత స్త్రీలను మరియు పిల్లలను తరలించడం జెనోసైడ్ భాగంగా ఉన్నాయి. సిరియన్ డిసర్ట్ ప్రయాణంలో ముసలివారు మరియు బలహీనులు మరణానికి గురైయ్యారు. సైనిక దళాల రక్షణలో తరలించబడిన సమయంలో ఆహారం మరియు నీరు మరియు దారిదోపిడీ, మూకుమ్మడి హత్యలు మరియు మానభంగాలు సంభవించాయి.[38][39] ఓట్టమన్ సాంరాజ్యం చర్యలను ప్రాతీయ ఆర్మేనియన్లు ప్రతిఘటించారు. 1915-1917 ఆర్మేనియన్ సంఘటనలను పశ్చిమ దేశాల చరిత్రకారులు " ప్రభుత్వ మద్దతుతో జగిన మూకుమ్మడి హత్యలు" లేక జెనీసైడ్ గా అభివర్ణించబడ్డాయి. [40] టర్కిష్ అధికారులు జెనోసైడ్ జరిగినవని భావిస్తున్న సమయాన్ని అంగీకరించడం లేదు. [41][42] ఆమొల్డ్ జె టయ్న్‌బీ చేసిన పరిశోధనలు అనుసరించి 1915-1916 మద్యా కాలంలో సంభవించిన తరలింపు సమయంలో 6,00,000 ఆర్మేనియన్లు మరణించారని భావిస్తున్నారు. ఈ సంఖ్య జెనోసైడ్ మొదటి సంవత్సరానిది. రిపోర్ట్ పూర్తి చేయబడిన 1916 మే 24 మద్య సంభవించిన మరణాలు పైగణనలోకి రాలేదు. [43] " ది ఇంటర్నేషనల్ అసోసియేషన్ ఆఫ్ జెనోసైడ్ స్కాలర్స్ " ఒక మిలియన్ కంటే అధికంగా మరణాలు సంభవించాయని తెలియజేస్తున్నాయి. [44] చాలామంది 1-1.5 మిలియన్ ప్రజలు మరణించి ఉంటారని భావిస్తున్నారు.[45] ఆర్మేనియా మరియు ఆర్మేనియన్ డయాస్పోరా (విదేశాలలో నివసిస్తున్న ఆర్మేనియన్లు) ఆర్మేనియన్ జెనోసైడ్ సంఘటనలు అధికారికంగా గుర్తించబడాలని 30 సంవత్సరాల నుండి పోరాటం సాగిస్తుంది. వార్షికంగా ఏప్రెల్ 24న ఈ సంఘటనలు స్మృతి దినంగా (ఆర్మేనియన్ మార్టిర్ లేక ఆర్మేనియన్ జెనోసైడ్) జరుపుకుంటున్నారు.

ఫస్ట్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా[మార్చు]

The Government house of the First Republic of Armenia (1918–1920)

నికోలై యుదెనిచ్ నాయకత్వంలోని రష్యన్ కౌకాసస్ ఆర్మీ ఆర్మేనియన్ ఆర్మీ వాలంటీర్ యూనిట్లు పనిచేసాయి. ఆర్మేనియా మిలటరీ యూనిట్లకు అండ్రనిక్ ఒజనియన్ మరియు తొవ్మాద్ నజర్బెకియన్ ఒకరి తరువాత ఒకరు నాయకత్వం వహించారు. బదులుగా మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో ఓట్టామన్ ఆర్మేనియా భుభాగాన్ని పొందారు. " అక్టోబరు రివల్యూషన్ 1967 "లో వారు పొందిన భూభాగాన్ని కోల్పోయారు.[ఆధారం కోరబడింది] అదేసమయం రష్యన్ - నియంత్రణలోని తూర్పు ఆర్మేనియా, జార్జియా మరియు అజర్‌బైజాన్ ఐఖ్యమై " ట్రాంస్కౌకాసియన్ డెమొక్రటిక్ ఫెడరేటివ్ రిపబ్లిక్ " ఏర్పాటుకు ప్రయత్నించాయి. ఈ ఫెడరేషన్ ఫిబ్రవరి నుండి మే వరకు మాత్రమే నిలబడింది. తరువాత ముగ్గురు భాగస్వాములు కలిసి దానిని రద్దు చేసారు. ఫలితంగా తూర్పు ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం దష్నక్త్‌ సుత్యున్ మే 28న స్వతంత్రం ప్రకటించి అరం మనుకియన్ నాయకత్వంలో " ఫస్ట్ రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా "ను స్థాపించింది.

ఫస్ట్ రిపబ్లిక్ పాలన యుద్ధాలు, భూభాగ వివాదాలు, ఓట్టోమన్ ఆర్మేనియన్ నుండి శరణార్ధులుగా ప్రజలు ప్రవేశించడం (వారు తీసుకువచ్చిన వ్యాధులు) కారణాలుగా స్వల్పకాలంలోనే ముగింపుకు వచ్చింది. రెండవ ప్రపంచ యుద్ధ కూటమి ఓట్టొమన్ ప్రభుత్వ చర్యలకు ఆందోళన చెంది కొత్తగా రూపొందించబడిన ఆర్మేనియా నుండి రిలీఫ్ ఫండ్ మరియు ఇతర సహాయం కోరింది.

యుద్ధం ముగిసే సమయానికి విజేతలు ఓట్టొమన్ సాంరాజ్యం విభజనను కోరాయి. 1920 ఆగస్ట్ 10న రెండవ ప్రపంచ కూటమి దేశాలు మరియు ఓట్టొమన్ సాంరాజ్యం మద్య ఒప్పంద సంతకాలు చేయబడ్డాయి. ట్రీటీ ఆఫ్ సర్వర్స్ ఉనికిలో ఉన్న ఆర్మేనియాతో మునుపటి ఓట్టొమన్ ఆర్మేనియా భూభాగాలను విలీనం చేయడానికి అంగీకారం తెలిపింది. సరి కొత్త ఆర్మేనియా సరిహద్దులను అమెరికన్ అధ్యక్షుడు " వుడ్రో విల్సన్ " రూపొందించాడు. ఓట్టొమన్ ఆర్మేనియాను " విల్సోనియన్ ఆర్మేనియా "గా కూడా వ్యవహరిస్తారు.[46]

Advance of the 11th Red Army into the city of Yerevan

1920లో టర్కిష్ నేషనల్ సైన్యం ఆర్మేనియా రిపబ్లిక్ తూర్పు భాగం మీద దాడిచేసారు. టర్కీ సైన్యానికి కాజిం కరాబెకిర్ నాయకత్వం వహించాడు. టర్కీ స్వాధీనం చేసుకున్న ఆర్మేనియన్ భూభాగాలను రుస్సో- టర్కిష్ యుద్ధం (1877-78) తరువాత రష్యాలో విలీనం చేసుకుని పురాతన నగరం అలెగ్జాండ్రోపోల్ (ప్రస్తుత గ్యుంరి)ని ఆక్రమించుకుంది. 1920 డిసెంబర్ 20 తీవ్రమైన యుద్ధం " ట్రీటి ఆఫ్ అలెగ్జాండ్రోపొల్ "తో ముగింపుకు వచ్చింది. ఒప్పందం కారణంగా ఆర్మేనియా " ట్రీటీ ఆఫ్ సవర్స్ " ద్వారా పొందిన ఓట్టోమన్ భాభాగాల నుండి సైన్యాలను వెనుకకు మరలించవలసున అవసరం ఏర్పడింది. అదే సమయంలో " గ్రిగోరీ ఆర్ద్ఝొనికిడ్జె " నాయకత్వంలో సోవియట్ యూనియన్ సైన్యం కరవనసరై (ప్రస్తుత ఇజ్వెన్) వద్ద ఆర్మేనియన్ మీద దండయాత్ర చేసింది. డిసెంబర్ 4న ఆర్ద్ఝొనికిడ్జె యెరెవన్‌లో ప్రవేశించాడంతో స్వల్పకాలిక ఆర్మేనియా పతనం అయింది. 1921లో తలెత్యిన " ఫిబ్రవరి అప్స్ప్రింగ్ " రిపబ్లిక్ ఆఫ్ మౌటెనియస్ ఆర్మేనియా స్థాపనకు దారితీసింది. ఏప్రెల్ 26న గరెజిన్ న్ఝడెహ్ నాయకత్వంలో ఆర్మేనియన్ సైన్యం దక్షిణ ఆర్మేనియా లోని జెంగేజుర్ ప్రాంతంలో సోవియట్ మరియు టర్కిష్ సైన్యాలతో యుద్ధం చేసి రిపబ్లిక్ ఆఫ్ మౌటెనియస్ ఆర్మేనియా స్థాపించాడు. తరువాత సియునిక్ ప్రాంతంలో జరిగిన సోవియట్ ఒప్పందం తరువాత తిరుగుబాటు ముగింపుకు వచ్చింది. జూలై 13న రెడ్ ఆర్మీ ఈ ప్రాంతాన్ని స్వాధీనం చేసుకుంది.

సోవియట్ ఆర్మేనియా[మార్చు]

The coat of arms of Soviet Armenia depicting Mount Ararat in the center.

ఆర్మేనియా, అజర్బైజన్ మరియు జార్జియాలతో రష్యన్ సోవియట్ ఫెడరేటివ్ సోషలిస్ట్ రిపబ్లిక్ (బోల్షెవిస్ట్ రష్యా)లో విలీనం చేయబడింది. 1922 మార్చి 4 లో ట్రాంస్కౌకాసియన్‌లో భాగంగా ఆర్మేనియా సోవియట్ యూనియన్‌లో విలీనం చేయబడింది. విలీనంతో చేయబడిన " ట్రీటీ ఆఫ్ అలెగ్జాండ్రొపోల్ "ని టర్కిష్ - సోవియట్‌ల " ట్రీటీ ఆఫ్ కార్స్ " అధిగమించింది. ఒప్పందంలో భాగంగా టర్కీ సోవియట్ యూనియన్‌కు రేవు పట్టణం బతుమితో కలిసిన అద్జరాను స్వాధీనం చేసి బదులుగా రష్యా నుండి కార్స్, అర్దహన్ మరియు ఇగ్దిర్ (రధ్యన్ ఆర్మేనియాలోని భాగాలు) ల అధికారం చేజిక్కించుకుంది. టిఎస్.ఎఫ్.ఎస్.ఆర్ 1922 నుండి 1936 వరకు ఉంది. తరువాత ఆర్మేనియన్ సోవియట్ సోషలిస్ట్ రిపబ్లిక్, అజర్బైజన్ సోవియట్ సోషలిస్ట్ రిపబ్లిక్ మరియు జార్జియన్ సోవియట్ సోషలిస్ట్ రిపబ్లిక్‌గా విభజించబడ్డాయి. తరువాత సోవియట్ పాలనలో ఆర్మేనియన్లు కొంతకాలం రాజకీయ స్థిరత్వం అనుభవించారు. వారు మాస్కో నుండి ఔషధాలు, ఆహారం మరియు ఇతర నిత్యావసరాలు అందుకున్నారు. కమ్యూనిస్టు పాలన ఓట్టమన్ అల్లర్లను మెత్తపరిచే వంతనగా మారింది. పరిస్థితి చర్చికి సమస్యగా మారింది. సోవియట్ పాలనలో చర్చి సమస్యలను ఎదుర్కొన్నది. వ్లాదిమిర్ లెనిన్, జోసెఫ్ స్టాలిన్ మరణం తరువాత అధికార మార్పిడి ఆర్మేనియన్ల భయాందోళనలు పునరావృతం అయ్యాయి. [47] రెండవ ప్రంపంచ యుద్ధంలో ఆర్మేనియా ప్రజలలోని మూడవ వంతు ప్రజలు భాగస్వామ్యం వహించారు. వీరిలో 1,75,000 మంది మరణించారు.[48] 1953 లో స్టాలిన్ మరణించిన తరువాత నికిత ఖృశ్చేవ్ సోవియట్ యూనియన్ కొత్త నాయకునిగా నియమించబడిన తరువాత ఆర్మేనియన్ల భయాందోళనలు తగ్గాయి. తరువాత సోవియట్ ఆర్మేనియా వేగవంతంగా అభివృద్ధి చెందింది. స్టాలిన్ పాలనలో అధికంగా బాధించబడిన చర్చి 1955లో ఆర్మేనియన్ కాథలిక్కుల ప్రతినిధిగా మొదటి వజ్గెన్ బాధ్యత తీసుకున్న తరువత పునరుద్ధరించబడింది. 1967 లో ఆర్మేనియన్ జెనోసైడ్ బాధితులకు త్సిత్సెర్నకబెర్డ్ కొండ వద్ద మెమోరియల్ నిర్మించబడింది. ఇది ఆర్మేనియన్ జెనోసైడ్ సంఘటన జరిగిన 50 సంవత్సరాల తరువాత 1965లో వార్షిక దినం రోజున నిర్మించబడింది.

Armenians gather at Theater Square in central Yerevan to claim unification of Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast with the Armenian SSR

1980 మిఖైల్ గోర్బొచేవ్ శకంలో గ్లాస్నొస్ట్ మరియు పెరెస్ట్‌రోయిక సంస్కరణలతో సోయట్ నిర్మించిన ఫ్యాక్టరీల కారణంగా సంభవించిన వాతావరణం కలుషితాన్నివ్యతిరేకిస్తూ ఆర్మేనియన్లు తమ దేశపర్యావరణ పరిరక్షణ కొరకు శ్రద్ధ తీసుకోవాలనిపట్టుబట్టడం ఆరంభించారు. సోవియట్ అజర్బైజన్ మరియు అటానింస్ డిస్ట్రిక్ నొగొర్నొ- కారాబఖ్‌లో కూడా వత్తిడులు అధికం అయ్యాయి. 1923లో ఆర్మేనియా నుండి అధికభాగాన్ని స్టాలిన్ వేరు చేసాడు. 1970 నుండి 4,84,000 మంది ఆర్మేనియన్లు అజర్బైజన్లో నివసిస్తున్నారు. [49] కరాబాఖ ఆర్మేనియన్లు సోవియట్ ఆర్మేనియాతో విలీనం కొరకు పట్టుబట్టారు. కరాబాఖ ఆర్మేనియన్ల కోరికకు మద్దతు ఇస్తూ యెరెవన్‌లో శాంతియుతమైన ప్రదర్శనలు నిర్వహించబడ్డాయి. 1998 లో ఆర్మేనియాలో (7.2 రిక్టర్ స్కేలు) శక్తివంతమైన భూకంపం విధ్వంసాన్ని సృష్టించింది.[50]

ఆర్మేనియా సమస్యల పరిష్కరణలో గోర్బొచేవ్ అశక్తత ఆర్మేనియన్ల స్వతంత్రేచ్ఛను ఉత్తేజపరిచింది. 1990 మేలో ఆర్మేనియన్ కొత్త సైన్యం స్థాపించబడింది. ఇది సోవియట్ " రెడ్ ఆర్మీ "తో చేరకుండా ప్రత్యేకంగా ఉండి రక్షణ సేవలు అందించింది. తరువాత ఆర్మేసియన్ ఆర్మీ మరియు సోవియట్ ఇంటర్నల్ సెక్యూరిటీ ఫోర్స్ మద్య ఘర్షణలు తలెత్తాయి. యెరెవన్ వద్ద ఆర్మేనియన్లు " 1918 ఫస్ట్ ఆర్మేనియన్ రిపబ్లిక్ " స్థాపించాలని నిర్ణయించారు. 5 మంది ఆర్మేనియన్లు మరణించిన తరువాత హింసాత్మక చర్యలు చోటుచేసుకున్నాయి. ఆర్మేనియన్ సైనికులు మరియు సోవియట్ బృందాల మద్య పోరాటాలు అధికం అయ్యాయి. ఫలితంగా మరణించిన వారిలో ఆర్మేయన్లలో అధికంగా ఉన్నారు. 1990లో అజర్బైజన్ రాజధాని బకులో " ది ప్రోగ్రాం ఆర్మేనియన్ ఇన్ బకు " పేరిట తీసుకున్న నిర్ణయంలో అజర్బైజన్ రాజధానిలో నివసిస్తున్న 2,00,000 ఆర్మేనియన్లు ఆర్మేనియాకు పారి పోవాలని తీర్మానం జరిగింది. [51] 1991 మార్చి 17న ఆర్మేనియా బాల్టిక్ స్టేట్స్‌, జార్జియా మరియు మొల్దొవాలతో కలిసి దేశవ్యాప్తంగా సేకరించిన రిఫరెండంను బహిస్కరించాయి. [52]

స్వతంత్రం పునఃస్థాపన[మార్చు]

Armenian soldiers during the Nagorno-Karabakh War

1990 ఆగస్ట్ 23న ఆర్మేనియా సోవియట్ యూనియన్‌ నుండి విడిపోతూ నాన్- బాల్టిక్ రిపబ్లిక్‌గా స్వతంత్రం ప్రకటించింది. 1991లో సోవియట్ యూనియన్ పతనం అయిన తరువాత ఆర్మేనియా స్వతంత్రం అధికారికంగా గుర్తించబడింది. 1991 అక్టోబర్ 16న కొత్తగా స్వతంత్రం పొందిన రిపబ్లిక్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా తొలి అధ్యక్షునిగా " లెవొన్ టెర్- పెట్రొస్యన్ " ఎన్నిక చేయబడ్డాడు. లెవొన్ టెర్- పెట్రొస్యన్ పొరుగున ఉన్న అజర్బైన్‌తో జరిగిన " నొగొర్నొ- కారాబాఖ్ " యుద్ధానికి నాయకత్వం వహించాడు. స్వతంత్రం తరువాత ఆర్మేనియా ఆర్ధిక సమస్యలను ఎదుర్కొన్నది. [53] 1993 లో టర్కీ అజబైజన్‌కు మద్దతు ప్రకటిస్తూ ఆర్మేనియన్‌కు వ్యతిరేకంగా బ్లాకేడ్‌తో కలిసింది.[54] 1994లో రష్యా మద్యవర్తిత్వంతో కారాబఖ్ యుద్ధం ముగింపుకు వచ్చింది. యుద్ధం కారాబఖ్ ఆర్మేనియన్ సైనికులకు విజయం చేకూర్చుంది.కారాబాక్ ఆర్మేనియన్లు అబెకియన్ల అంతర్జాతీయ గుర్తింపు పొందిన 16% భూమిని (నొగొర్నొ - కారాబాక్‌తో చేరిన) స్వాధీనం చేసుకున్నారు. [55] అప్పటి నుండి ఆర్మేనియా మరియు అజర్బైజన్ శాంతి చర్చలకు సహకారం అందించాయి. ఇందుకు " ఆర్గనైజేషన్ ఫర్ సెక్యూరిటీ కో ఆపరేషన్ ఇన్ ఐరోపా) మధ్యవర్తిత్వం వహించింది. కారాబాక్ స్థితి నిర్ణయించబడింది. పూర్తి స్థాయి పరిష్కారం లభించని కారణంగా రెండు దేశాల ఆర్థికస్థితి బాధించబడింది. ఆర్మేనియా టర్కీ మరియు అజర్బైజన్ సరిహద్దులు మూసివేయబడ్డాయి. 1994 నాటికి టర్కీ మరియు అజర్బైజన్లు శాంతి ఒప్పందానికి అంగీకరించాయి. యుద్ధంలో 30,000 మంది మరణించారు. 1 మిలియన్ ప్రజలు నివాసాలను వదిలి తరలించబడ్డారు.[56] 21వ శతాబ్దంలో ప్రవేశించిన తరువాత ఆర్మేనియా పలు గడ్డుపరిస్థితులను ఎదుర్కొన్నది. అది పూర్తిగా ఆర్మేనియాను మార్కెట్ ఎకనమీ వైపు అడుగులు వేసేలా చేసింది. ప్రస్తుతం ఆర్మేనియాపూర్తి స్థాయి ఆర్థిక స్వేచ్ఛకలిగిన దేశాలలో స్థిరంగా 41 వ స్థానంలో నిలిపింది. [57] ఆర్మేనియా ఐరోపా, తూర్పు మద్య ప్రాంతం మరియు " కామంవెల్త్ ఆఫ్ ఇండిపెండెంట్ స్టేట్స్" ల మద్య వాణిజ్య సంబంధాలు మెరుగుపరచబడ్డాయి. [58][59] సహజవాయువు, చమురు మరియు ఇతర వస్తువులు ఇరాన్, జార్జియా నుండి లభిస్తున్నాయి. ఆర్మేనియా రెండు దేశాలతో సుహృద్భావ సంబంధాలు కలిగి ఉంది. [60]

భౌగోళికం[మార్చు]

దక్షిణ కౌకాసస్ ప్రాంతంలోని భూబంధిత దేశాలలో ఆర్మేనియా ఒకటి. ఆర్మేనియా నల్లసముద్రం మరియు కాస్పియన్ సముద్రాల మద్య ఉంది. ఆర్మేనియా ఉత్తర మరియు తూర్పు సరిహద్దులో జార్జియా మరియు అజర్‌బైజాన్ ఉన్నాయి, దక్షిణ ప్రాంతంలో ఇరాన్ మరియు పశ్చిమ ప్రాంతంలో టర్కీ ఉన్నాయి.

ప్రాంతం[మార్చు]

ఆర్మేనియా 38-42 డిగ్రీల ఉత్తర అక్షాంశం మరియు 43-47 డిగ్రీల తూర్పు రేఖాంశంలో ఉంది.

  Turkey  Georgia  Azerbaijan
 Turkey Flag of Artsakh.svg Nagorno-Karabakh Republic
  Armenia  
 Azerbaijan (Nakhchivan)  ఇరాన్ Flag of Artsakh.svg Nagorno-Karabakh Republic

నైసర్గికం[మార్చు]

Armenia's topography is mountainous and volcanic

ఆర్మేనియా రిపబ్లిక్ వైశాల్యం 29743 చ.కి.మీ. దేశంలో హైలాండ్ కాంటినెంటల్ వాతావరణం నెలకొని ఉంటుంది. దేశం అత్యధికంగా పర్వతమయంగా ఉంటింది. దేశంలో వేసవిలో వేడి వాతావరణం మరియు శీతాకాలంలో చల్లగానూ ఉంటుంది. దేశం మౌంట్ అర్గాట్స్ ఎత్తు సముద్రమట్టానికి సరాసరి 4090 మీ ఉంటుంది. దేశంలో సముద్రమట్టానికి 390 మీ కంటే తక్కువ ఎత్తైన ప్రాంతం ఏదీ లేదు.[61] మౌంట్ అరాత్ చారిత్రకంగా ఆర్మేనియాలో భాగంగా ఉంటుంది. ఈ ప్రాంతంలో ఇది అత్యంత ఎత్తైన పర్వతంగా గుర్తించబడుతుంది. ఇది ప్రస్తుతం టర్కీలో ఉంది. అయినప్పటికీ ఆర్మేనియా నుండి ఈ పర్వతం స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది. ఆర్మేనియన్లు ఈ పర్వతాన్ని తమజాతి చిహ్నంగా గౌరవిస్తుంటారు. అందువలన ఈ పర్వతం ఆర్మేనియన్ జాతీయ చిహ్నంలో చోటుచేసుకుంది.[62][63][64]

పర్యావరణం[మార్చు]

ఆర్మేనియా " మినిస్టరీ ఆఫ్ నేచుర్ ప్రొటెక్షన్ " మంత్రిత్వశాఖను ఏర్పాటు చేసింది. అలాగే వాయు కాలుష్యం, జలకాలుష్యం మరియు సాలిడ్- చేస్ట్ డిస్పోసల్ పన్ను విధానం ఏర్పాటుచేసింది. పన్ను ద్వారా లభిస్తున్న ఆదాయం పర్యావరణ పరిరక్షణకు ఉపయోగించబడుతుంది. ఆర్మేనియాలో వేస్టేజ్ మేనేజిమెంటు తగినంత అభివృద్ధి చేయబడలేదు.

ఆర్మేనియాలోని విద్యుదుత్పత్తి చేయడానికి అవకాశాలు (ప్రత్యేకంగా జల ఉత్పత్తి) ఉపయోగిస్తూ మరియు ప్రభుత్వం మెట్సామొర్ సమీపంలో (యెరెవన్ సమీపంలో ) " మెట్సామొర్ న్యూక్లియర్ పవర్ ప్లాంటిన్యూక్లియర్ పవర్ ప్లాంటు " నిర్మిచడానికి ఏర్పాటు చేస్తుంది.[65]

వాతావరణం[మార్చు]

ఆర్మేనియాలో కాంటినెంటల్ వాతావరణం నెలకొని ఉంటుంది. వేసవి కాలం పొడిగా మరియు సూర్యప్రకాశం అధికంగా ఉంది. వేసవి జూన్ నుండి సెప్టెంబరు మాసం వరకు ఉంటుంది. ఉష్ణోగ్రతలు 22-36 డిగ్రీల సెల్షియస్ మద్యన ఉంటింది. గాలిలో తేమ తక్కుగా ఉంటుంది కనుక ఉష్ణతీవ్రత తక్కువగా ఉంటుంది. పర్వతాల నుండి వీచే సాయంకాల మలయమారుతం ఆహ్లాదం మరియు చల్లదనం కలిగిస్తుంది. వసంతకాలం తక్కువగా ఉంటుంది. హేమంతకాలం దీర్ఘంగా ఉంటుంది. హేమతం వర్ణరంజితంగా ఉండి ఆహ్లాదం కలిగిస్తుంది కనుక ఇక్కడ హేమంతానికి ప్రత్యేకత ఉంది.

శీతాకాలం విస్తారమైన హిమపాతంతో చల్లగా ఉంటుంది. ఉష్ణోగ్రత 10-5 డిగ్రీల సెల్షియస్ ఉంటింది. శీతాకాలంలో దిగువ పర్వత ప్రాంతంలో (త్సాక్కద్జర్) ఉత్సాహవంతమైన స్కీయింగ్ క్రీడలు నిర్వహించబడుతుంటాయి. ఈ ప్రాంతం యెరెవన్‌కు 30 నిముషాల ప్రయాణదూరంలో ఉంది. ఆర్మేనియన్ ఎగువభూములలో సెవెన్ సరసు ఉంది. ఇది సముద్రమట్టానికి అత్యంత ఎత్తైన ప్రాంతంలో ఉన్న సరసులలో ప్రపంచంలో రెండవదిగా (సముద్రమట్టానికి1900 మీ ఎత్తున) ఉంది.

ప్రభుత్వం మరియు రాజకీయాలు[మార్చు]

The National Assembly in Yerevan.

ఆర్మేనియా రాజకీయాలు అధ్యక్షవిధానం ఆధారితంగా రూపొందించబడ్డాయి. ఇది డెమొక్రటిక్ రిపబ్లిక్. ఆర్మేనియా రాజ్యాంగం అనుసరించి అధ్యక్షుడు ప్రభుత్వానికి నాయకత్వం వహిస్తుంటాడు. ఆర్మేనియాలో మల్టీపార్టీ సిస్టం అమలులో ఉంది. దేశంలో 4 రాజకీయ పార్టీలు భాద్వామ్యం వహిస్తున్న యూనికెమరల్ పార్లమెంటు అమలులో ఉంది. అవి వరుసగా కంసర్వేటివ్ రిపబ్లికన్ పార్టీ ఆఫ్ ఆర్మేనియా, ప్రాస్పరస్ ఆర్మేనియా, రూల్ అఫ్ లా (ఆర్మేనియా) పార్టీ మరియు ఆర్మేనియా రివల్యూషన్ ఫెడరేషన్ పార్టీ. రఫీహొవనిసియన్ పార్టీ హెరిటేజ్ (ఆర్మేనియా) పార్టీ ప్రధాన ప్రతిపక్షపార్టీగా ఉంది. పశ్చిమదేశాల శైలిలో పార్లమెంటరీ విధానం అనుసరించి ప్రభుత్వవిధానాలను రూపొందించాలని ఆర్మేనియా భావిస్తుంది. ఆర్మేనియా పౌరులకు 18 సవత్సరాలకు ఓటుహక్కును కలిగిస్తుంది.

1995 నుండి అంతర్జాతీయ పర్యవేక్షకులైన " కౌంసిల్ ఆఫ్ యూరప్ " మరియు యునైటెడ్ స్టేట్స్ డెవెలెప్మెంటు ఆఫ్ స్టేట్ ఆర్మేనియా పార్లమెంటు మరియు అధ్యక్ష ఎన్నికలు మరియు రాజ్యాంగ వ్యవహారాల నిర్వహణ గురించి ప్రశ్నించడానికి అవకాశం ఉంది. అంతర్జాతీయ పర్యవేక్షకులు ఎన్నికల నిర్వహణలో లోపాలు, ఎలెక్టోరల్ అఫైర్స్ కమిషన్ సహకార లోపం మరియు ఎన్నికల జాబితా నిర్వహణ మరియు పోలింగ్ ప్రాంతాల నిర్వహణ లోపం వంటి సమస్యలను గుర్తించారు. 2008లో ఫ్రీడం హౌస్ వర్గీకరించిన నివేదిక ఆర్మేనియాను " సెమీకంసాలిడేటెడ్ అథారిటేరియన్ రిజైమ్"గా (ఈ వర్గీకరణలో మొల్దోవ, కొసొవొ, కిర్గిజిస్తాన్ మరియు రష్యాలు ఉన్నాయి) వర్గీకరించింది. అలాగే వర్గీకరించిన 29దేశాలలో ఆర్మేనియా 20వ స్థానంలో ఉంది. [66] [67][68]

[69]

విదేశీ సంబంధాలు[మార్చు]

Embassy of Armenia in Moscow

ఆర్మేనియా ప్రస్తుతం దాదాపు ప్రపంచంలోని అన్ని దేశాలతో సత్సంబంధాలు కలిగి ఉంది. టర్కీ మరియు అజర్‌బైజాన్ దేశాలతో మాత్రం సంఘర్షణలు పరిష్కృతం కాలేదు. సోయియట్ పాలన చివరిదశలో ఆర్మేనియనియన్లు మరియు అజర్‌బైజానియన్లు మద్య సంఘర్షణలు చోటుచేసుకున్నాయి. 1990 లో నగొర్నొ- కారాబాఖ్ యుద్ధం ప్రంతీయ రాజకీయాలలో ఆధిక్యత చేసాయి. [70] ఇరు శతృదేశాల మద్య సరిహద్దు మూసివేయబడింది. " ఆర్గనైజేషన్ ఫర్ సెక్యూరిటీ అండ్ కో- ఆరరేషన్ ఇన్ ఐరోపా " చేసిన రాజీ ప్రయత్నాలు సమస్యకు శాశ్వత పరిష్కారం సాధించలేదు.

టర్కీ[మార్చు]

ఆర్మేనియా 40 కంటే ఆర్గనైజేషంస్‌లో శాశ్వత సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. వీటిలో ఐఖ్యరాజ్యసమితి, ది కౌంసిల్ ఆఫ్ ఐరోపా, ది ఆసియన్ డెవెలెప్మెంటు బ్యాంక్, ది కామంవెల్త్ ఆఫ్ ఇంటర్నేషనల్ డీ ల ఫ్రాంకొఫొనియేలా ఫ్రాంకోఫోనీ ప్రధానమైనవి. కలెక్టివ్ సెక్యూరిటీ ట్రీటీ ఆర్గనైజేషన్ మరియు నేటోలో పార్టనర్‌షిప్ ఫర్ పీస్ సభ్యత్వం కూడా కలిగి ఉంది. ఆర్మేనియా టర్కీల మద్య దీర్ఘకాలంగా బలహీన సంబంధాలు ఉన్నాయి. టర్కీ ఆర్మేనియా జెనోసైడ్ గుర్తించడానికి నిరాకరించడం ఇందుకు ప్రధాన కారణం. ఆర్మేనియా రిపబ్లిక్‌ను గుర్తించిన మొదటి దేశాలలో టర్కీ ఒకటి. 20వ శతాబ్దం మరియు 21వ శతాబ్ధ ప్రారంభంలో ఇరుదేశాల మద్య ఘర్షణలు కొనసాగాయి. రెండు దేశాలమద్య దౌత్య సంబంధాలు లేవు. టర్కీ పలుకారణాలతో దౌత్యసంబంధాలను పలుమార్లు నిరాకరించడం అందుకు ప్రధాన కారణం. 1993లో నగొర్నొ- కారాబాఖ్ యుద్ధం సమయంలో టర్కీ చట్టవిరోధంగా ఆర్మేనియా సరిహద్దును మూసివేసింది. టర్కీ వ్యాపారులకు ఆర్మేనియన్ మార్కెట్ పట్ల ఆసక్తి ఉన్నప్పటికీ టర్కీ సరిహద్దును తెరిచిఉంచడానికి అంగీకరించలేదు.[70]

2009 అక్టోబర్ 10 న ఆర్మేనియా మరియు టర్కీ " ప్రొటోకాల్ ఆన్ నార్మలైజేషన్ ఆఫ్ రిలేషన్‌షిప్ " మీద సంతకాలు చేసాయి. సరిహద్దును తిరిగి తెరవడానికి మరియు దౌత్యసంబంధాలను పునరుద్ధరించడానికి ఇరు దేశాలు టైంటేబుల్ ఏర్పాటు చేసాయి.[71]

ధృవీకరణ సమస్య[మార్చు]

రెండు దేశాల మద్య ఒప్పంద వివరాలు నేషనల్ పార్లమెంట్‌లో ఇరుదేశాలు దృవీకరించాలి. ఆర్మేనియా కాంస్టిట్య్యుషనల్ కోర్టు అనుమతి పొంది పార్లమెంటులో ప్రవేశపెట్టి దృవీకరణ చేసింది. ఆర్మేనియన్ అధ్యక్షుడు ఆర్మేనియా మరియు అంతర్జాతీయ వేదికలలో ప్రకటించాడు. ఆర్మేనియా రాజకీయ నాయకులు టర్కీ కూడా దృవీకరించాలని సూచించాయి. టర్కీ వరుసగా నిబంధనలు షరతులు విధిస్తున్నందున ఒప్పందం అమలు నిలుపబడింది. ఆర్మేనియా రష్యాల మద్య సెక్యూరిటీ సంబంధాలు ఉన్నాయి. ఆర్మేనియా అభ్యర్ధనతో రష్యా ఆర్మేనియన్ లోని గ్యుంరి నగరం వద్ద " రష్యన్ 102వ మిలటరీ బేస్ "ను నిర్వహిస్తుంది. [72][ఆధారం కోరబడింది] సమీపకాలంలో ఆర్మేనియా యూరో - అట్లాంటిక్ సంబధాలు అభివృద్ధి చేయడానికి ప్రయత్నిస్తుంది. అంతేకాక యునైటెడ్ స్టేట్స్‌తో సత్సంబంధాలు కలిగి ఉంది (ప్రత్యేకంగా ఆర్మేనియన్ డయాస్పోరా ద్వారా). యునైటెడ్ స్టేట్స్ గణాంకాలను అనుసరించి అమెరికాలో 4,27,822 మంది ఆర్మేనియన్లు నివసిస్తున్నారని భావిస్తున్నారు. [73]అజర్‌బైజాన్ మరియు టర్కీ ల దిగ్భంధాల కారణంగా ఆర్మేనియా దక్షిణ సరిహద్దులో ఉన్న ఇరాన్తో స్థిరమైన ఆర్ధికసంబంధాలను అభివృద్ధి చేసింది. ఇరాన్ మరియు ఆర్మేనియాల మద్య గ్యాస్ పైప్ లైన్ అభివృద్ధి చేయబడింది.

Russian President Dmitry Medvedev at Armenian Genocide memorial in Yerevan

ఆర్మేనియా కౌంసిల్ ఆఫ్ ఐరోపా సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. అలాగే యురేపియన్ యూనియన్‌తో సత్సంబంధాలు కలిగి ఉంది (ప్రత్యేకంగా ఫ్రాంస్ మరియు గ్రీస్).

2005 సర్వే అనుసరించి 64% ఆర్మేనియన్లు ఐరోపా సంబంధాలకు అనుకూలంగా ఉన్నారని భావిస్తున్నారు.[74] కొంతమంది ఆర్మేనియన్ అధికారులు ఆర్మేనియా యురేపియన్ యూనియన్‌లో శాశ్వసభ్యత్వం కావాలన్న కోరిక వెలిబుచ్చారు.[75] కొంత మంది కొన్నిసంవత్సరాలలో శాశ్వత సంబంధం కోరుతూ అధికారిక బిడ్డింగ్ చేస్తుందని అంటున్నారు. 2004 లో నేటో నాయకత్వంలో కొసొవొలో నిర్వహించబడుతున్న అంతర్జాతీయ సైనిక దళం కొసొవొ ఫోర్స్‌తో కలిసింది. ఇది యురేషియన్ ఎకనమిక్ కమ్యూనిటీ మరియు నాన్- అలైండ్ మూవ్మెంటులలో పర్యవేక్షణ సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. [76][77][78][79] ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం " కస్టంస్ యూనియన్ ఆఫ్ బెలారస్ (కజకస్తాన్) మరియు రష్యా" చేర్చబడింది.[80][81][82] యురేపియన్ యూనియన్ పొరుగు రాజ్యాలను సన్నిహితం చేయడం లక్ష్యంగా ఆర్మేనియన్ యురేపియన్ యూనియన్ " యురేపియన్ నైవర్‌హుడ్ పాలసీ " చేర్చబడింది.

మానవహక్కులు[మార్చు]

ఆర్మేనియా మానవహక్కులు మిగిలిన " పోస్ట్ సోసియట్ రిపబ్లిక్" ల కంటే మెరుగుగా ఉన్నాయి. అలాగే అంగీకరించతగిన స్థాయికి సమీపంలో ఉంది. (ప్రత్యేకంగా ఆర్ధికంగా ). దేశంలో ఇప్పటికీ గణనీయమైన ఆర్ధిక సమస్యలు ఉన్నాయి. ఆర్మేనియా మానవహక్కులు దాదాపు జార్జియాను పోలి ఉంటుంది. ఫ్రీడం హౌస్ ఆర్మేనియాను " పార్ట్లీ ఫ్రీ దేశంగా " గుర్తించింది.[83]

సైన్యం[మార్చు]

Armenian Army BTR-80s.
Armenian soldiers at the 2010 Moscow Victory Day Parade.

ఆర్మేనియన్ రిపబ్లిక్‌లో ఆర్మేవియన్ ఆర్మీ, ఆర్మేనియన్ ఎయిర్ ఫోర్స్, ఆర్మేనియన్ ఎయిర్ డెఫెంస్ మరియు ఆర్మేనియన్ బార్డర్ గార్డ్ అంతర్భాగంగా ఉన్న 4 సైనికదళాలతో చేరిన సైన్యం ఉంది. సోవియట్ యూనియన్ పతనం తరువాత (1985-1991) రక్షణ మంత్రిత్వశాఖ స్థాపించిన తరువాత 1992 లో ఆర్మేనియన్ సైనికదళం రూపొందించబడింది. అధ్యక్షుడు " ది కమాండర్ - ఇన్ - చీఫ్ " అధికారం కలిగి ఉంటాడు. రాజకీయ నేపథ్యంతో రక్షణ మత్రి నియమించబడతాడు. మిలటరీ కల్నల్ జనరల్ కమాండ్ అధికారం కలిగి ఉంటాడు.

యాక్టివ్ ఫోర్స్‌లో ప్రస్తుతం 81,000 మంది సైనికులు ఉంటారు. అదనంగా రిజర్వ్డ్ మిలటరీ 32,000 మంది ఉంటారు. సరిహద్దు రక్షణ దళం జార్జియా మరియు అజర్‌బైజాన్ సరిహద్దులరక్షణ బాధ్యత వహిస్తుంటారు. రష్యన్ సైనిక బృందాలు ఆర్మేనియా టర్కీ మరియు ఇరాన్ సరిహద్దుల రక్షణ బాధ్యత వహిస్తుంటారు. ఆర్మేనియా శరీరదారుఢ్యం కలిగిన 15-59 మద్య వయస్కులందరినీ సైనికదళ శిక్షణ ఇస్తారు.

1992 జూలైలో అమెరికన్ పార్లమెంటు " ది ట్రీటీ ఆన్ కాంవెంషనల్ ఆర్ండ్ ఫోర్స్ ఇన్ ఐరోపా"లో మిలటరీ ఎక్విప్మెంట్ పరిమితి నిర్ణయించబడింది. 1993 మార్చిలో ఆర్మేనియా " మల్టీలేటరల్ కెమికల్ వెపంస్ కాంవెంషన్ " ఒప్పదం మీద సంతకం చేసింది. రసాయన ఆయుధాల తొలగింపుకు ఇది సహకరిస్తుంది. 1993 లో " నాన్- ప్రొలిఫరేషన్" ఒప్పందానికి ఆర్మేనియా అంగీకారం తెలిపింది.

ఆర్మేనియా " కలెక్టివ్ సెక్యూరిటీ ట్రీటీ ఆర్గనైజేషన్" సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. ఇందులో బెలారస్, కజకస్తాన్, రష్యా, తజికిస్తాన్ మరియు ఉజ్బెకిస్తాన్ దేశాలు కూడా సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. ఆర్మేనియా నేటో " పార్టనర్‌షిప్ ఫర్ పీస్ " మరియు నేటో " యూరో - అట్లాంటిక్ - పర్టనర్‌షిప్ కౌంసిల్ "లో భాస్వామ్యం వహిస్తుంది. గ్రీక్ ఆధ్వర్యంలో నాన్ - నేటో కొసొవొ ఫోర్స్ " భాగస్వామ్యం వహించింది.[84] ఆర్మేనియా ఇరాక్ యుద్ధం సమయంలో " కోయిలేషన్ ఫోర్స్" 46 మంది సభ్యులను కలిగి ఉంది (2008 అక్టోబరు).[85]

నిర్వహణా విభాగాలు[మార్చు]

Geghard monastery, Kotayk Province.

ఆర్మేనియా 10 నిర్వహణా విభాగాలుగా (బహువచనం మర్జర్ ఏకవచనం మర్జ్) విభజించబడింది. యెరెవన్ (కఘక్) నగరానికి రాజధాని నగరంగా స్వయం పతిపత్తి ఉంది. విభాల నిర్వహణాధికారిని మర్జ్‌పెట్ (మర్జ్ గవర్నర్) అంటారు. వీరిని ఆర్మేనియన్ ప్రభుత్వం నియమిస్తుంది. యెరెవన్ నిర్వహణాధికారిని మేయర్ అంటారు. మేయర్‌ను అధ్యక్షుడు నియమిస్తాడు. ఒక్కొక ప్రాంతంలో " ఆర్మేనియా మునిసిపాలిటీలు " (హమయంక్నర్ ఏకవచనం హమయంక్) ఉంటాయి. ఒక్కొక కమ్యూనిటీ స్వయంగా పాలన కలిగి ఉంది. ఒక్కొక కమ్యూనిటీలో పలు సెటిల్మెంట్లు (బ్నాకవయ్రర్ ఏకవచనం బ్నకవర్య్) ఉంటాయి. సెటిల్మెంట్లను పట్టణాలు (కఘక్నర్ ఏకవచనం కఘక్) మరియు గ్రామాలుగా (గ్యుఘర్ ఏకవచనం గ్యుఘ్) వర్గీకరిస్తారు. 2007 గణాంకాలను అనుసరించి 915 కమ్యూనిటీలలో 49 నగరాలు మరియు 866 గ్రామీణ ప్రాంతాలు ఉన్నయని అంచనా. రాజధాని యెరెవన్ కూడా కమ్యూనిటీ అంతస్తు కలిగి ఉంది. [86] అదనంగా యెరెవన్ 12 స్వయంప్రతిపత్తి కలిగిన జిల్లాలుగా విభజించబడింది.

ప్రాంతం రాజధాని ప్రాంతం (చ.కి.మీ) జనసంఖ్య †
అగ్రాట్సన్ Արագածոտն అష్తరక్ Աշտարակ 2,756 132,925
అరాత్ ప్రాంతం Արարատ అర్తాషత్ (ఆర్మేనియా) Արտաշատ 2,090 260,367
అర్మవిర్ ప్రాంతం Արմավիր అర్మవీర్ (ఆర్మేనియా) Արմավիր 1,242 265,770
జెఘర్కునిక్ ప్రాంతం    Գեղարքունիք   గవర్ Գավառ 5,349 235,075
కోతక్ ప్రాంతం Կոտայք హ్రజ్దన్ Հրազդան 2,086 254,397
లోరి ప్రాంతం Լոռի వనద్జర్ Վանաձոր 3,799 235,537
షిరక్ ప్రాంతం Շիրակ గియుంర్ Գյումրի 2,680 251,941
సియునిక్ ప్రాంతం Սյունիք కపన్ Կապան 4,506 141,771
తవుష్ Տավուշ ఇజ్వన్ Իջևան 2,704 128,609
వయొత్స్ ద్జర్ Վայոց Ձոր యఘెగ్నద్జర్    Եղեգնաձոր   2,308 52,324
యెరెవన్ Երևան – – 223 1,060,138

† 2011 గణాంకాలు
ఆధారాలు:

ప్రాంతం మరియు జనసంఖ్యా ప్రాంతాలు:

[87]

ఆర్ధికరంగం[మార్చు]

ఆర్మేనియా ఆర్థికరంగం అధికంగా విదేశలలో పనిచేస్తున్న ఉద్యోగుల మద్దతు మరియు పెట్టుబడుల మీద ఆధారపడిఉంది. [88] స్వతంత్రానికి ముందు ఆర్మేనియా ఆర్థికరంగం అయధికగా పారిశ్రామిక (రసాయన), ఎలెక్ట్రానిక్స్, మెషినరీ, ఆహార తయారీ, కృత్రిమ రబ్బర్ మరియు వస్త్రాల తయారీ ఆధారితంగా ఉండేది. రిపబ్లిక్ ఆధునిక ఇండస్ట్రియల్ సెక్టర్, మెషిన్ టూల్స్ సరఫరా, వస్త్రాలు మరియు ఇతర వస్తువుల తయారీ మీద ఆధారపడి ఉంది. [25] సమీపకాలంలో " ది ఇంటెల్ కార్పొరేషన్ " ఆర్మేనియాలో పరిశోధనా కేంద్రం ప్రారంభించడానికి అంగీకరించింది. ఆర్మేనియాలో టెక్నాలజీ పరిశ్రమల అభివృద్ధి కొరకు ఇతర టెక్నికల్ సంస్థలు సంతకం చేసాయి.[89]

వ్యవసాయం[మార్చు]

1991లో సోవియట్ యూనియన్ పతనం కావడానికి ముందు వ్యవసాయ ఉత్పత్తి మరియు ఉపాధి కల్పన కొరకు ఆర్మేనియా వ్యవసాయరంగం 20% కంటే తక్కువగా సహకరిస్తుంది. స్వతంత్రం తరువాత ఆర్మేనియాలో వ్యవసాయానికి ప్రాధాన్యత అధికం చేయబడింది. 1990 నాటికి అభివృద్ధి ప్రయత్నాలు ఫలించి వ్యవసాయరంగం జి.డి.పి.లో 30% కంటే అధికం అయింది. అలాగే మొత్తం ఉపాధికల్పనలో 40% వ్యవసాయరంగం నుండి లభిస్తుంది.[90] అభివృద్ధి చెందిన వ్యవసాయరంగం ఆర్మేనియాకు ఆహారబధ్రత ఇచ్చింది. వ్యవసాయేతర సంస్థల పతనం తరువాత ఆర్థికరంగం 1990 ఆరంభంలో అస్థిరతను ఎదుర్కొన్నది. తరువాత ఆర్థికరంగం స్థిరపరచబడిన తరువాత అభివృద్ధి తిరుగి పునరుద్ధరించబడింది.[91]

గనులు[మార్చు]

Yerevan is the economic and cultural centre of Armenia

ఆర్మేనియన్ గనుల నుండి జింక్, బంగారం మరియు లీడ్ (సత్తు) లభిస్తుంది. రష్యా నుండి దిగుమతి చేయబడుతున్న ఫ్యూయల్, సహజవాయువు మరియు న్యూక్లియర్ ఫ్యూయల్ (అణువిద్యుత్ ఉత్పత్తి కొరకు) నుండి విస్తారంగా విద్యుత్తు ఉత్పత్తి చేయబడ్తుంది. జవిద్యుత్తు దేశ విద్యుత్తు అవసరాలకు అధికంగా సహకరిస్తుంది. బొగ్గు, గ్యాస్ మరియు పెట్రోలియం నిక్షేపాలు స్వల్పంగా ఉన్నప్పటికీ అభివృద్ధి చేయబడ లేదు.

ఆర్ధిక సమస్యలు[మార్చు]

స్వతంత్రం లభించిన తరువాత ఆర్మేనియా ఆర్థికరగం సోవియట్ వ్యాపార సంబంధాలు నిలుపుదల కారణంగా దెబ్బతిన్నది. ఆర్మేనియాలో పరిశ్రమరంగంలో సోవియట్ పెట్టుబడులు కనుమరుగయ్యాయి. 1988 ఆర్మేనియన్ భూకంపం సృష్టించిన విధ్వంసం 25,000 మంది ప్రాణాలను బలిగొని మరియు 5.00,000 మందిని నిరాశ్రయులను చేసింది.నొగొర్నొ- కారాబఖ్ విషయంలో అజర్‌బైజాన్‌తో కలహాలు అపరిష్కృతంగా నిలిచాయి. అజర్‌బైజాన్ మరియు టర్కీ సరిహద్దులను మూసివేయడం ఆర్థికరంగానికి అధిఖభారంగా మారింది. ఫలితంగా ఆర్మేనియా విద్యుత్తు మరియు ఇతర ముడిసరుకు కొరకు విదేశాల మీద ఆధారపడవలసిన పరిస్థితి ఎదురైంది. జార్జియా మరియు ఇరాన్ మీదుగా భూమార్గాలు తగినంతగా అభివృద్ధి చేయబడ లేదు. 1989 - 1993 మద్య కాలంలో జి.డి.పి 60% పతనం అయింది.[90]

ఆర్ధికసంస్కరణలు[మార్చు]

The national currency, the dram, suffered hyperinflation for the first years after its introduction in 1993. ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం పెద్ద ఎత్తున ఆర్థిక సంస్కరణలు చేపట్టింది. సంస్కరణల ఫలితంగా ధ్రవ్యోభణం తగ్గి స్థిరమైన అభివృద్ధి సాధ్యం అయింది. 1994 నొగొర్నొ - కారాబాఖ్ సంఘర్షణలో శాతి ప్రయత్నాలు ఫలించిన కారణంగా ఆర్థికరం పునరుద్ధరించబడింది. 1995 నాటికి ఆర్మేనియా ఆర్థికరంగం అభివృద్ధి చెందింది. ప్రెసీషియస్ స్టోన్ ప్రొసెసింగ్ మరియు ఆభరణ తయారీ, సమాచర మరియు కమ్యూనికేషన్ టెక్నాలజీ రంగాలు ఆర్థికాభివృద్ధికి సహకరించాయి. పర్యాటక రంగంతో పలు అనుబంధిత రంగాలు అభివృద్ధి చేయబడ్డాయి. వ్యవసాయరంగం కూడా అభివృద్ధి చేయబడింది.

New buildings in the district in Ajapnyak District

ఆర్ధికాభివృద్ధి[మార్చు]

ఆర్మేనియా సాధించిన స్థిరమైన ఆర్థికాభివృద్ధికి అంతర్జాతీయ సంస్థల మద్దతు తోడైంది. ది ఇంటర్నేషనల్ మానిటరీ ఫండ్, వరల్డ్ బ్యాంక్, యురేపియన్ బ్యాంక్ ఆఫ్ రీకంస్ట్రక్షన్ అండ్ డెవెలెప్మెంటు మరియు గ్లోబల్ ఫైనాంషియల్ ఇంస్టిట్యూషనల్ మరియు విదేశాలు గణనీయంగా ఆర్థికసహాయం చేయడానికి ముందుకు వచ్చాయి. 1993 నుండి ఆర్మేనియా ఋణాలు 1.1 బిలియన్ అమెరికన్ డాలర్లు. ఈ ౠణాలు బడ్జెట్ లోటును భర్తీ చేసేయడం మరియు కరెంసీ మార్కెట్ స్థిరపచడం లక్ష్యంగా ఉపయోగించబడ్డాయి. ప్రైవేట్ వ్యాపారం అభివృద్ధి, విద్యుత్తు, వ్యవసాయం, ఆహార తయారీ, రవాణా, ఆరోగ్యం మరియు విద్య రంగాలు అభివృద్ధి చేయబడ్డాయి. భూకంపం బాధితులకు పునరావాసం కల్పించబడింది. 2003 ఫిబ్రవరి 5న ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం " వరల్డ్ ట్రేడ్ ఆర్గనైజేషన్ "లో చేరింది. అమెరికాలో పనిచేస్తున్న ఉద్యోగుల నుండి లభిస్తున్న విదేశీమారకం ఆర్ధికరంగానికి సహకరిస్తుంది. అది ఇఫ్రాస్ట్రక్చర్ నిర్మాణాలకు మరియు ఇతర ప్రాజెక్టులకు వినియోగించబడుతుంది. దెమొక్రటిక్ దేశంగా ఆర్మేనియా పశ్చిమదేశాల నుండి అధికంగా ఆర్ధిక సహాయం అందగలదని భావిస్తుంది.

స్వేచ్ఛావిఫణి[మార్చు]

విదేశీ పెట్టుబడులకు స్వాతంత్రం అంగీకరిస్తూ 1994లో చట్టం రూపొఇందించబడింది. 1997 లో ప్రైవేటీకరణ చట్టం రూపొందించబడింది. ప్రభుత్వ ఆస్తుల ప్రైవేటీకరణ అంగీకరించబడింది. స్థిరమైన ఆర్ధికాభివృద్ధి మైక్రోఎకనమిక్ మేనేజ్మెంటుకు సహకరించింది. రెవెన్యూ వసూలు, పెట్టుబడుల వాతావరణంలో అభివృద్ధి మరియు లంచగొండితనానికి వ్యతిరేకంగా చర్యలు తీసుకోవడం ఆర్ధికాభివృద్ధికి సహకారం అందించింది. అయినప్పటికీ ఇప్పటికీ 15%గా ఉన్న నిరోద్యసమస్య ప్రధాన సమస్యగా భావించబడుతుంది. కారాబాఖ్ నుండి శరణార్ధుల ప్రవాహం నిరుద్యోగ సమస్యను అధికరిస్తుంది. 2010 " యునైటెడ్ నేషంస్ డెవెలెప్మెంటు ప్రోగ్రాం " హ్యూమన్ డెవెలెప్మెంటు ఇండెక్స్‌లో ఆర్మేనియా 78వ స్థానంలో ఉంది. సౌత్ సౌకాసస్ రిపలిక్కులలో ఇది చివరి స్థానం.[92] 2007లో ట్రాంస్పరెంసీ ఇంటర్నేషనల్ కరప్షన్ పర్సెప్షంస్ ఇండెక్స్‌లోని 179 దేశాలలో ఆర్మేనియా 99వ స్థానంలో ఉంది.[93] 2008 ఇండెక్స్ ఎలనమీ ఫ్రీడం జాబితాలో ఆర్మేనియా 28వ స్థానంలో ఉంది. ఈ జాబితాలో ఆస్ట్రియా, ఫ్రాంస్, పోర్చుగల్ మరియు ఇటలీలు ఆర్మేనియాకంటే వెనుక ఉన్నాయి.[57]

గణాంకాలు[మార్చు]

2008 గణాంకాలను అనుసరించి ఆర్మేనియా జనసంఖ్య 32,38,000.[94] సోవియట్ రిపబ్లిక్‌లలో జనసాంధ్రత అధికంగా కలిగిన దేశాలలో ఆర్మేనియా ద్వితీయస్థానంలో ఉంది. సోవియట్ యూనియన్ పతనం తరువాత ఆర్మేనియా జనసంఖ్యలో క్షీణత ఆరంభం అయింది.[95] అయినప్పటికీ గత కొన్ని సంవత్సరాలుగా వలసలు తగ్గి క్రమంగా జనసఖ్యలో అభివృద్ధి కొనసగుతూ ఉంది.

విదేశీ ఉపాధి[మార్చు]

The Armenian population in the world

ఆర్మేనియా దేశస్థులు విదేశాలలో అత్యధికంగా పనిచేస్తున్నారు. 8 మిలియన్ల ఆర్మేనియన్ ప్రజలు విదేశాలలో పనిచేస్తున్నారని అంచనా. ఆర్మేనియన్ ప్రజలు ప్రంపంచం అంతటా విస్తరించి ఉన్నారు. ఆర్మేనియన్లు అత్యధికంగా రష్యా, ఫ్రాంస్, ఇరాన్, అమెరికా, జార్జియా,సిరియా, లెబనాన్,అర్జెంటీనా,ఆస్ట్రేలియా,కెనడా,గ్రీస్,సైప్రస్,ఇజ్రాయేల్,పోలాండ్,ఉక్రెయిన్ మరియు బ్రెజిల్ దేశాలలో ఉన్నారు. 40,000 నుండి 70,000 ఆర్మేనియన్లు ఇప్పటికీ టర్కీలో (అత్యధికంగా ఇస్తాంబుల్)లో నివసిస్తున్నారు. [96] పురాతన నగరం జెరుసలేంలోని ఆర్మేనియన్ క్వార్టర్‌లో 1,000 మంది నివసిస్తున్నారు. వీరు ఒకప్పుడు అత్యధికసంఖ్యలో నివసిస్తున్న సమూహంలో వివిధ ప్రాంతాలకు వలసవెళ్ళిన తరువాత మిగిలిన ప్రజలుగా భావిస్తున్నారు.[97] ఇటలీలో శాన్ లజ్జారో డెగి ఆర్మేనియని ఉంది. ఇది వెనెటెన్ లాగూన్‌లో ఉన్నద్వీపం . దీని మీద ఆర్మేనియన్ కాథలిక్ సమాజం పూర్తి ఆధీనత కలిగి ఉంది.[98] అదనంగా సుమారుగా 1,39,000 ఆర్మేనియన్లు డెఫాక్టో లోని నగొర్నొ - కారాబాఖ్‌లో నివసిస్తున్నారు.[99]

సంప్రదాయ సమూహాలు[మార్చు]

Armenian children at the UN Cup Chess Tournament in 2005.

ఆర్మేనియా జనసంఖ్యలో సంప్రదాయ ప్రజలు 97.9% ఉన్నారు. యజ్ది ప్రజలు 1.3% మరియు రష్యన్లు 0.5% ఉన్నారు. ఇతర అల్పసంఖ్యాక ప్రజలలో అస్సిరియన్ ప్రజలు, ఉక్రెనియన్లు, పోనిక్ గ్రీకులు (కౌకాసస్ గ్రీకులు), కుర్దిష్ ప్రజలు, జార్జియన్లు మరియు బెలారసియన్లు ఉన్నారు. దేశంలో వ్లాచస్, మొర్దివింస్, ఒస్సెటియన్లు, ఉది ప్రజలు మరియు టాట్ ప్రజలు, అల్పసంఖ్యలో పోల్స్ మరియు కౌకాసస్ జర్మన్లు ఉన్నారు.[100] సోవియట్ కాలంలో అజర్‌బైజాన్ ప్రజలు సంఖ్యాపరంగా రెండవస్థానంలో ఉన్నారు. (1989 నాటికి 2,5% ఉన్నారు).[101] నగొర్నొ- కారాబఖ్ సంఘర్షణ సమయంలో వారందరూ ఆర్మేనియా నుండి అజర్‌బైజాన్‌కు వలస పోయారు. ఆర్మేనియాకు అజర్‌బైజాన్‌నుండి పెద్ద ఎత్తున ఆర్మేనియన్ శరణార్ధులు వచ్చిచేరారు. అందువలన ఆర్మేనియాలో స్థానికుల సంఖ్య అధికంగా ఉంది.

భాషలు[మార్చు]

ఆర్మేనియాలో ఆర్మేనియన్ భాష మాత్రమే అధికార భాషగా ఉంది. గతంలో సోవియట్ రిపబ్లిక్‌గా ఉన్నందున రష్యాభాష దేశమంటా వాడుకలో ఉంది. రష్యా భాష డీ ఫాక్టో రెండవ భాషగా భావించబడుతుంది. 2013 గణాంకాలను అనుసరించి 95% ఆర్మేనియన్లు రష్యాభాషను మాట్లాడగలరని (24% ధారాళంగా 59% మాధ్యమంగా) భావిస్తున్నారు. 40% ప్రజలు ఆంగ్లం తెలుసని (4% ధారాళంగా 16% మాధ్యమంగా మరియు 20% ఆరంభ పరిచయం) తెలియజేస్తున్నారు. 50% ప్రజలు ఆగ్లం పబ్లిక్ సెకండరిక్ స్కూల్స్‌లో బోధించాలని భావిస్తుండగా 44% మంది రష్యా భాష బోధించాలని భావిస్తున్నారు.[102]

ఆరోగ్యం[మార్చు]

ఆర్మేనియా ప్రజల ఆయుఃప్రమాణం పురుషులకు 70 సంవత్సరాలు మరియు స్త్రీలకు 76 సంవత్సరాలు.[103] 2004 గణాంకాలను అనుసరించి ఆరోగ్యసంరక్షణా వ్యయం జి.డి.పిలో 5.6% ఉంది.[103] ఈ వ్యయం ప్రైవేటు రంగం నుండి లభిస్తుంది.[103] 2006 గణాంకాలను అనుసరించి ప్రభుత్వం ఆరోగ్యపరిరక్షణ కొరకు వ్యక్తిగతంగా 112 అమెరికన్ డాలర్లు వ్యయం చేస్తున్నారు.[104] గత దశాబ్ధంలో ఆరోగ్య సేవలలో విస్తారమైన అభివృద్ధి కొనసాగుతుంది. అభివృద్ధి కారణంగా ఆరోగ్యసేవలు సులభంగా ప్రజలకు అందుతూ ఉన్నాయి. అంతేకాక ఆరోగ్యసంరక్షణా శాఖలో ఉపాధి సౌకర్యాలు లభిస్తున్నాయి.[105]

మతం[మార్చు]

The 7th-century Khor Virap monastery in the shadow of Mount Ararat, the peak on which Noah's Ark is said to have landed during the biblical flood.

ఆర్మేనియా క్రైస్తవమతాన్ని దేశీయమతంగా స్వీకరించిన (క్రీ.శ 301) మొదటి దేశంగా గుర్తించబడితుంది.[106][107][108][109] ఆర్మేనియాలో క్రైస్తవమతం పురాతన కాలం నుండి ఆధిక్యత వహిస్తుంది. మొదటి శతాబ్దంలో " ఆర్మేనియన్ అపోస్టిల్ చర్చి " స్థాపించబడింది. ఆర్మేనియన్ చర్చిని ట్వెల్వ్ అపోస్టిల్ - జ్యూడ్ ది అపోస్టిల్ మరియు భర్తోలోమ్యూ ది అపోస్టిల్ చర్చిలు నిర్మించాయని భావిస్తున్నారు. ఇవి క్రీ.శ 40-60 లలో నిర్మించబడ్డాయని భావిస్తున్నారు. ఆర్మేనియన్ క్రైస్తవులలో 93% కంటే అధికంగా ఆర్మేనియన్ అపోస్టొలిక్ చర్చికి చెందినవారని భావిస్తున్నారు. చల్సెడోనియన్ క్రిస్టియానిటీ కోపిక్ ఆర్థడాక్స్ చర్చి మరియు సిరియాక్ ఆర్ధడాక్స్ చర్చి కంటే చాలా ఆచారం మరియు సంప్రదాయ వాద క్రైస్తవ శాఖ అని భావిస్తున్నారు.[110] ఆర్మేనియన్ ఎవంజెలికల్ చర్చి ఆర్మేనియన్ ప్రజలకు అభిమానపాత్రమై ఉంది. ఆర్మేనియా అంతటి నుండి వేలాది మంది ప్రజలు ఈ చర్చిని సందర్శిస్తుంటారు. ఇది 1846లో నిర్మించబడిందని భావిస్తున్నారు. అపొస్టోలిక్ చర్చికి అవసరమైన క్లెర్జీలకు శిక్షణ ఇచ్చి నాణ్యమైన క్లెర్జీలను అందించడానికి ది " ఆర్మేనియన్ పాట్రియార్చేట్ ఆఫ్ కంస్టంటినొపుల్ " స్థాపించబడింది. ఆర్మేనియాలోని ఇతర క్రైస్తవ తెగలు నిసెనె క్రీడ్ ఫెయిత్‌ను అనుసరిస్తున్నారు. [111] ఆర్మేనియాలో పురాతనకాలం నుండి నివసిస్తున్న క్రైస్తవ శాఖకు చెందినవారు బాప్తిస్టులు. వీరిని సోవియట్ యూనియన్ అధికారికంగా గుర్తించింది.[112][113] [114] ఆర్మేనియాలో కాథిలిక్ క్రైస్తవులు కూడా ఉన్నారు. వీరిలో లాటిన్ చర్చి మరియు ఆర్మేనియన్ రైట్‌ కాథలిక్ శాఖకు చెందినవారు ఉన్నారు. మెషిటారిస్టులు (మెఖితారిస్టులు) బెనెడిక్టైన్ సన్యాసులు ఉంటారు. ఆర్మేనియన్ కాథలిక్ చర్చి 1712లో మెఖితార్ ఆఫ్ సబెస్టీన్ చేత స్థాపించబడింది. వారు స్కాలర్లీ ప్రచురణల ద్వారా ప్రజలకు సుపరిచితులై ఉన్నారు. వీరు పురాతన ఆర్మేనియన్ వర్షన్లు మరియు గ్రీస్ రచనలు ప్రచురించారు. ఆర్మేనియన్ కాథలిక్ చర్చి శాఖ ప్రధానకార్యాలయం బ్జౌమ్మర్, లెబనాన్లలో ఉంది. రష్యన్ ఆర్థడాక్స్ చర్చికి చెందిన క్రైస్తవులైన రష్యన్ కమ్యూనిటీ మొలోకన్లకు స్వస్థానం ఆర్మేనియా.[115] ఆర్మేనియా పశ్చిమ ప్రాంతంలో యెజిద్ కుర్దులు నివసిస్తున్నారు. వీరు యజ్దిజం అనుసరిస్తున్నారు. యజ్ది కుర్దీలలో కొందరు సున్నీ ఇస్లాం మతానుయాయులుగా ఉన్నారు.[ఆధారం కోరబడింది] ఆర్మేనియన్ యూదులు 750 మంది ఆర్మేనియాకు స్వతంత్రం వచ్చిన తరువాత ఇజ్రాయేల్కు వలస పోయారు. ప్రస్తుతం ఇద్దరు సినాగోగ్యూలు మాత్రం రాజధాని నగరం మరియు సెవన్ నగరాలలో (సెవన్ సరసు) నివసిస్తున్నారు.

విద్య[మార్చు]

ఆర్మేనియా చరిత్ర ఆరంభకాలంలో సోషల్ సర్వీస్ సేవారంగంలో తగినంత అభివృద్ధి సాధించలేక పోయింది.[116] ఆర్మేనియన్ సంస్కృతిలో విద్యకు ఉన్న గౌరవం సోషల్ సర్వీస్ సేవారంగంలో వేగవంతమైన మార్పులు సంభవించాయి. ఆరోగ్య మరియు వెల్ఫేర్ సేవలు సోయియట్ పాలనలో అనుసరించిన ప్రణాళికలను అనుసరించాయి.[116]1960 గణాంకాలను అనుసరించి ఆర్మేనియా అక్షరాస్యత 100% ఉంది. [116] సోయియట్ పాలనలో ఆర్మేనియా విద్యావిధానం పూర్తిగా సోవియట్ విధానంలో పూర్తిగా ప్రభుత్వ నియంత్రణలో (మాస్కో) ఉండేది. అధ్యయనా విధానం సమైక్యంగా సోవియట్ విధానాలకు అనుగుణంగా ఉండేఫి.[116] సోవియట్ పాలనలో ఆర్మేనియాలో ప్రాథమిక మరియు మాధ్యమిక విద్య ఉచితంగా అందించబడింది. మాధ్యమిక విద్యవరకు నిర్భంధ విద్యావిధానం అమలులో ఉండేది.[116]

Yerevan State Medical University named after Mkhitar Heratsi

1988-1989 విద్యా సంవత్సరంలో 10,000 మందికి 301 మంది విద్యార్థులు సెంకండరీ విద్యలో ప్రత్యేకత లేక ఉన్నత విద్య కొనసాగించారు. సోవియట్ సరాసరిలో ఇది అత్యల్పం.[116] 1989లో ఆర్మేనియాలో 58% విద్యార్థులు సెకండరీ విద్యను 15 సంవత్సరాల వయసులో పూర్తిచేసారు. 14% విద్యార్థులు ఉన్నత విద్య కొనసాగించారు. [116] 1990-1991 విద్యాసంవత్సరంలో ప్రాథమిక పాఠశాలకు 1,307 మంది విద్యార్థులు మరియు సెకండరీ స్కూలుకు 6,08,800 మంది విద్యార్థులు హాజరు అయ్యారు.[116] స్పెషలైజ్డ్ సెకండరీ విద్యాసంస్థలలో అదనంగా 45,000 విద్యార్థులు మరియు 68,400 విద్యార్థులు విశ్వవిద్యాలయం మొదలైన పోస్ట్ సెకండరీ విద్యాసంస్థలలో ప్రవేశించారు. [116] అదనంగా 35% విద్యార్థులు ప్రీ స్కూలుకు హాజరయ్యారు.[116]

యెరెవన్ విశ్వవిద్యాలయం[మార్చు]

ఆర్మేనియా అత్యంత పెద్ద విద్యాసంస్థ " యెరెవన్ స్టేట్ యూనివర్శిటీ "లో 18 డిపార్ట్మెంటులు ఉన్నాయి. వీటిలో సోషల్ సర్వీస్, సైంస్ మరియు లా డిపార్ట్మెంటులు ఉన్నాయి. [116] విశ్వవిద్యాలయ విద్యార్ధుల సంఖ్య 10,000 ఉపాధ్యాయుల సంఖ్య 1,300.[116] 1933 నుండి " ది నేషనల్ పాలిటెక్నిక్ యూనివర్శిటీ " పనిచేయడం ఆరంభం అయింది.[116]

విద్యావిధానంలో మార్పులు[మార్చు]

1990 లో ఆర్మేనియా సోవియట్ కేంద్రీకరణ మరియు రెజిమెంటల్ విధానాలలో గణనీయమైన మార్పులు తీసుకువచ్చింది. [116] ఆర్మేనియా ఉన్నత విద్యార్ధులలో 98% ఆర్మేనియన్లు ఉన్నారు. అందువలన ఆర్మేనియన్ సంస్కృతి మరియు సంప్రదాయాల చరిత్రను సిలబస్‌లో చేర్చాడానికి మార్పులు చేయబడ్డాయి.[116] విద్యాసంస్థలలో ఆర్మేనియన్ భాషకు ఆధిఖ్యత కలిగించబడింది. 1991లో రష్యన్ భాషను బోధించే పలు పాఠశాలలు మూదివేయబడ్డాయి. [116] రష్యన్ ఇప్పటికీ దేసమంతటా రెండవ భాషగా బోధించబడుతుంది.[116]

విద్యాసంస్థల విస్తరణ[మార్చు]

యెరెవన్ స్టేట్ యూనివర్శిటీ విస్తరణ మరియు అభివృద్ధి క్రమంలో పలు ఉన్నత విద్యాసంస్థలు రూపొందించబడ్డాయి. 1930లో మెడికల్ ఇంస్టిట్యూట్ ప్రత్యేకించబడింది. 1980లో యెరెవన్ స్టేట్ మెడికల్ యూనివర్శిటీ సోవియట్ యూనియన్ నుండి ప్రధాన అవార్డును అందుకున్నది. 1995లో వై.ఎస్.ఎం.ఐ. పేరును మార్చి వై.ఎస్.ఎం.యు పేరును నిర్ధారించారు.

Graduates of the MAB program of the Agribusiness Teaching Center

విదేశీవిద్యార్ధులు[మార్చు]

1957లో విదేశీ విద్యార్ధులు డిపార్ట్మెంటు ఫర్ ఆర్మేనియన్ డయాస్పొరా స్థాపించబడి తరువాత విస్తరించబడింది. తరువాత విదేశీ విద్యార్ధులను చేర్చడం మొదలైంది. ప్రస్తుతం వై.ఎస్.ఎం.యు మెడికల్ సంస్థ అంతర్జాతీయ విద్యార్ధులకు కూడా గమ్యం అయింది. ఇది మెడికల్ సిబ్బందిని ఆర్మేనియాకు మాత్రమే కాక పొరుగున ఉన్న ఇరాన్,సిరియా,లెబనాన్,జార్జియా మరియు ఇతరదేశాల మెడికల్ సిబ్బందికి శిక్షణ ఇస్తుంది. భారత్,నేపాల్,శ్రీలంకఅమెరికా మరియు రష్యా విద్యార్ధులు కూడా అధ్యయనం చేస్తున్నారు. ప్రస్తుతం ఈ మెడికల్ విద్యాసంస్థ అంతర్జాతీయ ఖ్యాతి గడిస్తూ " వరల్డ్ డైరెక్టరీ ఆఫ్ మెడికల్ స్కూల్స్ " ప్రచురణలలో గౌరవనీయమైన స్థానం సంపాదించింది.

ఇతర విద్యాసంస్థలు[మార్చు]

ఆర్మేనియాలోని ఇతర విద్యాసంస్థలలో " అమెరికన్ యూనివర్శిటీ ఆఫ్ ఆర్మేనియా " మరియు ది క్యూ.ఎస్.ఐ. ఇంటర్నేషనల్ స్కూల్ ఆఫ్ యెరెవన్‌లు ఉన్నాయి. అమెరికన్ యూనివర్శిటీ ఆఫ్ ఆర్మేనియా గాజ్యుయేట్ ప్రోగ్రాంస్ (గ్రాజ్యుయేట్ విద్య) అభ్యసించబడుతుంది. అందులో బిజినెస్ మరియు లా మరియు ఇతర డిగ్రీ కోర్సులు బోధించబడుతున్నాయి. ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం, యునైటెడ్ స్టేట్స్ ఏజెంసీ ఫర్ ఇంటర్నేషనల్ డెవెలెప్మెంట్ మరియు యూనివర్శిటీ ఆఫ్ కలిఫోర్నియా సమైక్య కృషితో ఆర్మేనియా విద్యాసంస్థలు పనిచేయగలుగుతున్నాయి.[117]

సంస్కృతి[మార్చు]

ఆర్మేనియా వారి ప్రత్యేక అక్షరమాలను మరియు ఆర్మేనియన్ భాష కలిగి ఉంది. ఆర్మేనియన్ అక్షరమాల క్రీ.శ 405లో మెస్రాప్ మష్తోస్ చేత రూపొందించబడింది. ఇందులో 39 అక్షరాలు ఉంటాయి. సిలిసియా పాలనా సమయంలో మూడు అక్షరాలు అదనంగా చేర్చబడ్డాయి. ఆర్మేనియా లోని 96% ప్రజలకు ఆర్మేనియా వాడుకభాషగా ఉంది. రష్యన్ భాష 75.8% ప్రజలకు పరిచిత భాషగా ఉంది. ఆంగ్లభాకు ఆదరణ అధికం ఔతూ ఉంది.

సంగీతం మరియు నృత్యం[మార్చు]

Djivan Gasparyan (left), Sirusho (middle) and Charles Aznavour (right) are among most popular musicians of Armenia.

ఆర్మేనియా సంగీతం స్థానిక మరియు జానపద సంగీతాల కలయికగా ఉంటుంది. దుదక్ సంగీతాన్ని ప్రఖ్యాత గాయకుడు ద్జీవన్ గాస్పర్యన్ చేత చక్కగా అందించబడుతుంది. అలాగే లైట్ పాప్ మరియు విస్తారమైన క్రైస్తవ సంగీతం ప్రజలకు అందుబాటులో ఉంది.

దుదక్, ధోల్, జుర్నా మరియు కనున్ మొదలైన సంగీత పరికరాలు ఆర్మేనియా జానపద సంగీతంలో కనిపిస్తుంటాయి. సయత్ నోవా వంటి సంగీత కళాకారులు ఆర్మేనియన్ జానపద సంగీతాన్ని అభివృద్ధి చేసి ప్రఖ్యాతిగాంచారు. ఆర్మేనియన్ సంగీత పురాతన రీతులలో ఆర్మేనియన్ చాంట్ ఒకటి. ఇది ఆర్మేనియాలో సాఫ్హారణ మతసంబంధిత సంగీతరూపం. పురాతనమైన ఈ చాంట్ సంగీతం క్రైస్తవ మతానికి ముందు ప్రచారంలో ఉండేది. మిగిలినవి ఆధునికమైనవి. వీటిలో ఆర్మేనియన్ అక్షరమాల రూపకర్త సెయింట్ మెస్రోప్ మష్తోట్స్ సంగీతం కూర్చిన పాటలు ఉన్నాయి. సోవియట్ పాలనలో ఆర్ం ఖత్చతురియన్ (వైవిధ్యమైన బాలెట్ మరియు సబ్రె నృత్యం మరియు గయానె బాలెట్ రూపకల్పనకు) తన సంగీతంతో అంతర్జాతీయ ఖ్యాతిగడించాడు.

Traditional Armenian dance

ఆర్మేనియన్ జెనెసైడ్ దేశవ్యాప్తంగా వలసలకు కారణం అయింది. అది ఆర్మేనియన్లు ప్రంపంచంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో స్థిరపడాడానికి దారితీసింది. ఆర్మేనియన్లు వారి సంప్రదాయాన్ని సంరక్షించుకొనడం కారణంగా వలసలపోయిన ప్రాంతాలలో ఆర్మేనియన్ సంగీతం ప్రాబల్యత సంతరించుకుంది. జెనొసైడ్ తరువాతి కాలంలో యునైటెడ్ స్టేట్స్ లోని ఆర్మేనియన్ కమ్యూనిటీ కెట్ శైలి ఆర్మేనియన్ నృత్యానికి ఆర్మేనియన్ మరియు మిడి ఈస్ట్ సంగీతపరికరాలు మరియు కొన్ని పశ్చిమ ప్రాంత సంగీత పరికరాలను ఉపయోగిస్తూ ప్రాబల్యత తీసుకువచ్చారు. ఈ శైలి ద్వారా జానపద సంగీతం మరియు పశ్చిమ దేశాల నృత్యం సంరక్షించబడ్డాయి. పలు కళాకారులు తమకు పరిచితమైన మరియు గతంలో నివసించిన టర్కీ మరియు ఇతర మద్య ఆసియా సంగీత నృత్యాలను ప్రచారం చేసారు. సంప్రదాయ కెట్ శైలిలో రిచర్డ్ హాగోపియన్ కీర్తి గడించాడు. తమ స్వంత శైలిలో కెట్ సంగీతం రూపొందించి వోస్బికియన్ బాండ్ 1940-1950 లలో ప్రాబల్యత కలిగి ఉన్నారు. ఇందులో ఆసమయంలో ప్రాబల్యత కలిగిన అమెరికన్ బిగ్ బాండ్ జాజ్ కూడా కలిసి ఉండేది. తరువాత కాంటినెంటల్ యురేపియన్ పాప్ సంగీత ప్రభావంతో మద్య తూర్పు ఆర్మేనియన్ వలసపౌరులు 1960-1970 లలో ప్రాబల్యత సంతరించుకున్నారు. వీరిలో అదిస్ హర్మండియన్ మరియు హరౌట్ పంబౌక్జియన్ మొదలైన ఆర్మేనియన్ కళాకారులు ఉన్నారు. సిరుషో ఆర్మేనియన్ జానపద సంగీతానికి పాప్ సంగీతాన్ని జోడించి ప్రదర్శనలిచ్చాడు.అంతర్జాతీయ సంగీత కళాకారులుగా కీర్తి గడించిన ఆర్మేనియన్ వలసపౌరులలో ఫ్రెంచ్ ఆర్మేనియన్ వలసపౌరుడు చార్లెస్ అజ్నవోర్ గాయకుడు సంగీత రూపకర్తగా కీర్తిపొందాడు. పియానో కళాకారుడు సహాన్ అర్జ్రుని, ప్రబల ఒపేరా కళాకారుడు హస్మిక్ పాపియన్ మరియు సమీపకాలంలో ఇసాబెల్ మరియు అన్నాకసియన్ వంటి ఆర్మేనియన్ వలసపౌరులు అంతర్జాతీయ సంగీతప్రపంచంలో ఖ్యాతి గడించారు. కొతమంది ఆర్మేనియన్లు హెవీ మెటల్ బాండ్ " సిస్టం ఆఫ్ డాన్, పాప్ సంగీత కళాకారుడు చెర్ నాన్- ఆర్మేనియన్ సంగీతంలో గుర్తింపు పొందారు. ఆర్మేనియన్ వలసపౌరులైన యువకులలో ఆర్మేనియన్ రివల్యూషనరీ పాటలు ప్రాబల్యత సంతరించుకున్నాయి. ఈ పాటలు ఆర్మేనియన్ దేశభక్తిని ప్రేరేపించాయి. ఈ పాటలలో ఆర్మేయన్ చరిత్ర మరియు నాయకుల గురించిన గాథలు చోటుచేసుకుని ఉంటాయి.

కళలు[మార్చు]

Ancient Armenian Khachkars (cross-stones)

రిపబ్లిక్ క్వేర్ సమీపంలోని యెరెవన్ వర్నిసేజ్ (కళలు మరియు హస్థకళల మార్కెట్)లో వారాంతపు రోజులలు మరియు బుధవారంలో వందలాది వ్యాపారులు వైవిధ్యమైన హస్థకళా వస్తువులను విక్రయిస్తుంటారు (అందువలన మిగిలిన రోజులలో వస్తువులు తక్కువగా ఉంటాయి). మార్కెట్లో కొయ్యచెక్కడాలు, పురాతన వస్తువులు, ఫైన్ లేస్ మరియు చేతితో అల్లిన ఉన్ని తివాచీలు మరియు కిలిమ్లు(కౌకాసియన్ ప్రత్యేకత) విక్రయించబడుతుంటాయి. ప్రాంతీయంగా తయారు చేయబడిన ఒబ్సియన్ అనబడే ఆభరణాలు మరియు అలంకరణ వస్తువులు కూడా ఈ మార్కెట్లో లభిస్తాయి. ఆర్మేనియన్ కంసలి పని దీర్ఘమైన చరిత్ర కలిగి ఉంది. ప్రత్యేకమైన ఈ ఆభరణాలు మార్కెట్‌లో ఒక మూలలో విక్రయించబడుతుంటాయి. సోవియట్ అవశేషాలు మరియు సావనీర్లు (సమీపకాల రష్యన్ తయారీలు)గడియారాలు, బొమ్మలు, ఎనామిల్ బాక్సులు మరియు ఇతర వస్తువులు వర్నిసేజ్‌లో లభిస్తుంటాయి.

Queen Zabel’s Return to the Palace, Vardges Sureniants, (1909).

ప్రబలమైన కళావస్తు విక్రయశాలలలో ఒకటైన ఒపేరా వారంతాలలో హౌస్‌ సిటీ పార్క్ వద్ద కళాఖండాలను విక్రైస్తుంది. దీర్ఘమైన ఆర్మేనియా చరిత్ర సంబంధిత మనోహరమైన పలు పురాతన సందర్శనా ప్రాంతాలు ఆర్మేనియాలో ఉన్నాయి. మద్య యుగం, ఇనుప యుగం, కంచు యుగం మరియు రాతి యుగాలకు చెందిన పలు ప్రాంతాలు నగరానికి కొన్ని గంటల ప్రయాణదూరంలో ఉన్నాయి. చర్చీలు మరియు కోటలు వాటి సహజస్థితిలో సందర్శకులను అనుమతిస్తున్నాయి. అయినప్పటికీ పలు పురతన సుందర ప్రాంతాలు పరిశోధనలకు అందక ఇప్పటికీ మరుగున ఉన్నాయి.

యెరెవన్‌లోని " ది నేషనల్ ఆర్ట్ గ్యాలరీ " లో మద్యయుగానికి చెందిన 16,000 కళావస్తువులు ఉన్నాయి. ఇవి ఆర్మేనియన్ కాలానికి చెందిన సుసంపన్నమైన గాథలు వివరిస్తున్నాయి. అందులో యూరప్ సంప్రదాయ సమూహాలకు చెందిన పలు వర్ణచిత్రాలు (అమూల్యమైన కళాఖండాలు) ఉన్నాయి. " ది మోడర్న్ ఆర్ట్ మ్యూజియం ", ది చిల్డ్రెన్ పిక్చర్ గ్యాలరీ మరియు మార్టిరోస్ సర్యన్ మ్యూజియంలలో ఇతర ప్రముఖ కళావస్తువులు ఉన్నాయి. అంతేకాక పలు ప్రైవేట్ గ్యాలరీలు ఇంకా ఉనికిలో ఉన్నాయి. ప్రతి సంవత్సరం సరికొత్తగా ఆరంభించపడుతూ ఉన్నాయి. ఇవి కళావస్తువుల ప్రదర్శనతో విక్రయాలు కూడా సాగిస్తుంటాయి. 2013 ఏప్రెల్ 13 న ఆర్మేనియన్ ప్రభుత్వం " ఫ్రీడం ఆఫ్ పనోరమా ఫర్ 3ది వర్క్ ఆఫ్ ఆర్ట్ "కు అనుమతి ఇస్తూ చట్టసవరణ చేసింది.[118]

క్రీడ[మార్చు]

Tsaghkadzor Olympic Sports complex
The Armenia national football team in Dublin, Ireland

ఆర్మేనియాలో పలు క్రీడలు ఆడబడుతున్నాయి. వీటిలో అత్యధిక ప్రజాదరణ కలిగిన క్రీడ మల్లయుద్ధం, వెయిట్ లిఫ్టింగ్, జూడో, అసోసియేషన్ ఫుట్ బాల్ మరియు బాక్సింగ్ క్రీడలు ప్రధానమైనవి. పర్వతమయమైన ఆర్మేనియా భూభాగం స్కీయింగ్ మరియు పర్వతారోహణ వంటి క్రీడలకు అవకాశం కల్పిస్తుంది. భూబంధిత దేశంగా వాటర్ స్పోర్ట్స్ సరసులలో మాత్రమే అభ్యసించబడుతున్నాయి (ప్రత్యేకంగా సెవన్ సరసులో). ఆర్మేనియా క్రీడాకారులు చదరంగం, వెయిట్‌లిఫ్టింగ్ మరియు మల్లయుద్ధం మొదలైన క్రీడలో అంతర్జాతీయ స్థాయిలో ప్రతిభను చూపుతున్నారు. ఇంటర్నేషనల్ స్పోర్ట్స్ కమ్యూనిటీలో ఆర్మేనియా సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. యురేపియన్ ఫుట్‌బాల్ అసోసియేషన్‌మరియు ఇంటర్నేషనల్ ఐస్ హాకీలో శాశ్వత సభ్యత్వం కలిగి ఉంది. పాన్- ఆర్మేనియా క్రీడలకు ఆర్మేనియా ఆతిథ్యం ఇచ్చింది.

ఒలింపిక్ క్రీడలు[మార్చు]

1992లో ఆర్మేనియా ఒలింపిక్స్ క్రీడలలో సోవియట్ యూనియన్ తరఫున పాల్గొన్నది. సోవియట్ యూనియన్‌లో భాగంగా ఆర్మేనియా విజయవంతంగా ఉంది. అనేక పతకాలను సాధించి పలు సందర్భాలలో ఆర్మేనియా సోవియట్ యూనియన్ విజయాలకు సహకారం అందించింది. ఆర్మేనియా మొదటి ఒలింపిక్ పతకాన్ని హ్రంత్ షహిన్యన్ సాధించాడు. హెలెంస్కీలో జరిగిన 1952 సమ్మర్ ఒలింపిక్స్‌లో హ్రంత్ షహిన్యన్ జిమ్నాస్టిక్స్‌లో 2 బంగారు పతకాలు మరియు 2 రజిత పతకాలు సాధించాడు. [119] బార్సిలోనాలో 1992 సమ్మర్ ఒలింపిక్స్‌లో ఆర్మేనియా మొదటిసారిగా పాల్గొన్నది. ఆర్మేనియా ఈ క్రీడలలో మూడు బంగారు పతకాలు మరియు ఒక రజితపతకం సాధించి విజయవంతంగా నిలిచింది. ఈ పతకాలను మల్లయుద్ధం, వెయిట్ లిఫ్టింగ్ మరియు షార్ప్ షూటింగ్‌లలో సాధించింది. ఈ పూటీలో ఆర్మేనియా తరఫున 5 మంది క్రీడాకారులు పాల్గొని మూడు పతకాలు సాధించడం మరొక ప్రత్యేకత. లిల్లెహమ్మర్‌లో జరిగిన 1992 సమ్మర్ ఒలింపిక్స్‌లో ఆర్మేనియా స్వతంత్రదేశంగా పాల్గొన్నది. ఆర్మేనియా సమ్మర్ ఒలింపిక్స్‌లో ముష్టి యుద్ధం (బాక్సింగ్), మల్లయుద్ధం (రెస్ట్లింగ్), వెయిట్ లిఫ్టింగ్, జూడో, జిమ్నాస్టిక్స్, ట్రాక్ మరియు ఫీల్డ్, డైవింగ్, స్విమ్మింగ్ మరియు షార్ప్ షూటింగ్ మొదలైన క్రీడలలో పాల్గొన్నది. ఆర్మేనియా వింటర్ ఒలింపిక్ క్రీడలలో ఆల్ఫైన్ స్కీయింగ్, క్రాస్- కౌంట్రీ స్కీయింగ్ మరియు ఫిగర్ స్కేటింగ్ క్రీడలలో పాల్గొన్నది.

ఫుట్ బాల్[మార్చు]

World number 2 Chess Champion Levon Aronian

ఆర్మేనియాలో ఫుట్ బాల్ క్రీడకు అత్యంత ఆదరణ ఉంది. 1970 లో ఎఫ్.సి. అరారత్ యెరెవన్ టీం అత్యంత విజయవంతమైన టీంగా ఉంది. ఇది 1973, 1975 ల మరియు సోవియట్ టాప్ లిగ్‌లలో విజయం సాధించింది. తరువాత యురేపియన్ కప్ 1974-75 సాధించింది. 1992లో ఆర్మేనియా నేషనల్ ఫుట్ బాల్ టీం రూపొందించే వరకు ఆర్మేనియా సోవియట్ యూనియన్ తరఫున ఫుట్ బాల్ క్రీడలలో పాల్గొన్నది. ఆర్మేనియా మేజర్ టోర్నమెంటుకు ఎప్పుడూ అర్హత సాధించలేదు. సమీపకాల సాధనలు ఆర్మేనియాను అంతర్జాతీయంగా ఎఫ్.ఐ.ఎఫ్.ఎ వరల్డ్ ర్యాకింగ్ 44వ స్థానంలో (2011 సెప్టెంబరు) నిలిపింది. నేషనల్ టీం " ఫుట్ బాల్ ఫెడరేషన్ ఆఫ్ ఆర్మేనియా " ఆధ్వర్యంలో పనిచేస్తుంది. ది ఆర్మేనియన్ ప్రీమియర్ లీగ్ ఆర్మేనియాలో ఉన్నత స్థాయి ఫుట్ బాల్ టీంగా గుర్తించబడుతుంది. సమీపకాలంలో దీని మీద ఎఫ్.సి. పియునిక్ ఆధిక్యత సాధిస్తుంది. లీగ్ లో ప్రస్తుతం 8 టీంలు ఉన్నాయి.

ఆర్మేనియా విదేశీవాస క్రీడాకారులు[మార్చు]

ఆర్మేనియా మరియు ఆర్మేనియన్ విదేశీవాస క్రీడాకారులు పలు విజయవంతమైన ఫుట్ క్రీడాకారులను అందించాయి.వీరిలో యొయూరి ద్జొర్కాఫ్, అలియన్ బొఘొస్సియన్, ఆంధ్రనిక్ ఎస్కందరియన్, ఆంధ్రనిక్ తెమౌర్యన్, ఎద్గర్ మనుచరియన్ మరియు నికిత సిమొన్యన్ వంటి ప్రబల క్రీడాకారులు ఉన్నారు. ద్జొకాఫ్ మరియు బొఘొస్సియన్ 1988 ఎఫ్.ఐ,ఎఫ్.ఎ. వరల్డ్ కప్ క్రీడలలో ఫ్రాంస్ నేషనల్ ఫుట్ బాల్ టీం మీద విజయం సాధించారు. ఆంధ్రనిక్ తెమైరియన్ 2006 ఎఫ్.ఐ.ఎఫ్.ఎ. వరల్డ్ కప్ క్రీడలలో ఇరాన్ నేషనల్ ఫుట్ బాల్ టీం తరఫున పాల్గొన్నాడు, ఎద్గర్ మనుచరియన్ డచ్ తరఫున పాల్గొన్నాడు, ఎరెదివైసి ఎ.ఎఫ్.సి అజాక్స్ తరఫున పాల్గొన్నాడు.

మల్లయుద్ధం[మార్చు]

మల్లయుద్ధం ఒలింపిక్స్ ఆర్మేనియాలో విజయవంతమైన క్రీడగా ఉంది. అట్లాంటాలో జరిగిన ఆర్మేనియా సమ్మర్ ఒలింపిక్స్ 1996 క్రీడలలో మెంస్ గ్రీకో- రోమన్ రెస్టింగ్ పోటీలో ఆర్మేనియన్ నజర్యన్ బంగారుపతకం సాధించాడు. అలాగే మెంస్ ఫ్రీ స్ట్రైల్ రెస్టిలింగ్ పోటీలో ఆర్మేనియన్ మెక్ర్‌చ్యన్ రజత పతకం సాధించాడు. సంప్రదాయ ఆర్మేనియా మల్లయుద్ధాన్ని " కొఖ్" అంటారు. ఇది సంప్రదాయ " గార్బ్" అభ్యసించబడుతుంది. సోవియట్ కంబాట్ స్పోర్ట్ " శాంబో " (మార్షల్ ఆర్ట్)లో ప్రాబల్యత కలిగిన క్రీడలలో కోఖ్ ఒకటి. ఆర్మేనియాలో ఇది అత్యంత ప్రజాదరణ పొందిన క్రీడ.[120] ఆర్మేనియా బడ్జెట్‌లో క్రీడలకు వార్షికంగా 2.8 అమెరికన్ డాలర్లు ప్రతిపాదించబడుతుంది. ప్రభుత్వ నిధులు " నేషనల్ కమిటీ ఆఫ్ ఫినికల్ ఎజ్యుకేషన్ అండ్ స్పోర్ట్స్ "కు అందించబడుతున్నాయి.[121]

క్రీడలలో శిక్షణ[మార్చు]

అంతర్జాతీయ స్థాయిలో విజయాలు కొరవడుతున్న కారణంగా సమీప సంవత్సరాలలో ఆర్మేనియా తిరిగి పాఠశాలలలో సోవియట్ కాలంనాటి 16 క్రీడలకు శిక్షణ ఇస్తుంది. అలాగే 1.9 మిలియన్ల అమెరికన్ డాలర్ల వ్యయంతో వారికి సరికొత్త ఉపకరణాలు అందిస్తుంది. ప్రాంతీయ పాఠశాలల పునర్నిర్మాణానికి ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం నధిసహాయం అందిస్తుంది.రిసార్ట్ పట్టణం త్సాఘ్‌కద్జర్‌లో సమీపకాల వింటర్ స్పోర్ట్స్‌లో ఆర్మేనియా క్రీడాకారులు లేకపోవడం కారణంగా వింటర్ స్పోర్ట్స్ ఇంఫ్రాస్ట్రక్చర్ అభివృద్ధి కొరకు 9.3 మిలియన్ డాలర్లు వ్యయం చేయబడ్డాయి. అంతర్జాతీయ ఆర్మేనియన్ సైక్లిస్టులను తయారుచేసే లక్ష్యంతో యెరెవన్ లో 2005 సైక్లింగ్ కేంద్రం ప్రారంభించబడింది. ఒలింపిక్ సైకిల్ పోటీలో బంగారు పతకం సాధించే క్రీడాకారునికి 700,000 అమెరికన్ డాలర్ల బహుమతి అందించబడుతుందని ఆర్మేనియా ప్రభుత్వం ప్రకటించింది.[121] ఆర్మేనియా చదరంగ క్రీడలో చాలా విజయవంతంగా ఉంది. " 2011 వరల్డ్ టీం చెస్ చాంపియన్ షిప్ "లో ఆర్మేనియా విజయం సాధించింది. అలాగే " వరల్డ్ చెస్ ఒలింపియాడ్ "లో మూడుసార్లు విజయం సాధించింది. [122]

ఆహారసంస్కృతి[మార్చు]

Armenian cuisine

ఆర్మేనియన్ ఆహారవిధానం పురాతనమైనది. ఇది వైధ్యమైన రుచులు మరియు సువాసనల మిశ్రితం. ఆహారం తరచుగా వైవిధ్యమైన సువాసన కలిగి ఉంటుంది. ఇది తూర్పు ప్రాంతం మరియు మెడిటరేనియన్ ఆహారవిధానానికి అత్యంత సన్నిహితంగా ఉంటుంది. ఆహారంలో వైవిధ్యమైన సుగంధద్రవ్యాలు, కూరగాయలు, చేపలు మరియు పండ్లు చోటుచేసుకుంటాయి. ఆర్మేనియన్ ఆహారంలో కారం కంటే నాణ్యమైన ఆహారపదార్ధాలు ఉంటాయి. మూలికలు మరియు గోధుమలు ఆహారంలో వివిధరూపాలలో ఉంటాయి. చిక్కుళ్ళు, నట్స్ మరియు పండ్లు ఆహారంలో ప్రధానంగా ఉంటాయి. పలు ఆకు కూరలను కూడా ఆహారంలో స్టఫ్ చేసి తయారుచేయడం వీరి ఆచారం. అప్రికాట్ జాతీయ ఆహారంగా గుర్తించబడుతుంది.

మూలాలు[మార్చు]

  1. ↑ date of the Battle of Dyutsaznamart of Khorenac‘i's History as calculated by Mikayel Chamchian (1784); see Razmik Panossian, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), ISBN 978-0-231-13926-7, p. 106.
  2. ↑ (Garsoïan, Nina (1997). ed. R.G. Hovannisian, ed. Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan. pp. Volume 1, p.81. ).
  3. ↑ Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie (1984 ed.). Payot. p. 122. . Estimated dates vary from 284 to 314. Garsoïan (op.cit. p.82), following the research of Ananian, favours the latter.
  4. ↑ Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship. Cambridge: Cambridge University Press. p. 92. ISBN 0521819555. 
  5. ↑ "Armenia Facts". National Geographic. Retrieved 12 October 2013. 
  6. ↑ Smaller nations that have claimed a prior official adoption of Christianity include Osroene, the Silures, and San Marino. See Timeline of official adoptions of Christianity.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Mary Boyce. Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices Psychology Press, 2001 ISBN 0415239028 p 84
  8. ↑ Charl Wolhuter,Corene de Wet. International Comparative Perspectives on Religion and Education AFRICAN SUN MeDIA, ISBN 1920382372. 1 March 2014 p 31
  9. ↑ The republic has separation of church and state
  10. ↑ "The Constitution of the Republic of Armenia, Article 8.1". President.am. Archived from the original on 20 December 2010. Retrieved 2010-12-30. 
  11. ↑ Razmik Panossian, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), ISBN 978-0-231-13926-7, p. 106.
  12. ↑ "Χαλύβοισι πρὸς νότον Ἀρμένιοι ὁμουρέουσι (The Armenians border on the Chalybes to the south)". Chahin, Mark (2001). The Kingdom of Armenia. London: Routledge. pp. fr. 203. ISBN 978-0-7007-1452-0. 
  13. ↑ Xenophon. Anabasis. pp. IV.v.2–9. 
  14. ↑ Moses of Chorene,The History of Armenia, Book 1, Ch. 12 (in Russian)
  15. ↑ History of Armenia by Father Michael Chamich from B.C. 2247 to the Year of Christ 1780, or 1229 of the Armenian era, Bishop's College Press, Calcutta, 1827, page 19: "[Aram] was the first to raise the Armenian name to any degree of renown; so that contemporary nations... called them the Aramians, or followers of Aram, a name which has been corrupted into Armenians; and the country they inhabited, by universal consent, took the name of Armenia."
  16. ↑ "The first leather shoe,". CNN. Retrieved 11 January 2011. 
  17. ↑ "5,900-year-old women's skirt discovered in Armenian cave". News Armenia. 13 September 2011. Retrieved 14 September 2011. 
  18. ↑ "National Geographic: the first wine-making facility". National Geographic. Retrieved 11 January 2011. 
  19. ↑ Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia (1964 ed.). Michigan: Armenian General Benevolent Union. Retrieved 2009-07-22. 
  20. ↑ Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Encyclopedia. 1987. pp. v. 12. 
  21. ↑ Movsisyan, Artak (2000). Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East. Yerevan. 
  22. ↑ Kavoukjian, Martiros (1982). The Genesis of Armenian People. Montreal. 
  23. ↑ Assyria - Ancient History Encyclopedia
  24. ↑ Charles W. Hartley, G. Bike Yazicioğlu, Adam T. Smith, ed. (2012). The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions. Cambridge University Press. p. 65. ISBN 9781107016521. ...the unique temple-tomb at Garni, just east of Yerevan - the only Greco-Roman colonnaded building anywhere in the Soviet Union. 
  25. ↑ 25.0 25.1 "The World Factbook: Armenia". CIA. Archived from the original on 14 November 2007. Retrieved 2007-11-15. 
  26. ↑ Brunner, Borgna (2006). Time Almanac with Information Please 2007. New York: Time Home Entertainment. p. 685. ISBN 978-1-933405-49-0. 
  27. ↑ Stokes, Jamie, ed. (2008). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. New York: Infobase Publishing. p. 65. ISBN 978-1-4381-2676-0. Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world. 
  28. ↑ Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. Lucerne: Reich Verlag. OCLC 8063377. Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world. 
  29. ↑ Utudjian, Édouard (1968). Armenian Architecture: 4th to 17th Century. Paris: Editions A. Morancé. p. 7. OCLC 464421. ...the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the 4th century. 
  30. ↑ Donald Rayfield. Edge of Empires: A History of Georgia Reaktion Books, 2013 ISBN 1780230702 p 165
  31. ↑ Steven R. Ward. Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces Georgetown University Press, 8 jan. 2014 ISBN 1626160325 p 43
  32. ↑ "Armenians: Past and Present in the Making of National Identity". Retrieved 30 December 2014. 
  33. ↑ H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587–1629) (Perrin, Paris, 1998)
  34. ↑ "Philippe Buache: Retraite Des Dix Mille Tabula conspectum exhibens Regionum omnium quas Cyrus Junior... MDCCLXXX". Raremaps.com. Retrieved 2010-12-30. 
  35. ↑ "Armenia". Encyclopædia Britannica.
  36. ↑ Minahan, James (2010). The complete guide to national symbols and emblems. Santa Barbara, Calif.: Greenwood Press. p. 310. ISBN 0313344973. 
  37. ↑ Kirakosian, J. S. (1972). Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828–1923 (Armenia in the documents of international diplomacy and Soviet foreign policy, 1828–1923) (in Armenian). Yerevan. pp. 149–358. 
  38. ↑ Kieser, Hans-Lukas; Schaller, Dominik J. (2002), Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah [The Armenian genocide and the Shoah] (in German), Chronos, p. 114, ISBN 3-0340-0561-X 
  39. ↑ Walker, Christopher J. (1980), Armenia: The Survival of A Nation, London: Croom Helm, pp. 200–3 
  40. ↑ "Extensive bibliography by University of Michigan on the Armenian Genocide". Umd.umich.edu. Retrieved 2010-12-30. 
  41. ↑ "Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution". Armenian genocide. 
  42. ↑ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. p. 177. ISBN 1-59420-100-5. 
  43. ↑ Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust, University Of Chicago Press, October 15, 1992, p. 147
  44. ↑ Q&A: Armenian genocide dispute. BBC News. 10 July 2008.
  45. ↑ "Tsitsernakaberd Memorial Complex". Armenian Genocide Museum-Institute. 
  46. ↑ Hovannisian, Richard, and Simon Payaslian. Armenian Cilicia. Costa Mesa: Mazda Publishers, Inc., 2008. 483. Print.
  47. ↑ Ronald G. Suny, James Nichol, Darrell L. Slider. Armenia, Azerbaijan, and Georgia. Federal Research Division, Library of Congress. 1995. p.17 and following
  48. ↑ C. Mouradian, L'Armenie sovietique, pp. 278–9
  49. ↑ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic". The Great Soviet Encyclopedia (1979).
  50. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004 – Page 74 by Imogen Gladman, Taylor & Francis Group
  51. ↑ Notes from Baku: Black January. Rufat Ahmedov. EurasiaNet Human Rights.
  52. ↑ "The March Referendum". Retrieved 2008-11-10. [dead link]
  53. ↑ Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. ISBN 978-0-275-96241-8. 
  54. ↑ "The Ties That Divide". Global Heritage Fund. 17 June 2006. Archived from the original on 5 April 2008. Retrieved 2009-07-22. [dead link]
  55. ↑ De Waal, Thomas (2004). Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. p. 240. ISBN 978-0-8147-1945-9. 
  56. ↑ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh. International Herald Tribune. 29 November 2003.
  57. ↑ 57.0 57.1 "Heritage Index of Economic Freedom". The Heritage Foundation. 
  58. ↑ "EU negotiations with Armenia and Georgia on Free Trade Agreements successfully concluded". EPP Group. 
  59. ↑ "Armenia will significantly increase its revenues by reinforcing its role of a transit country between Europe, CIS and Middle East". Arka News Agency. 
  60. ↑ "EUROPE COULD DRAW GAS THROUGH IRAN-ARMENIA PIPELINE". European dialogue. 
  61. ↑ "Geographic Characteristic of The Republic of Armenia" (PDF). Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 2002–2006. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2007. Retrieved 2009-07-22. 
  62. ↑ Natasha May Azarian (2007). The Seeds of Memory: Narrative Renditions of the Armenian Genocide Across Generations. ProQuest. p. 96. ISBN 978-0-549-53005-3. Retrieved 28 April 2013. Mount Ararat is considered the 'heart' of historical Armenia as it is Armenian folklore which considers the majestic mountain to be the place where Noah's Arc landed. Armenian businesses, households, and schools almost ubiquitously have at ... 
  63. ↑ Rouben Paul Adalian (13 May 2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. p. 85. ISBN 978-0-8108-7450-3. Retrieved 28 April 2013. Although the mythology associated with the pagan worship of the mountain is now lost to popular belief, Mount Ararat has played a very ... 
  64. ↑ James Minahan (1998). Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Greenwood Publishing Group. pp. 2–3. ISBN 978-0-313-30610-5. Retrieved 28 April 2013. Mount Ararat, the legendary landing place of Noah's Ark, is located in what is now modern Turkey. Situated near the border, the peak is visible from nearly every area of Armenia. Historically, the mountain has been the Armenian people's most ... 
  65. ↑ "Address by President Serzh Sargsyan to the People of Armenia and the National Assembly on 2 October 2008". President.am. Retrieved 2010-12-30. [dead link]
  66. ↑ "Nations in Transit 2008" (PDF). Freedom House. Archived from the original (PDF) on 2009-03-25. Retrieved 1 March 2014. 
  67. ↑ "Nations in Transit 2008: Armenia" (PDF). Freedom House. Retrieved 2008-06-26. [dead link]
  68. ↑ "Freedom in the World 2007" (PDF). Freedom House. Archived (PDF) from the original on 18 February 2007. Retrieved 2007-02-20. [dead link]
  69. ↑ Danielyan, Emil (20 February 2008). "Armenian Vote 'Largely Democratic'". ArmeniaLiberty, Radio Free Europe. Archived from the original on 6 March 2008. Retrieved 2008-02-20. 
  70. ↑ 70.0 70.1 "Nagorno-Karabakh: The Crisis in the Caucasus". Retrieved 2007-04-06. 
  71. ↑ Armenia and Turkey sign peace deal - Yahoo! News
  72. ↑ "Baku and Moscow – 'One Hundred Percent Strategic Partners'". Hetq Online. 27 February 2006. Retrieved 2008-04-20. 
  73. ↑ "Ancestry Data". U.S. Census Bureau. 2006. Archived from the original on 3 April 2008. Retrieved 2009-07-22.  The 2001 Canadian Census determined that there are 40,505 persons of Armenian ancestry currently living in Canada. However, these are liable to be low numbers, since people of mixed ancestry, very common in North America tend to be under-counted: the 1990 census US indicates 149,694 people who speak Armenian at home. The Armenian Embassy in Canada at the Wayback Machine (archived ఆగస్టు 26, 2006) estimates 1 million ethnic Armenians in the US and 100,000 in Canada. The Armenian Church of America makes a similar estimate[dead link]. By all accounts, over half of the Armenians in the United States live in California.
  74. ↑ "RFE/RL Caucasus Report". Armenian Ministry of Foreign Affairs. 7 January 2005. Retrieved 2009-07-22. [dead link]
  75. ↑ "Interview with RA National Assembly Speaker Artur Baghdasaryan". ArmInfo News Agency. 26 October 2005. Retrieved 2009-07-22. [dead link]
  76. ↑ "How Armenia Could Approach the European Union" (PDF). Retrieved 2013-03-12. 
  77. ↑ "EUROPA – Press Releases – EU launches negotiations on Association Agreements with Armenia, Azerbaijan and Georgia". Europa (web portal). 15 July 2010. Retrieved 21 September 2011. 
  78. ↑ "Armenia-EU association agreement may be concluded shortly | Armenia News –". News.am. Retrieved 21 September 2011. 
  79. ↑ "3rd PLENARY ROUND OF THE EU-ARMENIA NEGOTIATIONS ON THE ASSOCIATION AGREEMENT". Ec.europa.eu. 2010-12-15. Retrieved 2012-08-28. 
  80. ↑ "Eurasian Economic Commission". www.eurasiancommission.org. Retrieved 2015-10-13. 
  81. ↑ "ДОГОВОР О ПРИСОЕДИНЕНИИ РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ К ДОГОВОРУ О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ ОТ 29 МАЯ 2014 ГОДА (Минск, 10 октября 2014 года)". www.customs-code.ru. Retrieved 2015-10-13. 
  82. ↑ "Armenia To Join Russian-Led Customs Union". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 September 2013. Retrieved 13 September 2013. 
  83. ↑ "Armenia | Freedom House". freedomhouse.org. Retrieved 2015-10-13. 
  84. ↑ "KFOR Contingent: Armenia". Official Web Site of the Kosovo Force. 23 March 2007. Retrieved 2008-10-27. 
  85. ↑ "Last shift of Armenian peacekeepers in Iraq returns home". Ministry of Defence. 7 October 2008. Retrieved 2008-10-29. 
  86. ↑ "Regional Administration Bodies". The Government of the Republic of Armenia. Retrieved 11 September 2008. 
  87. ↑ Armstat:Provinces, area and population
  88. ↑ Demourian, Avet (19 October 2007). "Armenian Eyes, Ears on US Genocide Vote". The Washington Post. Retrieved 2009-07-07. 
  89. ↑ "Intel center to open in Armenia". Panarmenian.Net. 1990-01-20. Retrieved 2013-03-12. 
  90. ↑ 90.0 90.1 Z. Lerman and A. Mirzakhanian, Private Agriculture in Armenia, Lexington Books, Lanham, MD, 2001.
  91. ↑ Statistical Yearbook 2007, Armenia National Statistical Service, Yerevan
  92. ↑ "HDI 2010 Index" (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. pp. 1–3. Retrieved 10 June 2010. 
  93. ↑ "Corruption Perceptions Index 2007". Archived from the original on 28 April 2008. Retrieved 2008-04-25. 
  94. ↑ "Statistical Yearbook of Armenia, 2009: Population" (PDF). ArmStat. Retrieved 2010-02-09. 
  95. ↑ Paul, Amanda. "Armenia's disappearing population". Archived from the original on 27 July 2011. Retrieved 27 July 2011. 
  96. ↑ Turay, Anna. "Tarihte Ermeniler". Bolsohays:Istanbul Armenians Like many other ethnicities Armenians in India too have played a role historically and had an impact historically. Today however the community has been reduced to about a hundred living in Calcutta. Archived from the original on 9 February 2008. Retrieved 2007-01-04. 
  97. ↑ "Jerusalem – The Old City: The Armenian Quarter". Jewish Virtual Library. Retrieved 2009-07-22. 
  98. ↑ "San Lazzaro degli Armeni – Venice for Visitors". Europeforvisitors.com. Archived from the original on 22 November 2010. Retrieved 2010-12-30. 
  99. ↑ "Population in Nagorno-Karabakh 2007". National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic. Archived from the original (PDF) on 16 April 2010. Retrieved 2009-07-22. 
  100. ↑ Asatryan, Garnik; Arakelova, Victoria (2002). "The Ethnic Minorities of Armenia". Routledge. , part of the OSCE
  101. ↑ (in Russian) The All-Union Population Census of 1989. Demoscope.ru
  102. ↑ "The South Caucasus Between The EU And The Eurasian Union" (PDF). Caucasus Analytical Digest #51-52. Forschungsstelle Osteuropa, Bremen and Center for Security Studies, Zürich. 17 June 2013. pp. 22–23. ISSN 1867-9323. Retrieved 3 July 2013. 
  103. ↑ 103.0 103.1 103.2 "Microsoft Word - cjl - ARM_MPSEURO_countryprofile.doc" (PDF). Retrieved 2010-01-25. [dead link]
  104. ↑ "Human Development Report 2009 – Armenia". Hdrstats.undp.org. Archived from the original on 9 January 2010. Retrieved 2010-01-25. 
  105. ↑ Knapp, Caprice; Madden, Vanessa; Fowler-Kerry, Susan (2011). Pediatric palliative care : global perspectives. Dordrecht: Springer. p. 84. ISBN 9400725698. 
  106. ↑ "Armenia – Which Nation First Adopted Christianity?". Ancienthistory.about.com. 29 October 2009. Retrieved 2010-01-25. 
  107. ↑ "Visit Armenia, It is Beautiful". Visitarmenia.org. Retrieved 2010-01-25. 
  108. ↑ "Armenia Information – Welcome to Armenia". Welcomearmenia.com. Archived from the original on 6 February 2010. Retrieved 2010-01-25. 
  109. ↑ "Blog Archive " Which is the first country to adopt Christianity?". Did You Know it. Retrieved 2010-01-25. 
  110. ↑ "The Armenian Apostolic Church (World Council of Churches)". 
  111. ↑ "Armenian Brotherhood Church of Yerevan". 
  112. ↑ "Armenian Evangelical Christian Baptist". Armbaplife.am. Retrieved 2012-08-28. 
  113. ↑ "Despite poverty, Baptists prosper in Armenia" (PDF). Biblical Recorder. Baptist State convention of North Carolina. 17 July 2004. Retrieved 2010-06-28. [dead link]
  114. ↑ "Armenian Presbyterian Church to Commemorate 1700th Anniversary of Christianity in Armenia with Concert and Khachkar Dedication". The Armenian Reporter. 20 October 2001. Archived from the original on 10 May 2011. Retrieved 2011-05-21. 
  115. ↑ Lane, Christel (1978). Christian religion in the Soviet Union : a sociological study. Albany: State univ. of New York P. p. 107. ISBN 0873953274. 
  116. ↑ 116.00 116.01 116.02 116.03 116.04 116.05 116.06 116.07 116.08 116.09 116.10 116.11 116.12 116.13 116.14 116.15 116.16 Curtis, Glenn E. and Ronald G. Suny. "Education". Armenia: A Country Study. Library of Congress Federal Research Division (March 1994). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  117. ↑ Nagorno Karabakh and Armenia | One Laptop per Child
  118. ↑ "Legislation: National Assembly of RA". Parliament.am. Retrieved 2013-04-26. 
  119. ↑ "Ambassadors in Sport?: Independent Armenia far below the glory of Soviet times on the pitch, mat – Features". ArmeniaNow.com. Retrieved 2010-01-25. 
  120. ↑ Green, ed. by Thomas A. (2001). Martial arts of the world : en encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. p. 718. ISBN 9781576071502. 
  121. ↑ 121.0 121.1 "Ambassadors in Sport?: Independent Armenia far below the glory of Soviet times on the pitch, mat – Features". ArmeniaNow.com. Retrieved 2012-08-28. 
  122. ↑ "Chess News – BBC lecture: Armenia, the cleverest nation on earth". ChessBase.com. Retrieved 2010-12-30. 

బయటి లింకులు[మార్చు]

Wikipedia
"https://te.wikipedia.org/w/index.php?title=ఆర్మేనియా&oldid=2177853" నుండి వెలికితీశారు